Wszystkie materiały tworzone i przekazywane przez Wykładowców NPDN PROTOTO są chronione prawem autorskim i przeznaczone wyłącznie do użytku prywatnego. MATERIAŁY Z KURSU KWALIFIKACYJNEGO
J. Gadowicz
Orientacja w terenie określanie stron świata Teren to dowolna część powierzchni Ziemi razem z. jej rzeźbą i pokryciem. Podstawowymi formami rzeźby terenu są: góra, dolina, kotlina, grzbiet, taras, siodło. Wszystko, co znajduje się na powierzchni Ziemi, a więc: lasy, zabudowania, drogi, wody itp., określa się terminem - przedmioty terenowe. Stanowią one pokrycie danego terenu. Widnokrąg fragment powierzchni Ziemi rozciągający się wokół obserwatora i widoczny dla niego. W terenie otwartym ma on kształt koła. Termin widnokrąg często mylony jest z pojęciem horyzont. Horyzont przestrzeń nad powierzchnią Ziemi, znajdująca się wokół obserwatora i widoczna dla niego.
Orientacja w terenie określanie stron świata Orientacja w terenie przy pomocy narzędzi: Kompas to urządzenia składające się z okrągłego, metalowego pudełka, wewnątrz którego znajduje się zawieszona na ostrzu igłą magnetyczna często wyposażona w blokadę oraz tarczy, na której znajdują się oznaczenia kierunków i podziałkę stopniową.
Orientacja w terenie określanie stron świata Busola - często niesłusznie nazywana kompasem. Ma podobną do niego budowę, ale jest bardziej rozbudowana. Podobnie jak w kompasie możemy w niej wyróżnić: podstawę, na której znajduje się obrotowy pierścień z podziałką w stopniach (tzw. limbus), wewnątrz znajduje się igła magnetyczna. W busoli otwarte wieko tworzy kąt prosty z podstawą, a w dwu przeciwległych jego bokach znajdują się pionowe szczeliny, przez które celuje się w kierunku danego przedmiotu w terenie. Do podstawy busoli przymocowane jest ruchome lusterko, dzięki któremu podczas celowania można obserwować ruchy igły magnetycznej. Kiedy zamykamy lusterko, igła magnetyczna zostaje automatycznie zdjęta z ostrza i unieruchomiona.
Orientacja w terenie określanie stron świata Określanie stron świata według Słońca Od dawnych czasów ludzie określali strony świata, odnosząc się do pozornej wędrówki Słońca na sferze niebieskiej. Kierunek wschodni kojarzono z miejscami pojawiania się Słońca nad linią widnokręgu. Kierunek zachodni związany był z miejscami chowania się Słońca pod linią widnokręgu. Kierunek południowy wyznaczało Słońce w swoim najwyższym położeniu. Kierunek północny pojmowano jako "...tę część nieba, na której Słońce nigdy się nie pojawia..." lub po prostu stronę przeciwną do południa. Powyższe określenia nie były jednak dokładne, choćby z tego względu, że w ciągu roku zmieniają się miejsca wschodu i zachodu Słońca. Także precyzyjne ustalenie momentu południa słonecznego mogło sprawiać trudności. Przyjęcie, że Ziemia ma kształt kuli oraz poznanie zasad jej ruchów pozwoliło na dokładne wyznaczenie kierunków głównych. Okazało się, że można to zrobić w czasie równonocy wiosennej (21 III) lub jesiennej (23 IX). W te dwa dni miejsca wschodu i zachodu Słońca wskazują dokładnie kierunek wschodni i zachodni. Kierunek północny i południowy wyznacza linia prostopadła do linii wschód-zachód.
Orientacja w terenie określanie stron świata Wyznaczanie stron świata przy pomocy Słońca i zegarka. Wycelować wskazówką godzinową w słońce (niektórzy proponują pomóc sobie przy tym cieniem zapałki przystawionej do czubka wskazówki). Podzielić kąt między wskazówką (godzinową!) a 12-ką na pół. Dwusieczna kąta wskaże nam południe. Uwaga: Jest to metoda dla półkuli północnej. I tu niektórzy mają kłopoty - który kierunek to północ, a który południe. Przed południem słońce posuwając się w prawo ZMIERZA DO południa. Po południu słońce posuwając się w prawo ODSUWA SIĘ OD południa. www.survival.strefa.pl
Orientacja w terenie określanie stron świata Metoda określania kierunków na podstawie cienia jest prosta i dokładna, ale na pewno czasochłonna: Przed południem wbijamy w ziemię pionowo(!) kij (czerwone kółko na schemacie). Zaznaczamy miejsce, gdzie kończy się cień kija (A). Ze sznurka i patyczka robimy "cyrkiel" przywiązany do kija. Ustawiamy na nim odległość równą długości cienia i rysujemy łuk (zielony na schemacie). Koniec cienia przesuwa się tymczasem (po niebieskiej linii) i po południu sięga do linii narysowanej "cyrklem". Zaznaczamy to miejsce (B). Linia łącząca dwa zaznaczone miejsca jest ułożona na kierunku wschód-zachód. A północ-południe będzie prostopadła. Do wyznaczenia prostopadłej można użyć kawałka sznurka złożonego na pół i zaczepionego końcami o oba punkty (A i B) Dokładność takiego pomiaru może być całkiem niezła, jednak trzeba uważać na dokładność zaznaczania końca cienia, a przede wszystkim na "pionowość" kija. Niestety, na dokonanie pomiarów trzeba poświęcić kilka godzin. www.survival.strefa.pl
Orientacja w terenie określanie stron świata W nocy kierunek północny można określić według położenia Gwiazdy Polarnej. (półkula N) Gwiazda Polarna znajduje się w gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy, nazywanym także Małym Wozem. Najpierw musimy odnaleźć siedem jasnych gwiazd gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. Następnie przez dwie ostatnie gwiazdy, czyli dwa tylne koło i koniec Wielkiego Wozu, trzeba przeprowadzić w wyobraźni linię prostą długości pięciokrotnej odległości między tymi gwiazdami. Na końcu tego odcinka znajdziemy Gwiazdę Polarną, będącą pierwszą gwiazdą w dyszlu Małego Wozu. Od Gwiazdy Polarnej w wyobraźni wyznaczamy linię ku ziemi i w ten sposób wyznaczamy dość dokładnie kierunek północny. www.survival.strefa.pl
Orientacja w terenie określanie stron świata Określenie stron świata według Księżyca. Gdy chmury przysłonią w nocy część Nieba i nie można odszukać Gwiazdy Polarnej, strony świata można określić za pomocą Księżyca. Księżyc ma cztery fazy: - nów- tarcza Księżyca jest niewidoczna; - I kwadra- po zachodzie Słońca widoczny sierp prawej części tarczy Księżyca stopniowo rośnie, aż przybierze kształt połowy tarczy; - Pełnia- Księżyc widać w postaci okrągłej tarczy stopniowo malejącej; - III kwadra- widoczna lewa połowa tarczy Księżyca stopniowo zmniejsza się aż do zupełnego zaniku. Faza księżyca Około 18 Około 24 Około 6 Nów - - - I kwadra Na południu Na zachodzie - Pełnia Na wschodzie Na południu Na zachodzie III kwadra - Na wschodzie Na południu
Orientacja w terenie określanie stron świata Określanie stron świata na podstawie charakterystycznych cech obiektów terenowych: Ciepło słoneczne powoduje lepszą i szybszą wegetację roślin od strony południowej. Zazwyczaj więc korony drzew rosnących samotnie są bardziej rozwinięte od południa (na ukształtowanie się korony drzewa istotny wpływ może mieć także kierunek wiatrów, np. przy intensywnych wiatrach zachodnich korony drzew odchylają się w kierunku wschodnim). Kora tych drzew bywa od strony północnej grubsza, niekiedy porośnięta mchem. Jeśli mech rośnie na całym pniu drzewa, to po stronie zacienionej (północnej) zawsze jest go więcej. Ścięte pnie, oddzielnie rosnących drzew mają słoje roczne bardziej rozszerzone od strony południowej. Dlatego duże kamienie i skały są porośnięte mchem od strony północnej, natomiast strona południowa jest szorstka i popękana. Podczas lata z pni sosen i jodeł wydziela się żywica, która na południowej stronie pni gromadzi się w większej ilości. Wiosną obserwacja traw pozwala wyciągnąć wniosek, że od strony bardziej oświetlonej i nagrzanej przez Słońce trawa jest o wiele bujniejsza niż po stronie zacienionej. Owoce szybciej dojrzewają od strony południowej. Śnieg szybciej topnieje i znika na południowych stokach.
Orientacja w terenie określanie stron świata Numery leśnych słupków oddziałowych. Oddziały leśne numerowane są według stałego schematu: Ze wschodu na zachód aż do końca lasu a następny wiersz zaczyna się nieco bardziej na południe niż poprzedni. Narożnik w środku niższej pary numerów będzie wskazywał północ z dokładnością do 45. Tak duży błąd bierze się stąd, że podczas wycinania przesiek, nie przejmowano się stronami świata i najczęściej prowadzą "pod kątem" do północy. www.survival.strefa.pl
Szkic, plan, mapa szkic - jest to odręczny, uproszczony rysunek, przypominający plan z zaznaczonymi tylko najważniejszymi obiektami na danym obszarze, często stanowi podstawę do wykonania bardziej dokładnego planu. plan jest obrazem niewielkiego obszaru powierzchni wykonanym w dużej skali mapa jest pomniejszonym obrazem Ziemi lub jej części przedstawionym na płaszczyźnie przy użyciu znaków umownych wykonany poprzez matematycznie określone odwzorowanie kartograficzne (trójwymiarowa powierzchnia kuli na dwuwymiarową mapę), przy użyciu znaków umownych.
Szkic, plan, mapa Cechy mapy: dwuwymiarowa wykonana na płaszczyźnie (szczególnym przypadkiem jest globus) obraz zmniejszony stopień zmniejszenia określa podziałka mapy (skala) obraz wymierny można na niej dokonywać pomiaru obraz symboliczny zjawiska i przedmioty na powierzchni Ziemi przedstawia się na niej symbolicznymi, środkami graficznymi, znakami, literami, barwnymi liniami i plamami według określonego klucza. Elementy treści mapy: - Odwzorowanie kartograficzne - Skala - Osnowa geodezyjna - Układ współrzędnych prostokątnych (na mapach topograficznych) - Elementy fizjograficzne zarys linii brzegowej, ukształtowanie powierzchni, sieć hydrograficzną, pokrycie terenu - Elementy administracyjno-gospodarcze osiedla, zakłady produkcyjne, kopalnie, szlaki komunikacji drogowej kolejowej, mosty itp. oraz zaznaczenie granic politycznych i administracyjnych. - Elementy uzupełniające nazewnictwo, skróty literowe czy cyfry - Opis pozaramkowy - tytuł mapy, nazwa wydawcy, miejsce i rok wydania, legenda
Szkic, plan, mapa Legenda mapy - objaśniający tekst dołączony do mapy, zawierający informacje o wykonaniu mapy oraz niezbędny do jej prawidłowego odczytania, opis występujących na niej symboli. Legenda zawiera takie elementy jak: tytuł mapy, autor lub wydawca, rok wydania, skala mapy, odwzorowanie kartograficzne, ogół umownych znaków kartograficznych użytych na mapie wraz z ich objaśnieniami, orientacja mapy, użyte skróty skala barw, inne teksty objaśniające mapę.
Szkic, plan, mapa Skala mapy informuje o stopniu zmniejszenia rysunku powierzchni Ziemi na mapie w stosunku do wymiarów rzeczywistych. Rodzaje skal (najczęściej spotykane): Liczbowa 1:500000 Mianowana 1cm 5 km, 1cm 5km Liniowa
Szkic, plan, mapa Znaki topograficzne (umowne) służą do przedstawiania na mapie wszystkich przedmiotów znajdujących się na powierzchni ziemi, zarówno naturalnych (lasy, wody) jak i sztucznych (drogi, osiedla). Są więc ich graficznym obrazem. Dla uproszczenia znaki te podzielono na cztery grupy tematyczne ze względu na przeznaczenie oraz możliwość przedstawienia w skali mapy. Są to znaki umowne: Znaki konturowe (powierzchniowe) - oznaczają przedmioty, których wymiary (długość, szerokość) dają się przedstawić w skali mapy np. lasy, łąki, jeziora. Na mapie są przedstawiane w postaci konturu wypełnionego kolorem lub znakami (symbolami). Znaki liniowe - oznaczają przedmioty, których długość, ale nie szerokość dają się przedstawić w skali mapy np. drogi, strumienie, ogrodzenia, linie energetyczne. Na mapie są przedstawiane w postaci jednej lub kilku linii, przy czym lokalizację przedmiotu oznacza podłużna oś symetrii znaku. Znaki punktowe - oznaczają przedmioty, których wymiarów nie da się przedstawić w skali mapy np. pojedyncze drzewo, dom, studnia. Ścisłe położenie przedmiotu w naturze oznacza: w znakach o kształcie symetrycznym (koło, trójkąt, kwadrat) - geometryczny środek znaku w znakach z szeroką podstawą - środek podstawy (np. głaz, pomnik) w znakach z kątem prostym przy podstawie - wierzchołek kąta (np. drzewo, wiatrak, krzyż) w znakach będących połączeniem figur - środek dolnej figury (np. kaplica, zakład z kominem) Znaki objaśniające - nie oznaczają przedmiotów a jedynie uzupełniają ich charakterystykę. Np. znak drzewa na konturze lasu oznacza dominujący gatunek, strzałka przy strumieniu - kierunek prądu. Na mapach topograficznych kolory znaków są odpowiednio przyporządkowane np: NIEBIESKI = wody (rzeki, jeziora, ale również bagna i studnie) ZIELONY = lasy BRĄZOWY = ukształtowanie powierzchni (poziomice, skarpy, dołki) CZARNY = działalność ludzka (drogi, budowle, przesieki w lesie) i opisy (rodzaj lasu, wysokość góry)
Szkic, plan, mapa Rodzaje map Klasyfikacja map ze względu na szczegółowość: Mapy topograficzne (wielkoskalowe) - 1:5000 (szczegółowe) do 1:200 000. Przedstawiają małe obszary powierzchni Ziemi. Mapy te dają najpełniejszy obraz powierzchni Ziemi. Rzeźba terenu i rysunek sytuacyjny oddane są tu jak najbardziej szczegółowo, np. szczegółowo przedstawiają sieć rzeczną, rzeźbę terenu, miejscowości przedstawione w większych skalach z dokładnością do poszczególnych budynków Mapy przeglądowo- topograficzne (średnioskalowe) - 1:200 000 do 1 000 000.. Konstruuje się je po zgeneralizowaniu treści mapy topograficznej (pozostają na nich tylko ważniejsze treści). Przedstawiają większe obszary powierzchni Ziemi niż mapy topograficzne. Mapy przeglądowe (małoskalowe) - w skalach mniejszych niż 1:1 000 000. Obejmują one swoim zasięgiem duże obszary (np. kontynenty). Stopień generalizacji map przeglądowych jest uzależniony od ich przeznaczenia.
Szkic, plan, mapa Mapa topograficzna Mapa poglądowo-topograficzna Źródło: wiking.edu.pl
Szkic, plan, mapa Mapa ogólnogeograficzna pokazuje wszystkie główne elementy krajobrazu Ziemi: ukształtowanie terenu, wody, szatę roślinną, zabudowę, linie komunikacyjne. Może ponadto uwzględniać różnego rodzaju obiekty, których lokalizacja nie jest widoczna w terenie, np. granice rozdzielające województwa czy państwa. Pośród map ogólnogeograficznych można wyodrębnić grupę takich, które posiadają w swojej treści przewagę elementów fizyczno- geograficznych, a więc ukształtowania terenu, stosunków wodnych, szaty roślinnej itp. Mapy takie nazywane są mapami fizycznymi. Przeciwstawić im można mapy, w których treści dominują elementy społeczno - geograficzne a przede wszystkim polityczne, oraz komunikacyjne. Mapy takie nazywane są mapami gospodarczymi, politycznymi lub społeczno- ekonomicznymi. lub. www.swiatpodrozy.pl
Mapy tematyczne dla zachowania orientacji zawierają tzw. podkład geograficzny, czyli główne elementy geograficzne powierzchni Ziemi (zarys linii brzegowej, sieć rzeczną, punkty wysokościowe itd.) Mapy tematyczne przedstawiają wybrane zagadnienia przyrodnicze i społeczno-gospodarcze. Mapy ukazujące elementy środowiska naturalnego to m.in.: mapy geologiczne, klimatyczne, glebowe, hipsometryczne (rzeźby terenu), hydrograficzne (sieci wodnej), szaty roślinnej, świata zwierzęcego. Kwestie społeczno-gospodarcze prezentowane na mapach tematycznych dotyczą zwykle ludności, kultur, osadnictwa, rolnictwa, przemysłu, usług. Mapy tematyczne obrazujące zagadnienia z obu dziedzin to np. mapy glebowo-rolnicze, turystyczne czy mapy ekologiczne (zagrożenia i ochrona środowiska). www.wiking.edu.pl
Szkic, plan, mapa Kryterium Treść Przykłady map ogólnogeograficzne (hipsometryczne, fizyczne, administracyjne, polityczne) tematyczne (przyrodnicze, społecznogospodarcze, inżynieryjno-techniczne) topograficzne (skala od 1:5 000 do 1:200 000) Skala (podziałka) Przeznaczenie (zastosowanie) Zasięg terytorialny przeglądowo-topograficzne (skala od 1 :200 000 do 1 :1 000 000) przeglądowe (skala mniejsza od 1:1 000 000) szkolne, samochodowe, meteorologiczne, nawigacyjne, wojskowe (sztabowe), turystyczne itd. Ziemi, kontynentu, państwa, regionu, województwa, powiatu, gminy, miejscowości
Szkic, plan, mapa Jak pokazać na mapie ukształtowanie powierzchni? Na podstawie pomiarów geodezyjnych oznaczane są wysokości terenu nad poziomem morza. Punkty o tej samej wysokości łączy się tworząc na mapie linie poziomice (warstwice, izohipsy). Powierzchnie między poziomicami często wypełnia się kolorami, tak powstaje mapa hipsometryczna. Skala barw odpowiada różnym wysokościom. www.wiking.edu.pl
Współrzędne geograficzne Południki- najważniejsze cechy: mają jednakową długość, równą połowie obwodu Ziemi są półokręgami przebiegającymi od jednego bieguna do drugiego wyznaczają kierunek północ-południe jest ich nieskończenie wiele Równoleżniki- najważniejsze cechy mają różną długość są okręgami zmniejszającymi się wraz z odległością od równika wyznaczają kierunek wschód-zachód ich płaszczyzny są do siebie równoległe jest ich nieskończenie wiele Na mocy międzynarodowej umowy wyznaczono tzw. południk początkowy i przyporządkowano mu wartość 0. Południk ten przechodzi przez Greenwitch pod Londynem, od niego mierzy się długość geograficzną w kierunku wschodnim i zachodnim. Maksymalna wartość długości geograficznej wynosi 180. Najdłuższym równoleżnikiem jest równik. Przyjmuje on wartość 0, natomiast bieguny 90. Spośród nieskończonej liczby równoleżników szczególnie wyróżnia się dwa Zwrotniki Raka i Koziorożca wyznaczające granice strefy międzyzwrotnikowej oraz dwa koła podbiegunowe. edudu.pl Ponieważ Ziemia ma kształt zbliżony do kuli, to współrzędne geograficzne są miarą kątową. Jednostkami długości i szerokości geograficznej są więc stopnie. Każdy stopień dzieli się na 60 minut a każda minuta na 60 sekund (1 60 60 )
Współrzędne geograficzne Przy określaniu położenia geograficznego na Ziemi posługujemy się pojęciami długość i szerokość geograficzna. Szerokość geograficzna to miara kąta zawartego między płaszczyzną równika a promieniem ziemskim przechodzącym przez określony punkt na powierzchni Ziemi. Równik dzieli Ziemię na dwie półkule, północną i południową, tak więc wszystkie punkty leżące na półkuli północnej mają szerokość geograficzna północną, a punkty leżące na półkuli południowej mają szerokość geograficzną południową. edudu.pl
Współrzędne geograficzne Długość geograficzna to miara kąta zawartego między półpłaszczyzną południka początkowego 0 a półpłaszczyzną południka przechodzącego przez określony punkt na powierzchni Ziemi. Południk zerowy i południk 180 dzielą ziemię na dwie półkule wschodnią i zachodnią, zatem wszystkie punkty leżące na półkuli wschodniej maja długość geograficzną wschodnią, a punkty leżące na półkuli zachodniej maja długość geograficzną zachodnią. edudu.pl
Szkic, plan, mapa Przykładowe zadania i ćwiczenia www.wiking.edu.pl
Szkic, plan, mapa Przykładowe zadania i ćwiczenia Uszereguj podane skale od największej do najmniejszej: 1:600000, 1:25000, 1:10000, 1:100000, 1:2500, 1:30000000 Skale liczbowe 1:2000, 1:70000, 1:4500000 przedstaw w postaci skali mianowanej. Skale mianowane 1cm 50m, 1cm 750m, 1cm 8km przedstaw w postaci skali liczbowej. Na mapie w skali 1:10 000 000 odległość między miejscowościami A i B wynosi 7cm. Ile to kilometrów w rzeczywistości? W rzeczywistości odległość między miejscowością A i B wynosi 60km. Oblicz ile to centymetrów na mapie w skali 1:2 000 000.
Źródła i strony warte odwiedzenia: www.survival.pl www.wiking.edu.pl www.geografia.com.pl www.orientuj.pl www.globtroters.3lo.pl Głuch W.(red.),Słownik Encyklopedyczny. Geografia., Wyd. Europa, Wrocław, 2000 Encyklopedia Geografia wyd. GREG