Inicjatywy z udziałem osób 50+ a rozwój kapitału społecznego w województwie lubuskim diagnoza i ewaluacja

50 Inicjatywy z udziałem osób 50+ a rozwój kapitału społecznego w województwie lubuskim diagnoza i ewaluacja Raport z badań pod redakcją Sylwii Słowińskiej Zielona Góra 2014

50 Raport z projektu badawczego Inicjatywy z udziałem osób 50+ a rozwój kapitału społecznego w woj. lubuskim diagnoza i ewaluacja dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Obserwatorium kultury. Recenzja naukowa dr hab. Mariusz Kwiatkowski Redakcja, korekta językowa, skład Bartłomiej Gruszka Strona projektu: http://50plus.wpsnz.uz.zgora.pl Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Spis treści Wprowadzenie (sylwia słowińska) 6 1. Konceptualizacja i operacjonalizacja kapitału społecznego (edyta mianowska, ewa narkiewicz-niedbalec, katarzyna walentynowicz-moryl) 10 1.1. Kapitał społeczny jako przedmiot badań 10 1.2. Teoretyczne ujęcie kapitału społecznego 12 1.3. Przyjęta definicja kapitału społecznego 17 1.4. Przestrzeń społeczna ofert instytucjonalnych w perspektywie więzi społecznych 19 1.5. Problemy badawcze 22 2. Prezentacja wyników badań ilościowych (edyta mianowska, ewa narkiewicz-niedbalec, katarzyna walentynowicz-moryl) 25 2.1. Opis inicjatyw (ofert) angażujących osoby 50+ 25 2.1.1. Diagnoza inicjatyw (ofert) angażujących osoby 50+ 25 2.1.1.1. Dobór próby podmiotów 2.1.1.2. Typologia inicjatyw angażujących osoby 50+ 2.1.1.3. Inicjatywy angażujące osoby 50+ 2.1.1.4. Przestrzenna lokalizacja podmiotów i inicjatyw angażujących osoby 50+ 2.1.1.5. Przyszłość inicjatyw angażujących osoby 50+ 2.1.2. Charakterystyka inicjatyw (ofert) angażujących osoby 50+ 32 2.1.2.1. Charakterystyka ofert 2.1.2.2. Dziedziny kultury 2.1.2.3. Inicjatorzy ofert 2.1.2.4. Formy pracy 2.2. Ewaluacja oferty zajęć angażujących osoby 50+ 38 2.2.1. Opis próby 38 2.2.2. Ocena oferty zajęć angażujących osoby 50+ 40 2.2.2.1. Ocena różnorodności i dostępności oferty 2.2.2.2. Pozyskiwanie informacji o ofercie 2.2.2.3. Poziom zadowolenia z uczestnictwa w ofercie 2.3. Znaczenie oferty dla osób 50+ dla rozwoju kapitału społecznego 48 2.3.1. Poziom zaangażowania uczestników w ofertę instytucji kultury i organizacji 48 2.3.1.1. Okres korzystania z oferty 2.3.1.2. Częstotliwość korzystania z oferty 2.3.1.3. Inne oferty z jakich korzystają lub zamierzają korzystać badani w wieku 50+

spis treści 2.3.2. Uczestnictwo w ofercie jako potencjalne źródło budowania/ podtrzymywania więzi społecznych 52 2.3.2.1. Uczestnictwo w ofercie a krąg znajomych 2.3.2.2. Więzi łączące uczestników oferty 2.3.3. Uczestnictwo w ofercie a rozwój kompetencji kluczowych 58 2.4. Poziom kapitału społecznego w grupie 50+ 61 2.4.1. Poziom uogólnionego zaufania 61 2.4.2. Poziom zaufania do nieznajomych 63 2.4.3. Zaufanie do instytucji 64 2.4.3.1. Zaufanie do władzy lokalnej 2.4.3.2. Zaufanie do gazet, TV i Internetu 2.4.4. Postawa wobec współdziałania i kooperacji w grupie osób 50+ 67 2.4.5. Poziom współdziałania i partycypacji społecznej w grupie 50+ 67 3. Prezentacja wyników badań jakościowych 71 3.1. Opis postępowania badawczego z zastosowaniem metod jakościowych (sylwia słowińska) 71 3.2. Formy zajęć angażujących osoby 50+ a rozwój kapitału społecznego perspektywa uczestników 73 3.2.1. Zespoły artystyczne jako przestrzeń aktywizowania osób 50+ i wzmacniania więzi społecznych (małgorzata olejarz) 73 3.2.1.1. Uczestnicy zajęć 3.2.1.2. Uczestnictwo w zespole artystycznym a możliwość rozwijania kapitału społecznego 3.2.1.3. Ocena zajęć pod kątem zaspokojenia oczekiwań i zmian/korzyści w życiu badanych 3.2.1.4. Sens inicjatyw angażujących osoby 50+ 3.2.2. Spotkania uczestników jako przestrzeń działań aktywnych kobiet (bogdan idzikowski) 92 3.2.2.1. Charakterystyka opisowa badanych form 3.2.2.2. Uczestnicy zajęć (kim są badani, okres udziału w badanej formie) 3.2.2.3. Uczestnictwo w zajęciach a budowanie kapitału społecznego 3.2.2.4. Ocena zajęć pod kątem zaspokojenia oczekiwań i zmian w życiu uczestniczek 3.2.2.5. Znaczenie uczestnictwa jakie sensy nadają badane aktywności? 3.2.3. Uczestnictwo osób 50+ w sekcjach i klubach w kontekście rozwoju kapitału społecznego (marek zadłużny) 117 3.2.3.1. Uczestnicy zajęć 3.2.3.2. Uczestnictwo w zajęciach a możliwość budowania kapitału społecznego 3.2.3.3. Ocena zajęć przez badanych uczestników 3.2.3.4. Znaczenie inicjatyw angażujących osoby 50+

spis treści 3.2.4. Zajęcia sportowo-rekreacyjne, kursy, wykłady przestrzeń rozwijania kompetencji i sprawności oraz budowania kapitału społecznego osób 50+ (karolina loch) 130 3.2.4.1. Uczestnicy zajęć 3.2.4.2. Uczestnictwo w zajęciach a możliwość budowania kapitału społecznego 3.2.4.3. Ocena zajęć pod kątem zaspokojenia oczekiwań i zmian w życiu badanych 3.2.4.4. Znaczenie inicjatyw angażujących osoby 50+ 3.3. Rola realizatorów zajęć a rozwój kapitału społecznego uczestników perspektywa realizatorów (sylwia słowińska) 139 3.3.1. Realizatorzy zajęć charakterystyka badanych 139 3.3.2. Cele stawiane zajęciom z osobami 50+ 143 3.3.3. Sposób pracy z uczestnikiem wpływ uczestników na kształt zajęć 147 3.3.4. Kreowanie klimatu współpracy 153 Podsumowanie (sylwia słowińska, marek furmanek) 157 Bibliografia 164

50 Wprowadzenie Sylwia Słowińska Im człowiek jest młodszy, tym bardziej podlega bezpośrednim oddziaływaniom środowiska, w którym żyje, im jest starszy, tym większą dysponuje mocą zmiany tego środowiska. (Brzezińska 2005, s. 23) Projekt Inicjatywy z udziałem osób 50+ a rozwój kapitału społecznego w woj. lubuskim diagnoza i ewaluacja traktujemy jako kontynuację naszych poszukiwań badawczych związanych z obszarem aktywności społeczno-kulturalnej, animacji kultury, edukacji całożyciowej. Jest on kolejnym przedsięwzięciem zespołu z Wydziału Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Zielonogórskiego zrealizowanym w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Obserwatorium kultury. W roku 2012 w badaniach Inicjatywy i ludzie w kulturze lubuskiej nowe przestrzenie obszarem naszych eksploracji uczyniliśmy działania społeczno-kulturalne podejmowane poza ramami tradycyjnych instytucji kultury w województwie lubuskim. W kolejnym projekcie, którego wyniki prezentujemy w niniejszym raporcie, zainteresowaliśmy się inicjatywami angażującymi osoby powyżej 50. roku życia, kreowanymi zarówno przez państwowe i samorządowe instytucje kultury (muzea, biblioteki, domy kultury), jak i instytucje prywatne (galerie, szkoły tańca), a także przez organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje). Ogólne ramy teoretyczne badań wyznaczyła koncepcja kapitału społecznego oraz koncepcja animacji kultury. Sposób pojmowania kapitału społecznego zaczerpnęliśmy z Diagnozy społecznej 2011, w której Janusz Czapiński definiuje go jako sieci społeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajem (a nie, lub nie tylko, formalnymi zasadami prawa), które wiążą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego (Czapiński 2011, s. 284). Kategorii kapitału społecznego poświęciliśmy pierwszy rozdział tego raportu. 6

wprowadzenie Za użyteczne w naszych badaniach i analizach uznaliśmy makrozakresowe rozumienie animacji kultury, zaproponowane przez Bogdana Idzikowskiego, który wyłonił jej trzy zakresy znaczeniowe 1. Zgodnie z ujęciem makrozakresowym animacja kultury to całokształt procesu pobudzania, ożywiania, inspirowania ludzi do aktywności kulturalnej. Mieszczą się tu wszelkie, intencjonalne, sformalizowane, a także spontaniczne, nieinstytucjonalne oddziaływania (Idzikowski 2000, s. 264 266). W myśl tego animację traktujemy jako narzędzie autonomii jednostek i grup, szansę uaktywnienia i wykorzystania potencjału tkwiącego w jednostkach, grupach i środowisku oraz wyzwolenia ekspresji ludzi i postaw twórczych. Z tej perspektywy badane przez nas inicjatywy angażujące osoby 50+ można uznać za inicjatywy animacyjne, stanowią one bowiem przestrzeń aktywności kulturalnej ludzi powyżej 50. roku życia i są tworzone przez różne podmioty nie tylko dla zaspokajania potrzeb takiej aktywności, ale też w celu pobudzania do niej. Kategoria osób 50+ jest złożona i zróżnicowana, obejmuje bowiem ludzi, którzy mogą znajdować się w dwóch okresach życia, czyli zarówno na etapie środkowej dorosłości (30./35. 60./65. rż.), a właściwie u jej schyłku, jak i późnej dorosłości (po 60./65. rż.) (Brzezińska 2005). Jest to grupa, która w ostatnim czasie, między innymi w wyniku przemian demograficznych związanych ze starzeniem się społeczeństw, jest traktowana przede wszystkim jako kategoria o specyficznych potrzebach, wymagająca określonego wsparcia ukierunkowanego na zapobieganie wykluczeniu społecznemu, jak również umożliwiającego aktywne i zdrowe starzenie się. Ale także ta grupa wiekowa postrzegana powinna być nie tylko w perspektywie deficytów, lecz i potencjału. Należy zatem spojrzeć na osoby w okresie późnej dorosłości i wkraczające w ten okres jako na ludzi, których wiedza, doświadczenie, kreatywność, energia oraz różne inne osobiste zasoby pozostają często w uśpieniu, a mogłyby być spożytkowane dla dobra samej jednostki, jej środowiska i społeczeństwa. To myślenie nie tylko w kategoriach deficytów, lecz także potencjału osób 50+ przyjęliśmy jako znaczące dla naszych badań i interpretacji. Dlatego też nie tylko zainteresowaliśmy się tym, czy w województwie lubuskim tworzona jest oferta aktywności osób 50+, ale także jej ewaluacją i spojrzeliśmy na tę ofertę oraz jej uczestników z punktu widzenia możliwości budowania kapitału społecznego. Różnego rodzaju inicjatywy edukacyjne, kulturalne, rekreacyjne pozwalają 1 W ujęciu m e z o z a k r e s o w y m animacja kultury to działalność pozainstytucjonalna, pobudzanie aktywności w grupach nieformalnych, sąsiedzkich, samopomocowych oraz jako indywidualnyww proces uzewnętrzniania autonomicznych potrzeb jednostki. Tak pojmowana animacja wpisuje się w nurt działań alternatywnych. W m i k r o z a k r e s o w y m wymiarze jest to metoda interakcji, metoda pracy w działalności kulturalnej (Idzikowski 2000, s. 264, 266). 7

wprowadzenie bowiem uczestniczącym w nich ludziom spotykać się i być razem, a więc budować sieć kontaktów społecznych. Interesujące staje się w tym kontekście to, czy te zasoby przekładają się na podniesienie jakości życia jednostek i mogą służyć dobru szerszej zbiorowości. W związku z tym cele, jakie wyznaczyliśmy w naszych badaniach, to: y Diagnoza inicjatyw kulturalnych angażujących osoby 50+. y Ewaluacja wybranych form zajęć. y Określenie możliwości rozwijania kapitału społecznego poprzez uczestnictwo w określonych formach zajęć. y Określenie poziomu kapitału społecznego uczestników zajęć/osób 50+. Za korzystne ze względów poznawczych uznaliśmy wykorzystanie metod i technik ilościowych oraz jakościowych. Traktujemy metody ilościowe i jakościowe jako komplementarne, zjawiska społeczne są bowiem wielowymiarowe, a każda z zastosowanych metod pozwala na uchwycenie innych ich aspektów. Ważne było dla nas nie tylko scharakteryzowanie w sposób skwantyfikowany oferty zajęć, w których uczestniczą osoby powyżej 50. roku życia, oceny tych zajęć i poziomu kapitału społecznego, ale także zrozumienie tego uczestnictwa, przyjrzenie się mu z bliższej, zindywidualizowanej perspektywy i oddanie w większym stopniu głosu osobom badanym, które w swoich narracjach osadzają to uczestnictwo w szerszym kontekście biograficznym i nakładają na nie subiektywne sensy. Obu rodzajom metod przyznaliśmy autonomiczny status, uznaliśmy, że wyniki uzyskane z zastosowaniem badań ilościowych i jakościowych mogą się wzajemnie uzupełniać, a metody jakościowe pozwolą na pogłębienie i poszerzenie analiz. Należy podkreślić, że obraz inicjatyw angażujących osoby 50+ opisany w tym raporcie powinien być traktowany jako fotografia wykonana w pewnym momencie i prezentująca te inicjatywy w określonym czasie (badania zostały zrealizowane w latach 2013 2014). Ta sfera praktyki społecznej jest bowiem zmienna i płynna, w związku z czym pewne zidentyfikowane przez nas inicjatywy są kontynuowane, inne się już zakończyły, a jeszcze inne właśnie się pojawiły lub dopiero pojawią. Raport ten powstał dzięki uprzejmości i życzliwości przedstawicieli lubuskich instytucji kultury i organizacji pozarządowych, a także osób, które realizują zajęcia i uczestniczą w nich ludzi dobrej woli, którzy zechcieli poświęcić swój czas i wziąć udział w badaniach. Składamy im serdeczne podziękowania. Podziękowania należą się też zespołowi, z którym jako koordynatorka projektu mogłam współpracować. Są to pracownicy Wydziału Pedagogiki, So- 8

wprowadzenie cjologii i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Zielonogórskiego (Zakładu Animacji Kultury i Andragogiki, Katedry Mediów i Technologii Informatycznych, Zakładu Metodologii Badań Społecznych): dr hab. prof. UZ Marek Furmanek, dr hab. prof. UZ Bogdan Idzikowski, dr hab. prof. UZ Ewa Narkiewicz-Niedbalec, dr Edyta Mianowska, dr Małgorzata Olejarz, mgr Katarzyna Walentynowicz Moryl, dr Marek Zadłużny, mgr Krzysztof Stanikowski. Dziękuję też Jarosławowi Łukawskiemu, wspierającemu organizacyjnie koordynację projektu, a także dr. Jarosławowi Wagnerowi odpowiedzialnemu za stworzenie bazy inicjatyw na stronie WWW projektu oraz dr. Jackowi Jędryczkowskiemu autorowi mapy podmiotów tworzących ofertę dla osób 50+ w województwie lubuskim. Podziękowania składam również zespołowi studentek, które z zaangażowaniem realizowały badania i opracowywały dane: studentkom z Uniwersytetu Zielonogórskiego: Agnieszce Czerson, Dorocie Gomółce, Karolinie Loch, Dominice Najdek, Karolinie Pachurce, Katarzynie Sieradzkiej, Karolinie Sygutowskiej, Paulinie Szmyt, Annie Wolińskiej oraz Marii Olejarz studentce Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Serdecznie dziękujemy także dr. hab. Mariuszowi Kwiatkowskiemu recenzentowi raportu, który poczynił wiele wnikliwych oraz inspirujących uwag. 9

50 1. Konceptualizacja i operacjonalizacja kapitału społecznego Edyta Mianowska Ewa Narkiewicz-Niedbalec Katarzyna Walentynowicz-Moryl 1.1. Kapitał społeczny jako przedmiot badań Od zainicjowania rewolucji przemysłowej poprzez kolejne jej odsłony rewolucję techniczną i informacyjną, do słownika nauk społecznych zaczęły przenikać pojęcia z obszaru ekonomii, nauk przyrodniczych i technicznych. Szczególnie widoczne stało się przejęcie przez dyskurs społeczny pojęcia kapitału. Jest ono obecne w języku nauk społecznych i humanistycznych od początku XX wieku i występuje w różnych połączeniach i kontekstach. Najbardziej znane są trzy kategorie tego kapitału: kapitał ludzki, kapitał społeczny i kapitał konsumencki. Kapitał ludzki jest wiązany z epoką modernistyczną i oznacza kompetencje wykonawcze ludzi, niezbędne do udziału w systemie społecznym ufundowanym na industrialnej strategii rozwoju. W takim systemie społecznym liczyły się kwalifikacje, głównie zawodowe, co przekładało się na wskaźniki ekonomiczne. Dysponujący wiedzą i umiejętnościami pracownik był gwarantem akumulacji ekonomicznej i stopy zysku/zwrotu zainwestowanego w te kwalifikacje kapitału edukacyjnego. W teorii kapitału ludzkiego obecne były dwa nurty ekonomiczny i społeczny, wiązany z czynnikami kulturowymi. Kapitał ludzki w wersji ekonomicznej miał charakter odnawialny, zależał nie tyle od liczby ludzi będących jego nosicielami, ile jakości ich wiedzy i umiejętności, był pomnażany przez edukację i przeliczalny na wynik ekonomiczny. Taki model kapitału był pożądany w okresie dominacji systemów społecznych ufundowanych na industrialnej strategii rozwoju. Jego wyróżnikiem były tak zwane zmienne twarde: nakład/zysk, umiejętności/produkt, ilość/czas itp. W społeczeństwie późnej (wirującej) nowoczesności (od lat 80. XX w.) imperializm systemu społecznego zdominowanego przemysłowym kierunkiem rozwoju zastąpił imperializm jednostki oraz mikro- i mezostruktur społecznych zdominowanych 10

konceptualizacja i operacjonalizacja przez rozwinięty system usług, edukacji, kultury, nauki i transferu wiedzy. Pojęcie kapitału ludzkiego jest wypierane przez kapitał społeczny jako zhumanizowany nurt kapitału ludzkiego. Społeczeństwo zaczęto określać mianem świadomości innych. Pod koniec XX i na początku XXI wieku bycie członkiem społeczeństwa oznacza budowanie społeczeństwa obywatelskiego, układów wspólnotowych i tworzenia wspólnie podzielanej przestrzeni symbolicznych znaczeń i identyfikacji. Potrzebne są kompetencje komunikacyjne, umiejętności interpersonalne, rozumienie sieci symbolicznych i rzeczowych powiązań. Życie staje się areną gry z innymi ludźmi, identyfikowania i rozumienia kodów kulturowych i podzielania wspólnego wolumenu norm i wartości kulturowych. W społeczeństwie obywatelskim centralną kategorią pojęciową staje się więc kapitał społeczny nacechowany zmiennymi miękkimi : zaufaniem do innych, zdolnością łączenia się w grupy, gotowością do działań na rzecz innych, odwoływaniem się do wspólnego dziedzictwa kulturowego. To wykreowało nową pojęciowość, jak na przykład ucząca się organizacja, uczące się wspólnoty, samosterowna społeczność, emancypująca się wspólnota lokalna. Kapitał społeczny jest głównie wytworem życia społecznego, jako forma ustawicznie odnawialnego dziedzictwa kulturowego (Malewski 2001, s. 210). Kapitał ludzki był głównie tworzony przez formalny i pozaformalny system edukacyjny, natomiast kapitał społeczny jest tworzony i przekazywany za pośrednictwem mechanizmów kulturowych: religii, tradycji i historycznego nawyku (Fukuyama 1997, s. 99). Dlatego badając kapitał społeczny różnych grup, warto się odwołać do zróżnicowanych form ich aktywności kulturalnej, która, operując wytworami i wartościami kultury, czyni to w interakcjach społecznych, a te budują sieci powiązań i zaufanie społeczne. Żyjemy w kraju coraz bardziej efektywnych jednostek i niezmiennie nieefektywnej wspólnoty. [ ] Badania międzynarodowe dowodzą, że kapitał ludzki jest ważniejszą niż kapitał społeczny przesłanką rozwoju w krajach uboższych, do których ciągle jeszcze zaliczyć można także Polskę. Po przekroczeniu jednak pewnego progu zamożności decydującego znaczenia dla dalszego rozwoju nabiera kapitał społeczny (Czapiński 2011, s. 292). Pojęcie kapitału społecznego zostało wprowadzone do nauk społecznych na początku ubiegłego wieku, jednak upowszechniło się dopiero dzięki pracom Jamesa Colemana i Roberta D. Putnama oraz Pierre a Bourdieu i Francisa Fukuyamy. Każdy z tych czołowych przedstawicieli badań nad kapitałem społecznym definiuje go jednak nieco odmiennie, podkreślając inne aspekty konstytuujące kapitał społeczny. Posługiwanie się pojęciem, które nie zostało ściśle zdefiniowane, a jak pisze Janusz Czapiński (2009, s. 271) Jest za to bardzo pojemne; mieści się w nim wszystko to, co decyduje o zdrowych relacjach społecznych, dbaniu o dobro wspólne i współpracy, skłania badaczy do odczytywania wielu stanowisk i przyjmowania dla swoich analiz określonego 11

konceptualizacja i operacjonalizacja teoretycznego ujęcia kapitału społecznego i takich wskaźników kapitału, które odpowiadają przyjętemu obszarowi analiz. Takie postępowanie badawcze nie doprowadziło jak dotychczas do konsensusu wśród badaczy, ale przyczyniło się do powstania całego spektrum wskaźników pozwalających mierzyć poziom poszczególnych składników kapitału i przekonania, że konieczne są dalsze prace, by przydatność jak się wydaje atrakcyjnej poznawczo koncepcji kapitału społecznego nie była ograniczona ze względu na trudności w operacjonalizacji (Gajowiak 2012, s. 30 35; Sierocińska 2011). Francis Fukuyama, twórca jednego z wiodących ujęć kapitału społecznego, stwierdził, że jedną z największych słabości koncepcji kapitału społecznego jest brak porozumienia wśród analizujących go badaczy odnośnie do sposobu jego pomiaru (Fukuyama 2003). Brak jednoznacznego stanowiska badaczy w kwestii rozumienia kapitału społecznego i konsekwencji w stosowaniu wskaźników pozwalających na stwierdzenie skali jego występowania przekłada się na różnorodność przyjmowanych arbitralnie sposobów pomiaru i problemy w interpretowaniu i porównywaniu wyników różnych badań. Najogólniej rzecz ujmując, kapitał społeczny w rozumieniu większości badaczy, traktowany jako pewien zasób, to zbiór istniejących lub potencjalnych zasobów o charakterze produktywnym, tkwiących w strukturze społecznej (Gajowiak 2012, s. 24). Zasób, jak podkreśla Małgorzata Gajowiak, najmniej konkretny, niematerialny i nienamacalny, a przez to trudny do empirycznego uchwycenia. 1.2. Teoretyczne ujęcie kapitału społecznego Marta Klekotko (2012, s. 84), powołując się na ustalenia MacGillivray a i Perry- ego Walkera wskazuje, że kapitał społeczny to termin, który po raz pierwszy pojawił się w drugiej dekadzie XX wieku w kontekście rozwoju lokalnego w publikacjach Lydy Judson Hanifan (1916; 1920). Przez kolejne pół wieku nie wzbudzał jednak zainteresowania badaczy społecznych. Natomiast Katarzyna Growiec podaje, że po raz pierwszy pojęcie kapitału społecznego zostało użyte w mało znanej książce Yves Dubé, Joseph E. Howes i Donald L. McQueen Housing and Social Capital, z 1957 roku, wydanej pod auspicjami rządu Kanady. W książce tej kapitał społeczny obejmował system uniwersytetów, szkół, Kościoły, parafie, lotniska, system doprowadzania wody, system dróg, czyli całą infrastrukturę publiczną. I, jak pisze Growiec, dzięki temu ujęciu zostało przesądzone, że kapitał społeczny jest ważnym konstruktem dla praktyki i polityki społecznej (2011, s. 14). Niewątpliwy ekspert w dziedzinie kapitału społecznego Robert D. Putnam (2008) stwierdza natomiast, iż sam kapitał społeczny jako idea, problem godny analizy i podjęcia pojawiał się kilkakrotnie 12

konceptualizacja i operacjonalizacja w latach 20., 50., 60., 70. i 80. XX wieku. W literaturze wskazuje się na istnienie czterech klasycznych koncepcji kapitału społecznego, których twórcami są James S. Coleman, Pierre Bourdieu, Robert D. Putnam i Francis Fukuyama. James S. Coleman prowadził badania nad społecznym kontekstem funkcjonowania systemu edukacji w Stanach Zjednoczonych. Chciał wytłumaczyć zróżnicowanie osiągnięć szkolnych uczniów. Próbował ustalić, w jakim stopniu odpowiadają za nie indywidualne zdolności poszczególnych jednostek, a w jakim cechy ich otoczenia społecznego. W swoich badaniach Coleman wskazał na znaczącą rolę w poziomie osiągnięć szkolnych uczniów dwóch elementów: środowiska szkolnego i środowiska rodzinnego. Podkreślał ważność jakości relacji pomiędzy uczniami a rodziną i szkołą. Jego zdaniem to od tych relacji zależy, w jakim stopniu jednostka będzie w stanie wykorzystać potencjał tkwiący w jej otoczeniu społecznym. Wykryty schemat zależności na poziomie systemu kształcenia można zdaniem Colemana odnieść do innych zjawisk społecznych (Bartkowski 2007, s. 54 97). Kapitał społeczny jest według J. Colemana taką cechą struktury relacji społecznych, która wspiera konkretne działania aktorów, podejmowane w jej ramach (Theiss 2007, s. 14). Dla tego autora przedmiotem analizy są relacje społeczne, które charakteryzują się tym, że uczestnictwo w ich ramach ułatwia jednostkom funkcjonowanie oraz umożliwia osiąganie celów, które nie byłyby możliwe do realizacji bez nich. Kapitał społeczny jest zasobem, który jest czerpany z relacji społecznych. Zatem im gęstsza jest sieć relacji jednostki, tym większe potencjalne lub realne zasoby kapitału, którym ona dysponuje. Rozważania Colemana są osadzone w teorii racjonalnego wyboru. W jego wizji racjonalny człowiek godzi się na zobowiązania względem innych, ponieważ kieruje nim oczekiwanie wzajemności. Zgoda na zaciąganie zobowiązań działa podobnie do mechanizmu polisy ubezpieczeniowej, w której nasze wydatki są niewielkie w porównaniu z zyskiem, jakiego oczekujemy w przyszłości (Growiec 2011, s. 22). Zdaniem Colemana kapitał społeczny przejawia się w trzech formach: obowiązku i oczekiwania (obligation and expectation), kanałów informacyjnych oraz norm społecznych (Rymsza 2007, s. 27). Zobowiązania względem podmiotu stanowią podstawową formę kapitału społecznego. W momencie udzielania pomocy jednostka uzyskuje zwrotnie zobowiązanie do perspektywicznego jej odwzajemniania. Gdy jej samej ktoś udziela pomocy, to ona zaciąga zobowiązanie względem osoby, od której ją uzyskała. Dzięki uczestnictwu w sieciach relacji jednostka otrzymuje także dostęp do kanałów informacyjnych, poprzez które może otrzymywać cenne informacje, pozwalające jej na zwiększanie skuteczności i oraz obniżanie kosztów określonych działań (Theiss 2007, s. 15). Istotnymi elementami, które umożliwiają powstwanie dwóch omówionych 13

konceptualizacja i operacjonalizacja powyżej form kapitału społecznego, są normy społeczne. Poprzez funkcjonowanie w danej sieci relacji takich norm, jak oczekiwanie wzajemności, zasada rezygnowania z partykularnego interesu na rzecz dobra wspólnego, zaufanie zmniejsza się prawdopodobieństwo nieodwzajemnienia relacji między podmiotami. Normy te są przekazywane jednostkom w procesie socjalizacji oraz poprzez system zewnętrznych zachęt i sankcji. W podejściu Colemana do kapitału społecznego istotne jest to, że uważał on ten rodzaj kapitału za dobro publiczne. Ludzie łączą się w grupy w celu realizacji własnych celów, ale przy okazji, w miarę powstawania w małych społecznościach więzów międzyludzkich, pojawia się dodatkowa jakość kapitał społeczny który staje się zasobem wszystkich i wszyscy, nawet nowi członkowie grupy, mogą z niego czerpać korzyści (Sierocińska 2011, s. 71 72). Podstawą nawiązywania więzi społecznych jest zatem zawsze chęć realizacji różnych celów indywidualnych. Z czasem funkcjonowanie w sieciach charakteryzujących się silnymi więziami sprawia, że pojawia się w ich ramach kapitał społeczny. Sama przynależność do danej struktury pozwala na korzystanie z jego działania. Pierre Bourdieu w swoich pracach badawczych analizował powstawanie oraz reprodukowanie struktury społecznej. Zdaniem tego autora pozycja jednostki w ramach struktury społecznej, czyli swoistego pola gry, zależy od kapitału, jakim ona dysponuje. W zależności od wielkości posiadanego kapitału człowiek może zdobywać lub nie uprzywilejowane pozycje w ramach struktury społecznej. Bourdieu wyróżnił trzy formy kapitału kapitał ekonomiczny, kapitał kulturowy i kapitał społeczny. Kapitał ekonomiczny wiązał z zasobami finansowymi jednostki, natomiast kapitał kulturowy ze zróżnicowaniem stylów życia i subkultur poszczególnych warstw i grup (Bartkowski 2007, s. 71). Kapitał społeczny dla autora stanowi zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, które wynikają z posiadania przez jednostkę trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu. Kapitał społeczny był zatem dla Bourdieu siecią powiązań społecznych konkretnej jednostki, dzięki której może ona osiągać określone korzyści jej dobrem prywatnym. Członkostwo w sieci relacji sprawia, że jednostka zyskuje dostęp, w formie kredytu, do kapitału posiadanego przez wszystkich, którzy są powiązani ze sobą wzajemnym zaufaniem (Rymsza 2007, s. 24). Autor wskazuje, że wielkość kapitału społecznego jednostki zależy od dwóch elementów. Po pierwsze, od rozmiaru sieci powiązań, czyli od liczby znajomych danej jednostki. Po drugie, od zasobów kapitału (ekonomicznego, kulturowego i społecznego) poszczególnych członków sieci, czyli od swoistej jakości znajomych. 14

konceptualizacja i operacjonalizacja Pierre Bourdieu podkreśla, że jednostka, włączając się w sieć powiązań niejako inwestuje swoje zasoby ekonomiczne i kulturowe. Maria Theiss pisze o tym, że przyjmuje ona określoną strategię gry, w której dokonuje przekształceń w ramach swoich form kapitału (Theiss 2007). Jednak aby jednostka mogła zostać dopuszczona do danej sieci powiązań, musi mieć przynajmniej minimalne zasoby kapitału. Zróżnicowany poziom kapitału społecznego jednostek przyczynia się według Bourdieu do tworzenia nierówności społecznych. Zdaniem tego autora ci, którzy dysponują kapitałem społecznym, będą go pomnażać; ci zaś, którzy go nie posiadają, będą mieli trudności ze zdobyciem jakiejkolwiek jego ilości (Rymsza 2007, s. 25). Robert D. Putnam jest tym badaczem, któremu przypisuje się największą rolę w popularyzacji terminu kapitał społeczny (Growiec 2011; Rymsza 2007). Swoje koncepcje wyłożył przede wszystkim książkach Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech (1995, oryginalne wydanie 1993) oraz Samotna gra w kręgle (2008, oryginalne wydanie 2000). Putnam interesował się tym, dlaczego te same instytucje współczesnej demokracji odmiennie funkcjonują w różnych społecznościach (Klimowicz 2010, s. 48). W 1970 roku rozpoczął badania nad demokracją we Włoszech. Inspiracją dla badacza okazały się prace Jamesa Colemana, jednak należy podkreślić odmienny kontekst dociekań Putnama. Autor chciał ustalić, jakie czynniki powodują, że dwadzieścia lat po reformie administracyjnej, ustanawiającej we Włoszech samorządy na szczeblu regionalnym, jest widoczne znaczne zróżnicowanie w poziomie ich sprawności i skuteczności (Theiss 2007, s. 16). Po wieloletnich badaniach sformułował hipotezę mówiącą o istotnej roli społeczeństwa obywatelskiego jako przestrzeni, która ułatwia efektywne funkcjonowanie demokratycznych instytucji. Putnam szczególną uwagę zwracał na zaangażowanie obywateli we wspólnotę, przez które rozumiał dobrowolną, spontaniczną współpracę pomiędzy jednostkami. Korzystając w swoich analizach z teorii gier Colemana, wskazał, że współpraca przynosi wymierne korzyści w wielu aspektach życia społecznego. Jednak jego zdaniem to, czy ludzie będą ze sobą kooperować zależy od szerszego kontekstu społecznego. Dlatego akcentował znaczenie badania instytucji i struktur, przy których jednostki mogą być traktowane jako aktorzy realizujący swoje działanie zgodnie z kulturą i regułami systemu społecznego (Klimowicz 2010, s. 49). Kapitał społeczny Putnam utożsamiał z cechami organizacji społeczeństwa, które ułatwiają współpracę. Kapitał społeczny odnosi się do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększać sprawność społeczeństwa, ułatwiając skoordynowanie działań (Putnam 1995, s. 285). Tak definiowany kapitał społeczny cechuje swoista produktywność, 15

konceptualizacja i operacjonalizacja ponieważ dzięki jego istnieniu możliwe staje się realizowanie inicjatyw, które nie byłyby możliwe bez jego pośrednictwa. Dla Roberta Putnama podstawowym elementem kapitału społecznego jest zaufanie. Pisząc o zaufaniu, autor nie postrzega go jako cechę jednostek, polegającą na»byciu godnym zaufania«(zaufanie indywidualne), ale jako bliżej nieokreślony»klimat współpracy«, rozumiany jako zaufanie społeczne lub zgeneralizowane (Theiss 2007, s. 16 17). W koncepcji Putnama zaufanie nie pojawia się jako idealistyczna wizja bezinteresownego postępowania, jest traktowane jako racjonalny wybór, który sprawia, że możliwe staje się obniżenie kosztów realizacji określonego zadania. Autor zwraca uwagę na komplementarny charakter kontaktów i zaufania zaufanie umacnia kooperację, a kooperacja umacnia dalsze zaufanie, co tworzy pozytywną spiralę (Rymsza 2007, s. 31). Zaufanie jest możliwe, gdy w społeczeństwie funkcjonują tak zwane normy wzajemności, które są przekazywane w procesie socjalizacji, a ich respektowanie wzmacnia system sankcji społecznych. Normy wzajemności motywują do wykonywania usług na rzecz innych oraz do odwdzięczania się za wyświadczone przez innych usługi. Funkcjonowanie norm wzajemności umożliwia pogodzenie prywatnych i publicznych interesów, działania na rzecz dobra własnego i dobra wspólnego. Istnieją dwa rodzaje norm wzajemności: zrównoważona norma wzajemności (równoczesna wymiana dóbr o tej samej wartości) i uogólniona norma wzajemności, czyli przeświadczenie, że wyświadczone teraz przysługi będą wynagradzane w przyszłości (kombinacja krótkotrwałego altruizmu i długotrwałego dbania o własne interesy: pomogę ci w nadziei, że ty mi pomożesz w przyszłości ) (Bokajło 2010, s. 30 31). Putnam w swoich analizach podkreślał, że pomimo iż zaufanie i normy społeczne stanowią ważne elementy kapitału społecznego, nie są wystarczające, aby można było mówić o funkcjonowaniu w danej społeczności kapitału społecznego. Do tego, aby mógł on występować, konieczne jest pojawienie się trzeciego z wymienianych przez autora komponentu kapitału społecznego powiązania między jednostkami. O zasobności w kapitał społeczny świadczą oddolne przejawy samoorganizowania się ludzi i zaangażowania obywatelskiego. Zatem gdy jednostki o podobnych cnotach obywatelskich spotykają się i nawiązują relacje, powstaje dodatkowa wspólna jakość, która przynosi korzyści wszystkim członkom społeczności (Sierocińska 2011, s. 70). Im gęstsza sieć powiązań pomiędzy jednostkami, tym większe prawdopodobieństwo podejmowania współpracy. Dzieje się tak dlatego, że sieci zaangażowania obywatelskiego podnoszą potencjalne koszty w przypadku złamania umowy. Sieci społecznego zaangażowania sprzyjają więc silnym normom wzajemności (Rymsza 2007, s. 32). Zdaniem Putnama do podtrzymania społecz- 16

konceptualizacja i operacjonalizacja nego zaufania i współpracy korzystniejsze są sieci więzi poziomych, ponieważ równoprawność relacji sprzyja nie tylko aktywności skierowanej na interes własny, ale związania go z dobrem wspólnym (Bokajło 2010, s. 31). Francis Fukuyama umieszcza pojęcie kapitału społecznego w kontekście rozważań nad wpływem kultury na gospodarkę. Autor definiuje kapitał społeczny poprzez zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożliwiających im skuteczne współdziałanie (Sierocińska 2011, s. 70). Przestrzeganie wspólnych norm i wartości sprawia, że jednostki mogą się spodziewać tego, w jaki sposób w stosunku do nich będą się zachowywać inni ludzie. To powoduje, że może się pojawić pomiędzy nimi zaufanie. Pojawienie się zaufania stanowi potencjał, który może zostać przez nie wykorzystany do realizacji celów, które nie byłyby możliwe do osiągnięcia bez jego występowania. W książce Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu (1997) Fukuyama formułuje tezę mówiącą o tym, że dobrobyt kraju i jego zdolność do rywalizacji ekonomicznej są uwarunkowane poziomem zaufania wśród mieszkańców (Theiss 2007, s. 18). Zdaniem Fukuyamy kapitał społeczny pełni dwie zasadnicze funkcje wpływa na rozwój społeczeństwa oraz działa ochronnie na demokrację. Kapitał społeczny sprzyja rozwojowi, ponieważ umożliwia redukcję kosztów transakcyjnych, przez co zwiększa wydajność. Autor zwraca uwagę na istotną rolę w tym procesie nieformalnych relacji i norm panujących w ich ramach. Jego zdaniem oparte na zinternalizowanych standardach mechanizmy kontroli są nie tylko tańsze od formalnego monitoringu, ale i bardziej efektywne. Funkcja ta dotyczy głównie gospodarczej sfery życia społecznego. Jeżeli chodzi o wpływ kapitału społecznego na demokrację, to zdaniem tego badacza jego istnienie sprawia, że jednostki organizują się i działają dla wspólnego dobra. Dzięki takim inicjatywom mają wpływ na decyzje, które są podejmowane przez władze. W przypadku braku społeczeństwa obywatelskiego, państwo jest niejako zmuszone do ingerencji i organizowania jednostek, które nie są w stanie organizować się same (Rymsza 2007, s. 29). 1.3. Przyjęta definicja kapitału społecznego W teoretycznym oprzyrządowaniu badań mieszczących się projekcie Inicjatywy z udziałem osób 50+ a rozwój kapitału społecznego w woj. lubuskim diagnoza i ewaluacja przyjęliśmy definicję kapitału społecznego zaproponowaną w Diagnozie społecznej 2011 przez Janusza Czapińskiego, która określa kapitał społeczny jako sieci społeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajem (a nie, lub nie tylko, formalnymi zasadami prawa), które wiążą jednostkę 17

konceptualizacja i operacjonalizacja ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego (Czapiński 2011, s. 284). Jak pisze sam Janusz Czapiński, ta definicja bliższa jest podejściu Roberta D. Putnama i Francisa Fukuyamy niż Pierre a Bourdieu. Jako wskaźniki tak rozumianego kapitału społecznego można przyjąć uogólnione zaufanie interpersonalne, dobrowolną przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, udział w nieprzymusowych zebraniach publicznych i zabieranie na nich głosu, organizowanie takich zebrań, dobrowolne działania na rzecz społeczności lokalnej, w tym nieodpłatną pracę na rzecz potrzebujących (wolontariat), udział w wyborach parlamentarnych oraz pozytywny stosunek do demokracji, która tworzy najbardziej sprzyjające warunki dla rozwoju kapitału społecznego i sama się nim żywi, stosunek do mniejszości, na przykład homoseksualistów. Te składniki są badane co dwa lata w Diagnozie społecznej i służą do określania kapitału społecznego Polaków oraz poziomu społeczeństwa obywatelskiego. Sprawdzenie wartości tych wskaźników w badaniach obejmujących tylko pewien wycinek rzeczywistości społecznej będzie stwarzało szansę na przeprowadzenie interesujących poznawczo analiz porównawczych opartych na wynikach prezentowanych w kolejnych edycjach Diagnozy społecznej i uzyskanych dla badanego fragmentu społeczeństwa. Przyjęcie w analizach takiego rozumienia kapitału społecznego oznacza podporządkowanie się perspektywie badawczej, która pozwala się odwołać do potencjału współdziałania osadzonego w powiązaniach międzyludzkich i normach społecznych, który może przynieść korzyści osobom, grupom i społeczeństwu. Jednocześnie konsekwencją stanowiska, że podstawowym tworzywem kapitału społecznego są sieci społeczne relacje między ludźmi, jest stwierdzenie, że dla powstania tych relacji konieczna jest przestrzeń publiczna, płaszczyzna, na której mogą się spotkać partnerzy tych relacji i która nadaje im wspólną tożsamość. Na te praktyczne uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego wskazuje Anna Giza-Poleszczuk w diagnozie Kapitał społeczny Warszawy, podkreślając potrzebę kreowania przez miasto przestrzeni, okazji i mediów, ułatwiających powstawanie sieci społecznych i sprzyjających ich trwałości, postulując jednocześnie, by były to przestrzenie otwarte i różnorodne, współgospodarowane przez mieszkańców (Giza-Poleszczuk 2008, s. 7). W naszych badaniach przyjmujemy, że taką przestrzeń tworzą między innymi działania instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji, które orientują swoją ofertę na animację członków społeczeństwa w obszarze aktywności społeczno-kulturalnej. W szczególności potencjał kreowania wspólnej tożsamości 18

konceptualizacja i operacjonalizacja mogą zawierać oferty, których odbiorcami są określone kategorie wiekowe. Przedmiotem naszego zainteresowania badawczego uczyniliśmy te oferty, które angażują osoby 50+. Celem badań prowadzonych w ramach projektu jest koncentracja na rozpoznaniu obszarów, pojawiających się w związku z działalnością rozmaitych instytucji kultury i organizacji na rzecz aktywizacji osób 50+, które stanowią potencjalną przestrzeń budowania i umacniania kapitału społecznego. Sam udział w tych ofertach nie jest traktowany jako jeden ze wskaźników kapitału społecznego, ale może być uznany za czynnik sprzyjający nawiązywaniu i wzmacnianiu społecznych więzi, czyli wzmacniać sieci społeczne, jeden z komponentów kapitału społecznego. W naszych badaniach oprócz diagnozy oferty instytucji kultury i organizacji pozarządowych skierowanej do osób 50+ chcemy również odpowiedzieć na pytania: y Czy i w jaki sposób oferty te stanowią potencjał przestrzeni społecznej do budowania relacji interpersonalnych i jak jest wykorzystywany przez jej uczestników? y Czy pojawiają się symptomy świadczące o modyfikującym oddziaływaniu oferty na te sfery aktywności, które interpretowane są jako wskaźniki kapitału społecznego? 1.4. Przestrzeń społeczna ofert instytucjonalnych w perspektywie więzi społecznych W koncepcji więzi społecznych autorstwa Marka S. Granovettera (1973) siła więzi definiowana jest jako liniowa kombinacja czasu spędzanego razem, emocjonalnej bliskości między osobami, poczucia, że można na sobie nawzajem polegać oraz świadczenia sobie nawzajem przysług. Jednocześnie w swoich rozważaniach za najważniejszy wskaźnik siły więzi przyjął on ilość czasu spędzanego razem, co w konsekwencji oznacza, że silne więzi rodzą się między osobami, które spędzają ze sobą dużo czasu. Mark Granovetter twierdzi przy tym, odwołując się do wyników badań empirycznych i do teorii równowagi poznawczej Fritza Heidera, że silne więzi łączą ludzi podobnych do siebie, natomiast słabe więzi łączą osoby niepodobne do siebie. Słabe więzi występują między zbitymi klastrami/klikami (jednorodnymi grupami spajanymi przez silne więzi) kontaktów społecznych i pełnią funkcję integracyjną sieci. Jeśli nie prowadzą one tylko do jednej osoby, to są pomostami (bridges) tworzącymi luźną sieć, której przerwanie powoduje utratę kontaktu między dwiema grupami. Badacze z jednej strony podzielając stanowisko Jamesa 19

konceptualizacja i operacjonalizacja Colemana upatrują siły słabych więzi w gęstości sieci, z drugiej zaś skłaniają się ku stanowisku Rolanda S. Burta, że siła słabych więzi polega nie tyle na ich wielości, ile na możliwościach, jakie owa wielość daje, czyli na dostępie do zasobów informacji innych osób (Growiec 2011, s. 32 34; Theiss 2007, s. 20 25). Utożsamianie silnych więzi z więziami homogenicznymi jest jednak kwestionowane, podobnie jak podważana jest trafność częstotliwości kontaktów jako wskaźnika siły więzi. Roland S. Burt (1992 za: Growiec 2011) wykazał, że siła/słabość więzi jest wymiarem niezależnym zarówno od relacji homogenicznych, jak i heterogenicznych. Do podobnych wniosków doszli Peter V. Marsden i Karen E. Campbell (1984 za: Growiec 2011). Badacze ci przyjęli, że najlepszym predyktorem siły więzi jest bliskość emocjonalna, przejawiająca się we wzajemnym poleganiu na sobie, zaufaniu i poufałości. Wykazali, że tak mierzona siła więzi nie ma związku z tworzeniem relacji z osobami z własnej bądź obcej grupy. Rezultaty ich badań pokazały między innymi, że siła więzi nie ma znaczenia dla tworzenia się relacji pomiędzy osobami poznanymi przy okazji uprawiania różnych aktywności, a różnice dzielące osoby o różnym statusie prestiżu pracy nie są przeszkodą występowania więzi, jeśli tylko osoby te dzielą takie samo hobby lub uczestniczą we wspólnej aktywności. Kwestią, która również zdominowała dyskusję nad więziami, jest ich wymiar heterofilność homofilność. W rozważaniach nad mechanizmami tworzenia się więzi tezie o dążeniu do kontaktów z podobnymi osobami, która znajduje swoje umocowanie w poglądzie, że na przyjaciół wybieramy osoby podobne, przez co bardziej atrakcyjne, przeciwstawiane są tezy mówiące o większej swobodzie w kształtowaniu więzi w dzisiejszym świecie, preferowaniu kontaktów zapewniających ekwiwalentność dóbr, czyli z osobami innymi niż my. Ustalenia psychologów pokazują jednocześnie, że ludzie różnią się w kwestii tendencji do zawierania relacji hetero- i homofilnych, a za to zróżnicowanie odpowiedzialne są czynniki natury ekonomicznej, społecznej i psychologicznej (Growiec 2011, s. 35 45). W przyjętej przez zespół koncepcji badań zakłada się, że uczestnicy oferty wchodzą we wzajemne relacje, poszerzając tym samym swoje społeczne sieci. Wśród interesującej nas kategorii odbiorców, homogenicznej ze względu na wiek (osoby 50+), do głosu mogą dochodzić mechanizmy tworzenia się więzi, za którymi stoi dążność do nawiązywania zarówno relacji homofijnych, jak i heterofijnych. Jak pokazują badania Petera V. Marsdena i Karen E. Campbell, społeczne zróżnicowanie tej kategorii osób nie wyklucza szans na tworzenie więzi pomiędzy uczestnikami oferty. Jeśli kluczowym elementem będącym miarą siły więzi jest bliskość emocjonalna, której komponentami są wzajemne poleganie na sobie, zaufanie i poufałość, to diagnoza z perspektywy tych wymiarów może dawać szansę ewaluacji oferty jako przestrzeni kreowania więzi społecznych. 20

konceptualizacja i operacjonalizacja Odwołując się natomiast do koncepcji Marka Granovettera, można sądzić, że uczestnictwo w ofercie stwarza potencjał do budowania słabych więzi, które cechuje zarówno zróżnicowanie partnerów, jak i występowanie między osobami, które mało ze sobą przebywają. Profitem tak wykreowanych więzi jest jednak możliwość maksymalizowania dostępu do informacji, którymi dysponują osoby heterofijne. Tę tezę wzmacnia również koncepcja sieci społecznych rozwijana przez Rolanda S. Burta (1992). Uważa on, że dopiero heterogeniczność sieci kontaktów z innymi ludźmi nadaje jej walor sprzyjający sukcesowi informacyjnemu. Wynika to z faktu, że nieredundantne kontakty społeczne, czyli takie, które prowadzą do osób o różnych od siebie pozycjach w strukturze społecznej, dają dostęp do różnych zasobów. Dla oznaczenia sytuacji, kiedy osoby czy instytucje mają w dyspozycji zróżnicowane zasoby, Burt posługuje się pojęciem dziury strukturalnej. Relacjonując dorobek Rolanda S. Burta w obszarze badań nad sieciami społecznymi, Katarzyna Growiec (s. 29 31) przywołuje między innymi jego stanowisko opisujące związek pomiędzy siecią społecznych powiązań a pewnymi cechami osobowości jednostki: Osoba, która ma w swojej sieci społecznej dużo dziur strukturalnych (i domyślnie wykorzystuje je w celu uzyskania przewagi informacyjnej nad innymi) prezentuje takie cechy osobowości jak: większa inteligencja emocjonalna; posługiwanie się kodem bardziej abstrakcyjnym niż partykularnym w myśleniu o świecie społecznym, rzadsze posługiwanie się stereotypami, posiadanie cech przywódczych oraz większe poczucie wewnętrznej kontroli (Growiec 2011, s. 31). Można przypuszczać, że sieci tworzone w społecznej przestrzeni wykreowanej ofertą dla osób 50+ będą się charakteryzowały wysokimi wartościami tych cech, które wskazują na duże zróżnicowanie społecznych kontaktów interpretowanych jako sieci hetorofilne lub występowanie słabych więzi, czy też traktowanych jako strukturalna dziura. Na ogół bowiem tylko jeden demograficzny filtr kryterium wieku selekcjonuje odbiorców oferty. Pozostałe czynniki społeczno-demograficzne decydujące o zróżnicowaniu uczestników sieci mogą występować w całym spektrum swoich wartości. Sieci społecznych powiązań interpretowane jako ważny składnik kapitału społecznego mają umożliwiać jednostce współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego. W kontekście tak przyjętego rozumienia kapitału społecznego jego identyfikacja w przestrzeni oferty instytucjonalnej powinna obejmować zarówno wskaźniki świadczące o potencjale oferty wpływającym na możliwość tworzenia się więzi, jak i te, które pozwalają na stwierdzenie, czy takie kontakty przyczyniają się do pomnażania dobra wspólnego lub inicjowania działań na rzecz innych członków społeczeństwa. 21

konceptualizacja i operacjonalizacja 1.5. Problemy badawcze W projekcie badawczym Inicjatywy z udziałem osób 50+ a rozwój kapitału społecznego w woj. lubuskim diagnoza i ewaluacja główne cele obejmują dokonanie diagnozy inicjatyw kulturalnych, aktywizujących osoby powyżej 50. roku życia oraz rozpoznanie możliwości oddziaływań tych inicjatyw na rozwój i budowanie kapitału społecznego. Obszary analiz zostały więc wyznaczone przez pytania badawcze odnoszące się do opisu ofert instytucji angażujących osoby 50+ oraz znaczenia oferty dla budowy kapitału społecznego i jego poziomu. A. Problemy główne i szczegółowe dotyczące opisu i ewaluacji ofert 1. Czy instytucje kultury i organizacje mają ofertę dla osób 50+? 1.1. Czy instytucje kultury i organizacje mają ofertę kierowaną wyłącznie dla osób 50+? 1.2. Czy instytucje kultury i organizacje mają ofertę angażującą także osoby 50+? 1.3. Czy instytucje kultury i organizacje zamierzają kontynuować ofertę angażującą osoby 50+? 2. Jakiego rodzaju oferta jest kierowana do osób 50+? 2.1. Jakie dziedziny kultury obejmują oferty instytucji kultury i organizacji? 2.2. Jaka jest częstotliwość oferty instytucji kultury i organizacji? 2.3. Kto jest inicjatorem oferty instytucji kultury i organizacji? 2.4. Jakie formy działań są podejmowane w ramach realizacji oferty? 2.5. Jaki jest charakter uczestnictwa osób 50+ w ofercie instytucji kultury i organizacji? 3. Czy oferty aktywizujące osoby 50+ kreują obszary współpracy? 3.1. Czy forma realizacji oferty umożliwia współpracę między osobami 50+? Odpowiedzi na te problemy badawcze zostały sformułowane na podstawie wywiadów kwestionariuszowych prowadzonych z przedstawicielami instytucji kultury i organizacji, które w swoich działaniach w uwzględniają tę kategorię wiekową. Odpowiedzi na pytanie o możliwości współpracy poszukiwano także, wykorzystując wywiady pogłębione z uczestnikami zajęć i ich realizatorami oraz obserwację zajęć. 4. Jaka jest ocena badanych oferty instytucji kultury i organizacji dla osób 50+? 4.1. Jaka jest ocena dostępności i różnorodności oferty dla osób 50+? 4.2. Jak korzystający z ofert pozyskują informacje o ofertach? 4.3. Jaki jest poziom zadowolenia z uczestnictwa w ofercie? Ewaluacja oferty obejmująca odpowiedzi na przytoczone pytania została przeprowadzona na podstawie odpowiedzi ankietowanych uczestników oferty, które będą wskaźnikami oceny oferty dokonanej z punktu widzenia jej uczest- 22

konceptualizacja i operacjonalizacja ników. Badacze uznali, że ocena zajęć przez uczestników wymaga pogłębienia poprzez zastosowanie jakościowych metod wywiadu pogłębionego. B. Problemy główne i szczegółowe dotyczące znaczenia oferty dla budowy kapitału społecznego 5. Jaki jest poziom zaangażowania uczestników w ofertę instytucji kultury i organizacji? 5.1. Jaki jest okres korzystania z oferty? 5.2. Jaka jest częstotliwość korzystania z oferty? 5.3. Z jakich innych ofert korzystają lub zamierzają korzystać badani w wieku 50+? 6. Czy uczestnictwo w ofercie jest potencjalnym źródłem budowania/podtrzymywania więzi społecznych? 6.1. Czy uczestnictwo w ofercie poszerza krąg znajomych? 7. W jakich obszarach pojawiają się korzyści z uczestnictwa w ofercie? 8. Czy uczestnictwo w ofercie rozwija kompetencje kluczowe? 9. Jaka jest rola realizatorów zajęć w rozwijaniu kapitału społecznego uczestników? 9.1. Kim są realizatorzy zajęć? 9.2. Kto i jakie cele wyznacza zajęciom? 9.3. Czy realizatorzy poprzez sposoby pracy umożliwią uczestnikom wpływanie na kształt zajęć? 9.4. Czy i jak realizatorzy zajęć kreują atmosferę współpracy na zajęciach? Opis możliwości i znaczenie uczestnictwa w ofercie dla budowania kapitału społecznego zostanie rozpoznany na podstawie wartości wskaźników przyjętych w celu zidentyfikowania więzi społecznych występujących między uczestnikami oferty. Ich deklaracje odnoszące się do opisu relacji z innymi osobami pozwolą na rozpoznanie wartości tych wskaźników i wnioskowanie o potencjale przestrzeni społecznej kreowanej przez ofertę dla budowania kapitału społecznego. Jako wskaźniki tworzenia się więzi przyjęto: zaufanie do innych uczestników ofert, poczucie emocjonalnej bliskości z innymi uczestnikami oferty, poczucie wsparcia ze strony innych uczestników oferty, ekwiwalentność relacji (wymiana informacji). Natomiast wskaźniki działań na rzecz dobra wspólnego to: przenoszenie idei wspólnych działań poza aktywność wyznaczoną ofertą, działania uczestników oferty na rzecz innych (w ramach oferty), powstawanie nowych pomysłów na niesienie pomocy innym lub ich aktywizację, świadczenie sobie nawzajem przysług. Z kolei wskaźnikami związku uczestnictwa w ofercie z poziomem kompetencji kluczowych będą odpowiedzi na pytania o doskonalenie pod wpływem udziału w ofercie umiejętności mieszczących się w obszarze wyznaczonym tymi kompetencjami. Odpowiedzi 23