STUDIA PODYPLOMOWE "OCHRONA ŚRODOWISKA W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ I W PRAWIE POLSKIM

Transkrypt

1 pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony Prof. UJ Dr hab. Nina Półtorak 6 listopada 2015 r. Cele i wartości UE W preambułach do obu traktatów W początkowych przepisach TUE Preambuła do TUE Zdecydowani przejść do nowego etapu integracji europejskiej zapoczątkowanego ustanowieniem Wspólnot Europejskich INSPIROWANI kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwem Europy, z którego wynikają powszechne wartości, stanowiące nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka, jak również wolność, demokracja, równość oraz państwo prawne Preambuła do TUE Przezwyciężenie podziałów Potwierdzenie zasad wolności, demokracji, praw człowieka i praworządności Pogłębianie solidarności Cele gospodarcze Kontynuacja tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Europy Preambuła do TUE WYRAŻAJĄC MOCNĄ WOLĘ popierania postępu gospodarczego i społecznego swych narodów poprzez urzeczywistnienie rynku wewnętrznego oraz umacnianie spójności i ochrony środowiska, przy uwzględnieniu zasady zrównoważonego rozwoju, oraz prowadzenia polityk, które zapewnią, że integracji gospodarczej towarzyszyć będzie równoczesny postęp w innych dziedzinach, Preambuła do TFUE Przejęta z TWE Zasadniczo cele gospodarcze i pozagospodarcze związane z rozwojem gospodarczym 7 Wartości - art. 2 TUE Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn. 8 Aksjologia Unii Obowiązek przestrzegania wartości przez Unię (jej instytucje i organy) oraz państwa członkowskie Konsekwencje nieprzestrzegania m.in. art. 7 TUE Art. 49 TUE - poszanowanie wartości jednym z warunków przystąpienia nowego państwa do UE Poszanowanie praw podstawowych art. 6 TUE pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony 1

2 Cele i zadania Unii art. 3 TUE Wspieranie pokoju, wartości i dobrobytu narodów Unii Zapewnienie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości bez granic wewnętrznych (polityka migracyjna, współpraca w sprawach cywilnych i karnych) Ustanowienie rynku wewnętrznego, trwałego rozwoju i innych wartości życia gospodarczego Cele i zadania Unii art. 3 TUE Zwalczanie wykluczenia społecznego i dyskryminacji; wspieranie sprawiedliwości społecznej, ochrony socjalnej, równość kobiet i mężczyzn, solidarności między pokoleniami, praw dziecka Spójność i solidarność Poszanowanie różnorodności kulturowej i językowej Ustanowienie unii gospodarczej i walutowej z walutą euro Propagowanie wartości Unii na zewnątrz, przyczynianie się do pokoju i bezpieczeństwa światowego, przestrzegania i rozwoju prawa międzynarodowego Cele UE ochrona środowiska Art. 3 ust. 3 TUE: Unia ustanawia rynek wewnętrzny. Działa na rzecz trwałego rozwoju Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz stabilność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska. Wspiera postęp naukowo-techniczny Cele UE ochrona środowiska Karta Praw Podstawowych TYTUŁ IV SOLIDARNOŚĆ Artykuł 37 Ochrona środowiska Wysoki poziom ochrony środowiska i poprawa jego jakości muszą być zintegrowane z politykami Unii i zapewnione zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. - Zasada przyznania Art. 1 TUE Niniejszym Traktatem WYSOKIE UMAWIAJĄCE SIĘ STRONY ustanawiają między sobą UNIĘ EUROPEJSKĄ, zwaną dalej Unią, której Państwa Członkowskie przyznają kompetencje do osiągnięcia ich wspólnych celów Zasada przyznania Zasada przyznania art. 5 TUE Granice kompetencji Unii wyznacza zasada przyznania ( ) Zgodnie z zasadą przyznania Unia działa wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych jej przez Państwa Członkowskie w Traktatach do osiągnięcia określonych w nich celów. Wszelkie kompetencje nieprzyznane Unii w Traktatach należą do Państw Członkowskich. Art. 4 ust. 1 Zgodnie z artykułem 5 wszelkie kompetencje nieprzyznane Unii w Traktatach należą do Państw Członkowskich. Zasada przyznania - podział kompetencji Kompetencje UE (zakres jej działania) pochodzą od państw członkowskich pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony 2

3 UE nie może samodzielnie poszerzać swoich kompetencji, konsekwencje? Brak Kompetenz-Kompetenz po stronie Unii (państwa panami traktatów ) Zasada równości państw i poszanowania ich tożsamości narodowej Art. 4 ust. 2 TUE: Unia szanuje równość Państw Członkowskich wobec Traktatów, jak również ich tożsamość narodową, nierozerwalnie związaną z ich podstawowymi strukturami politycznymi i konstytucyjnymi, w tym w odniesieniu do samorządu regionalnego i lokalnego. Szanuje podstawowe funkcje państwa, zwłaszcza funkcje mające na celu zapewnienie jego integralności terytorialnej, utrzymanie porządku publicznego oraz ochronę bezpieczeństwa narodowego. W szczególności bezpieczeństwo narodowe pozostaje w zakresie wyłącznej odpowiedzialności każdego Państwa Członkowskiego. Wyrok TK z 24 listopada 2010 r. w sprawie Traktatu z Lizbony (K 32/09) Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego art. 90 konstytucji, stanowiący normatywną kotwicę suwerenności, wyznacza granicę przekazania kompetencji na rzecz Unii. Granicę tę stanowią czynniki określające tożsamość konstytucyjną Rzeczypospolitej: poszanowanie zasad polskiej państwowości, demokracji, zasady państwa prawnego, zasady sprawiedliwości społecznej, zasad określających podstawy ustroju gospodarczego, zapewnienie ochrony godności człowieka i praw oraz wolności konstytucyjnych. Przekazanie kompetencji jest więc dopuszczalne jako niezagrażające tożsamości narodu i suwerenności tylko w takim zakresie, w jakim nie narusza konstytucyjnych podstaw państwa. Regułę tę uznaje co do zasady prawo pierwotne UE. Ocenę i kontrolę poszanowania tej reguły zapewnia kontrola konstytucyjności przekazania, dokonywana poprzez kontrolę konstytucyjności aktów decydujących o przekazaniu. Kompetencje wyłączne UE Art. 2 ust. 1 TFUE: Jeżeli Traktaty przyznają Unii wyłączną kompetencję w określonej dziedzinie, jedynie Unia może stanowić prawo oraz przyjmować akty prawnie wiążące, natomiast Państwa Członkowskie mogą to czynić wyłącznie z upoważnienia Unii lub w celu wykonania aktów Unii. 19 Kompetencje wyłączne UE Artykuł 3 TFUE 1. Unia ma wyłączne kompetencje w następujących dziedzinach: a) unia celna; b) ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego; c) polityka pieniężna w odniesieniu do Państw Członkowskich, których walutą jest euro; d) zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa; e) wspólna polityka handlowa Unia ma także wyłączną kompetencję do zawierania umów międzynarodowych, jeżeli ich zawarcie zostało przewidziane w akcie ustawodawczym Unii lub jest niezbędne do umożliwienia Unii wykonywania jej wewnętrznych kompetencji lub w zakresie, w jakim ich zawarcie może wpływać na wspólne zasady lub zmieniać ich zakres. pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony 3

4 20 21 Kompetencje dzielone UE Art. 2 ust. 2 TFUE: Jeżeli Traktaty przyznają Unii w określonej dziedzinie kompetencję dzieloną z Państwami Członkowskimi, Unia i Państwa Członkowskie mogą stanowić prawo i przyjmować akty prawnie wiążące w tej dziedzinie. Kompetencje dzielone UE - domniemanie kompetencji dzielonych Art TFUE: Unia dzieli kompetencje z Państwami Członkowskimi, jeżeli Traktaty przyznają jej kompetencje, które nie dotyczą dziedzin określonych w artykułach 3 i Kompetencje dzielone UE Art. 4 ust. 2 TFUE: Kompetencje dzielone między Unią a Państwami Członkowskimi stosują się do następujących głównych dziedzin: a) rynek wewnętrzny; ( ) e) środowisko; Kompetencje dzielone UE Zasada zajętego pola - art. 2 ust. 2 TFUE: Państwa Członkowskie wykonują swoją kompetencję w zakresie, w jakim Unia nie wykonała swojej kompetencji. Państwa Członkowskie ponownie wykonują swoją kompetencję w zakresie, w jakim Unia postanowiła zaprzestać wykonywania swojej kompetencji Kompetencje dzielone UE Zasada zajętego pola Deklaracja 18 do TUE: Jeżeli Traktaty przyznają Unii w określonej dziedzinie kompetencję dzieloną z Państwami Członkowskimi, Państwa wykonują swoją kompetencję w zakresie, w jakim Unia nie wykonała lub postanowiła zaprzestać wykonywania swojej kompetencji. Ta ostatnia sytuacja ma miejsce wtedy, gdy właściwe instytucje Unii postanowią uchylić dany akt ustawodawczy, w szczególności w celu lepszego zagwarantowania stałego poszanowania zasad pomocniczości i proporcjonalności. Kompetencje koordynacyjne UE Art. 2 ust. 5 TFUE: W niektórych dziedzinach i na warunkach przewidzianych w Traktatach, Unia ma kompetencję w zakresie prowadzenia działań w celu wspierania, koordynowania lub uzupełniania działań Państw Członkowskich, nie zastępując jednak ich kompetencji w tych dziedzinach. Prawnie wiążące akty Unii przyjęte na podstawie postanowień Traktatów odnoszących się do tych dziedzin nie mogą prowadzić do harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych Państw Członkowskich Kompetencje koordynacyjne UE Artykuł 6 TFUE pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony 4

5 Unia ma kompetencje do prowadzenia działań mających na celu wspieranie, koordynowanie lub uzupełnianie działań Państw Członkowskich. Do dziedzin takich działań o wymiarze europejskim należą: m.in. a) ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego; ( ) g) współpraca administracyjna Artykuł 11 TFUE (dawny artykuł 6 TWE) Przy ustalaniu i realizacji polityk i działań Unii, w szczególności w celu wspierania zrównoważonego rozwoju, muszą być brane pod uwagę wymogi ochrony środowiska. ZBLIŻANIE USTAWODAWSTW Artykuł 114 (dawny artykuł 95 TWE) 1. Z zastrzeżeniem, że Traktaty nie stanowią inaczej, do urzeczywistnienia celów określonych w artykule 26 stosuje się następujące postanowienia. Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą i po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, przyjmują środki dotyczące zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich, które mają na celu ustanowienie i funkcjonowanie rynku wewnętrznego. ZBLIŻANIE USTAWODAWSTW Artykuł 114 (dawny artykuł 95 TWE) 3. Komisja w swoich wnioskach przewidzianych w ustępie 1 w dziedzinie ochrony zdrowia, bezpieczeństwa, ochrony środowiska i ochrony konsumentów przyjmie jako podstawę wysoki poziom ochrony, uwzględniając w szczególności wszelkie zmiany oparte na faktach naukowych. W ramach swoich odpowiednich kompetencji Parlament Europejski i Rada starają się również osiągnąć ten cel. 4. Jeżeli po przyjęciu środka harmonizującego przez Parlament Europejski i Radę, przez Radę lub przez Komisję, Państwo Członkowskie uzna za niezbędne utrzymanie przepisów krajowych uzasadnionych ważnymi względami określonymi w artykule 36 lub dotyczącymi ochrony środowiska, lub środowiska pracy, notyfikuje je Komisji, wskazując powody ich utrzymania. C-376/98 cel ochrona zdrowia a rynek wewnętrzny Klauzula otwarta, elastyczności - Artykuł 352 (dawny artykuł 308 TWE) Jeżeli działanie Unii okaże się niezbędne do osiągnięcia, w ramach polityk określonych w Traktatach, jednego z celów, o których mowa w Traktatach, a Traktaty nie przewidziały uprawnień do działania wymaganego w tym celu, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, przyjmuje stosowne przepisy. Zasada pomocniczości Zasada pomocniczości art. 5 ust. 3 TUE Zgodnie z zasadą pomocniczości, w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez Państwa Członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony 5

6 proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Unii Zasada proporcjonalności Art. 5 ust. 4 TUE: Zgodnie z zasadą proporcjonalności zakres i forma działania Unii nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów Traktatów. Instytucje Unii stosują zasadę proporcjonalności zgodnie z Protokołem w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności. Zasada proporcjonalności Art. 296 TFUE wybór aktu prawnego UE z poszanowaniem zasady proporcjonalności i Zasada proporcjonalności w zakresie ochrony środowiska Wyrok TSUE z 13 września 2005 r., sprawa C-176/03 Komisja p. Radzie Unii Europejskiej O ile prawdą jest, że co do zasady przepisy prawa karnego, tak jak zasady procedury karnej nie należą do kompetencji Wspólnoty, o tyle nie może to jednakże powstrzymać ustawodawcy wspólnotowego od wydania przepisów z zakresu prawa karnego państw członkowskich, jakie uzna za konieczne w celu zapewnienia pełnej skuteczności norm w dziedzinie ochrony środowiska, w przypadku gdy stosowanie przez właściwe władze krajowe skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji stanowi działanie niezbędne dla zwalczania ciężkich przestępstw przeciwko środowisku. i Zasada proporcjonalności w zakresie ochrony środowiska Wyrok TSUE z 13 września 2005 r., sprawa C-176/03 Komisja p. Radzie Unii Europejskiej - cd. Tej kompetencji prawodawcy wspólnotowego w ramach realizacji wspólnej polityki w dziedzinie środowiska naturalnego nie podważa okoliczność, że art. 135 WE i 280 ust. 4 WE zastrzegają w dziedzinach, odpowiednio, współpracy celnej i zwalczania nadużyć finansowych naruszających interesy finansowe Wspólnoty stosowanie krajowego prawa karnego i zagadnienia dotyczące krajowej administracji wymiaru sprawiedliwości dla państw członkowskich. Zasada lojalnej współpracy Art. 4 ust. 3 TUE: Zgodnie z zasadą lojalnej współpracy Unia i Państwa Członkowskie wzajemnie się szanują i udzielają sobie wzajemnego wsparcia w wykonywaniu zadań wynikających z Traktatów. Państwa Członkowskie podejmują wszelkie środki ogólne lub szczególne właściwe dla zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z Traktatów lub aktów instytucji Unii. Państwa Członkowskie ułatwiają wypełnianie przez Unię jej zadań i powstrzymują się od podejmowania wszelkich środków, które mogłyby zagrażać urzeczywistnieniu celów Unii. Zasada demokracji Demokracja jako wartość UE art. 2 TUE Pokojowa Nagroda Nobla dla UE za wkład w działania na rzecz pokoju i pojednania, demokracji i praw człowieka, prowadzone w Europie od ponad sześćdziesięciu lat. Nowy Tytuł II TUE (art. 9 12) Postanowienia o zasadach demokratycznych Powiązana z obywatelstwem i niedyskryminacją (równością) art. 9 TUE Demokracja przedstawicielska jako zasada funkcjonowania UE - art. 10 TUE pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony 6

7 Zasada demokracji Prawo obywateli uczestniczenia w życiu demokratycznym UE (wybory, prawo inicjatywy ustawodawczej) Otwartość, przejrzystość działania UE (także art. 15 TFUE jawność obrad PE i Rady, dostęp do dokumentów) Konsultacyjny udział obywateli w działaniu instytucji UE art. 11 ust. 1-3 Europejska Inicjatywa Obywatelska (Inicjatywa ustawodawcza) art. 11 ust. 4 Zasada demokracji Udział parlamentów narodowych art. 12 TUE (lista uprawnień parlamentów narodowych) Udział w przyjmowaniu prawa pierwotnego Udział w przyjmowaniu prawa wtórnego (kontrola zasady pomocniczości) Kompetencje informacyjne i kontrolne Zasada praworządności Artykuł 2 TUE Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn. Zasada praworządności Preambuła do KPP Świadoma swego duchowo-religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i państwa prawnego. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości stawia jednostkę w centrum swych działań. Zasada niedyskryminacji Art. 9 TUE równość obywateli UE Art. 18 TFUE zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową Art. 19 pośredni zakaz dyskryminacji ze względu na inne kryteria: płeć, rasa, pochodzenie etniczne, religia, światopogląd, niepełnosprawność, wiek, orientacja seksualna Zasada dzielonego wykonywania prawa UE Art. 19 TUE Państwa Członkowskie ustanawiają środki niezbędne do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii art. 291 ust. 1 TFUE: państwa członkowskie przyjmują wszelkie środki prawa krajowego niezbędne do wprowadzenia w życie prawnie wiążących aktów Unii 44 Zasada dzielonego wykonywania prawa UE Pojęcie administracji europejskiej Artykuł 298 TFUE Wykonując swoje zadania, instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii korzystają ze wsparcia otwartej, efektywnej i niezależnej administracji europejskiej. pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony 7

8 Zasada dzielonego wykonywania prawa UE Nowy tytuł TYTUŁ XXIV TFUE: WSPÓŁPRACA ADMINISTRACYJNA 197 TFUE: Skuteczne wdrażanie prawa Unii przez Państwa Członkowskie, mające istotne znaczenie dla dobrego funkcjonowania Unii, jest uznawane za sprawę będącą przedmiotem wspólnego zainteresowania Zasada dzielonego wykonywania prawa UE (dzielonej administracji) 197 ust. 2 TFUE: 2. Unia może wspierać wysiłki Państw Członkowskich zmierzające do poprawy ich zdolności administracyjnej w zakresie wdrażania prawa Unii. Działanie to może polegać w szczególności na ułatwianiu wymiany informacji i urzędników oraz wspieraniu programów szkolenia. Żadne Państwo Członkowskie nie jest zobowiązane do korzystania z tego wsparcia. Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze rozporządzeń zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, ustanawiają niezbędne ku temu środki, z wyłączeniem jakiejkolwiek harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych Państw Członkowskich. Zasada efektywności prawa UE Zasada efektywności jako wywodząca się z zasady lojalnej współpracy art. 4 ust. 3 TUE Wybrane orzeczenia Wyrok TSUE z dnia 5 października 2000 r. w sprawie C-376/98, Republika Federalna Niemiec p. Parlamentowi Europejskiemu i Radzie Unii Europejskiej [Dyrektywa 98/43/WE Reklama i sponsorowanie w zakresie wyrobów tytoniowych] Wyrok TSUE z dnia 13 września 2005 r., sprawa C-176/03 Komisja p. Radzie Unii Europejskiej [sankcje karne w zakresie ochrony środowiska] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 listopada 2010 r. K 32/09 [Traktat z Lizbony] 49 Dodatkowa Literatura Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Komentarz. Tom I-III, red. A. Wróbel, Warszawa 2012 Zasady ustrojowe Unii Europejskiej, tom II, wydanie 2 red. J. Barcz, Warszawa 2010 Ustrój Unii Europejskiej, wydanie 2, red. J. Barcz, Warszawa 2010 pomiędzy państwa członkowskie i UE oraz Traktacie z Lizbony 8