Jąkanie jako problem złożony wpływ niepłynności mówienia na osobowość i samoocenę osób dorosłych jąkających się

Transkrypt

1 Aleksandra Jastrzębowska logopeda Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie Gabinet Logopedyczny mowiedobrze.pl w Warszawie Publiczne Przedszkole Małego Kopernika w Warszawie Jąkanie jako problem złożony wpływ niepłynności mówienia na osobowość i samoocenę osób dorosłych jąkających się Streszczenie: W artykule autorka przekonuje, że jąkanie to nie tylko zaburzenie logopedyczne, ale także problem związany z wieloma trudnościami psychologicznymi. Prowadząc badania empiryczne podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, czy aspekty psychologiczne, takie jak samoocena i osobowość osób jąkających się, istotnie różnią się od charakterystyki tych wymiarów u osób mówiących płynnie. Słowa kluczowe: jąkanie, niepłynność mówienia, osobowość, samoocena, Model Wielkiej Piątki. Summary: Stuttering is not only a speech therapy disorder. It can be also tied to psychological problems. Conducting empirical research the author tries to answer whether self-perception and personality of stutterers significantly differs from people who speak fluently. Keywords: stuttering, speech disfluency, personality, self-esteem, Big Five. 1. Wprowadzenie Jąkanie jest zaburzeniem złożonym, na które składają się nie tylko problemy logopedyczne, ale także psychologiczne, emocjonalne czy społeczne. Definiując jąkanie można użyć czterech kategorii identyfikacji i opisu tego zaburzenia: psychologicznej, lingwistycznej, fizjologicznej i socjologicznej. Zbigniew Tarkowski, próbując podsumować wszystkie cztery możliwości objaśnienia jąkania, podaje następującą definicję: [ ] jąkanie jest niepłynnością mówienia, spowodowaną 47

2 logopedyczne nr 24 Aleksandra Jastrzębowska nadmiernymi skurczami mięśni oddechowych, fonacyjnych lub artykulacyjnych, której to niepłynności towarzyszą różnorodne reakcje indywidualne i społeczne, zakłócające komunikację międzyludzką (2001: 13). Mieczysław Chęciek podaje natomiast moim zdaniem najszerszą definicję jąkania jako: [ ] komunikatywnego zaburzenia płynności mówienia o podłożu wieloczynnikowym, któremu towarzyszą zakłócenia fizjologiczne, psychologiczne, językowe i socjologiczne, a przejawia się skurczami mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych, wywołujących kloniczne i toniczne blokowanie jednostek mowy oraz dysfunkcjami objawów pozajęzykowych pod postacią m.in. stanów logofobicznych i współruchów mięśniowych (2007: 48). Opierając się na własnych obserwacjach stawiam hipotezę, że osoba jąkająca się ma temperamentalną predyspozycję do pojawienia się u niej jąkania. Jest często nadwrażliwa emocjonalnie, przeżywa silniej niż pozostali rozmaite sytuacje i wydarzenia, które czekają na nią w życiu. Jest to również osoba bardziej nieśmiała, raczej introwertywna, mniej niż inni otwarta, a także mająca niższą samoocenę. Ciężko jej budować pozytywny obraz samego siebie, kiedy ciągle czuje się gorsza czy inna niż pozostali, ponieważ jąka się. Ta góra lodowa, jak opisuje osobę jąkającą się Bogdan Adamczyk (1998), kryje pod wodą wiele trudności natury psychologicznej, niewidocznych na co dzień, a mających bardzo duży wpływ na osobowość jednostki. Dla osoby jąkającej się jej zaburzenie jest przykrą dolegliwością, która powoduje, że jakość jej życia staje się niższa. W odczuciu osoby jąkającej się, zaburzenie to ogranicza jej działania, plany, aspiracje i marzenia. Może też negatywnie oddziaływać na relacje z otoczeniem oraz utrudniać nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi. Osobom jąkającym się towarzyszy ciągły lęk przed wypowiadaniem określonych słów czy głosek, przed oceną ze strony odbiorcy, przed wystawieniem się na pośmiewisko z powodu swojego zaburzenia. Objawy niepłynności powodują lęk przed mówieniem i stres, który nasila objawy jąkania i zwiększa logofobię. Wszystkie te elementy powodują, że jąkanie przypomina błędne koło, z którego bez pomocy nie tylko logopedy, ale także psychoterapeuty i przepracowania swoich wewnętrznych problemów trudno jest się uwolnić. 2. Samoocena i osobowość 48 Samoocena to według H. Rudolpha Schaffera [ ] ewaluacyjny aspekt Ja, który odpowiada na pytanie: Jak dobry jestem?, odnosząc się tym samym do poczucia własnej wartości i poczucia kompetencji, jakich jednostka doświadcza w stosunku do siebie samej (2005: 336). Samoocena to zespół wartości, jakie

3 Jąkanie jako problem złożony człowiek przypisuje swoim własnym cechom. Może ona mieścić się w zakresie od wysoce pozytywnej do wysoce negatywnej. Jest odzwierciedleniem rozbieżności między Ja rzeczywistym, spostrzeganym przez daną osobę i Ja idealnym. Jeżeli rozbieżność ta nie jest duża, człowiek ma wysokie poczucie własnej wartości i satysfakcji z życia. Jednak kiedy rozdźwięk ten jest znaczący, mamy do czynienia z obniżeniem poczucia własnej wartości i uczuciem porażki. Samoocena rozwija się stopniowo. W różnych okresach życia inne sfery stają się głównymi elementami budującymi samoocenę. W dzieciństwie są to osiągnięcia sportowe i akceptacja rówieśników, w okresie dojrzewania wygląd zewnętrzny (Schaffer 2005). Samooceny nie można uznać za jednolitą strukturę, ludzie bowiem oceniają siebie różnie w zależności od sfery, jaką badamy. Co ważne, ocena jednej sfery, nie zawsze ma wpływ na oceny w innych obszarach. Osobowość natomiast to według Lawrence a A. Pervina [ ] złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się ze struktur, jak i procesów, i odzwierciedla działanie tyleż natury (geny), co środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, zawiera bowiem w sobie wspomnienia przeszłości, reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości (za: Harwas-Napierała i Trempała 2004: 132). Osobowość rozwija się i zmienia na przestrzeni życia. Największy wpływ wywierają na nią czynniki genetyczne, ale niemałą rolę w jej budowaniu odgrywają też czynniki środowiskowe, przede wszystkim nasze doświadczenia życiowe i otoczenie, w jakim przebywamy. W okresie niemowlęcym cechy temperamentu i osobowości podlegają w znacznym stopniu oddziaływaniom biologicznym i środowiskowym, w dzieciństwie zaczynają się stabilizować, a po 7. roku życia nabierają już stałości. W okresie adolescencji pewne cechy wyostrzają się. Stabilność cech osobowości człowieka zwiększa się przynajmniej do 30. roku życia, co spowodowane jest gromadzeniem życiowych doświadczeń i zmieniającymi się oddziaływaniami endogennymi, ponieważ zmieniają się z czasem genetyczne uwarunkowania rozwoju, organizm się starzeje, a także następują zmiany w mózgu, który rozwija się i wzrasta. Na przestrzeni życia osobowość, także pod wpływem interakcji ze środowiskiem, zwiększa swoją spójność, by w 5. i 6. dekadzie życia osiągnąć swój maksymalny poziom (Harwas-Napierała i Trempała 2004: 136). Model osobowości w ujęciu Paula T. Costy i Roberta R. McCraego, którym posługiwałam się w prezentowanym badaniu, obejmuje pięć wymiarów: neurotyczność, ekstrawersję, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność (Siuta 2006). Neurotyczność to czynnik wskazujący na emocjonalną stabilność lub niezrównoważenie emocjonalne. Autorzy utożsamiają ten wymiar z podatnością 49

4 logopedyczne nr 24 Aleksandra Jastrzębowska na doświadczanie emocji negatywnych oraz dużą wrażliwością na psychologiczny stres. Kolejny wymiar, ekstrawersja, to czynnik odzwierciedlający ilość i jakość społecznych interakcji, a także poziom energii, aktywności i zdolność odczuwania pozytywnych emocji. Osoba ekstrawertywna będzie towarzyska, rozmowna i optymistycznie nastawiona do życia, a introwertywna będzie wolała samotność i miała mniej pozytywne nastawienie do życia. Trzeci wymiar, otwartość na doświadczenie, dotyczy skłonności do poszukiwania i pozytywnego odbierania doświadczeń, dużą ciekawość poznawczą i pragnienie nowości. Osoby o niskiej otwartości na doświadczenie mają konserwatywne poglądy i postępują w sposób konwencjonalny. Czwarty wymiar ugodowość, opisuje nastawienie do ludzi (pozytywne lub negatywne) oraz orientację interpersonalną, tzn. altruizm lub egoizm. Ugodowa osoba jest sympatyczna, pomocna, nastawiona na współpracę i nieobojętna na sprawy innych ludzi. Natomiast osoba o niskim natężeniu tej cechy będzie sceptyczna wobec innych, nastawiona egocentrycznie oraz lubiąca rywalizację z innymi. Ostatni z pięciu wymiarów, sumienność, mówi o tym, jak bardzo dana osoba jest wytrwała, zmotywowana i zorganizowana w dążeniu do realizacji podejmowanych aktywności, tzn. obrazuje jak dany człowiek będzie podchodził do pracy. Osoby sumienne to jednostki mające silną wolę, rzetelne, skrupulatne, punktualne, zmotywowane do osiągania stawianych sobie celów. Osoby o małej sumienności, przeciwnie charakteryzują się małą skrupulatnością i motywacją do działania, a także hedonistyczną postawą wobec życia. 3. Przegląd dotychczasowych badań dotyczących profilu psychologicznego osób jąkających się 50 Z dotychczasowych badań wyłania się pewien psychologiczny obraz osoby jąkającej się, dla której cechami charakterystycznymi są: niska samoocena, brak akceptacji dla swojej osoby, negatywny obraz siebie, większa introwertywność, wysoki poziom lęku, a także małe poczucie bezpieczeństwa. Dodatkowo, w opisie tym można zawrzeć trudności przystosowawcze, brak wiary w siebie i swoje możliwości, częste rozdrażnienie, mniejszą zdolność komunikowania się, dużą nerwowość i preferowanie samotności. Badania potwierdzają więc, że jąkanie to nie tylko problem logopedyczny, ale także, a może przede wszystkim, psychologiczny. Ashley Craig (za: Bielecki 2002), prowadząc badania poziomu lęku u jąkających się osób, stwierdził, że jest on u nich istotnie wyższy niż u osób mówiących płynnie. Obniża się ten poziom po terapii, jednak według tego badacza nie

5 Jąkanie jako problem złożony jest to czynnik wskazujący na występowanie u jąkających się przewlekłej nerwicy, lecz długotrwałego stresu komunikacyjnego. W badaniach Benjamina Bleeka i współpracowników (2010) osoby jąkające się uzyskały wyższe wyniki w skali neurotyczności, co wskazuje, że są osobami podatnymi na doświadczanie negatywnych emocji, takich jak strach, niezadowolenie, poczucie winy, zmieszanie oraz gniew, a także mało odpornymi na stres. Osoby jąkające się uzyskują ponadto niższe od przeciętnych wyniki w skalach sumienności i ugodowości, co oznacza, że są raczej negatywnie nastawione do innych ludzi i ich intencji, trudno zdobyć ich zaufanie, a także są mało wytrwałe i trudno im długo utrzymać motywację do działania oraz być skrupulatnym i systematycznym w tym, co robią. Dotychczasowe badania nad samooceną osób jąkających się wykazały, że zachodzi istotny związek między jąkaniem a obniżoną samooceną. Stwierdzili to w swoich badaniach hiszpańscy naukowcy: Maite Garaigordobil i José Ignacio Pérez (2007). Kolejne badania, Blooda i współpracowników (2011) wskazały, że osoby jąkające się wykazują niższy poziom nie tylko samooceny, ale też satysfakcji z życia i optymizmu w porównaniu z osobami, które się nie jąkają. Badania Hanny Lewandowskiej (1987) potwierdziły tezę o niższej samoocenie u jąkających się chłopców. Przyznawali oni, że jąkanie powoduje u nich uczucie wstydu i sprawia, że są nieszczęśliwi, wobec czego ich zaburzenie mowy staje się dla nich ciężkim problemem życiowym. Potwierdził to w swoich badaniach Jan Bielecki (1990). Wskazał, że zachowania jąkających się chłopców są charakterystyczne dla osób z niską samooceną: godzą się oni z zastanym losem, biorą winę na siebie, nie protestują w sytuacji, gdy są krytykowani i łatwo przyznają się do błędów. Wcześniejsze badania Jana Bieleckiego (1988) pokazały, że osoby jąkające się wykazują także większą potrzebę uległości niż płynnie mówiący. Z kolei Joanna Kopczyk (za: Bielecki 2002) w swoich badaniach nad młodzieżą jąkającą się wskazała, że są to osoby aktywne, o dużym życiowym napędzie, mające dobre intencje, ale popełniające dużo błędów, mające charakter buntownika, często impulsywne, o wysokim samokrytycyzmie i niskim poczuciu własnej wartości. Często podchodzą z lękiem, a także złym nastawieniem do świata i ludzi oraz nie akceptują sami siebie. Oznacza to, że osoby jąkające się potrzebują zdecydowanie więcej sygnału akceptacji dla swojej osoby ze strony otoczenia oraz doznawania opieki i oparcia od bliskich. Są to nastolatki zaniepokojone o siebie i własną pozycję. Charakteryzuje je pesymizm, niepokój i męczliwość. Nie lubią dominować, wolą odsunąć się w cień, unikają podejmowania decyzji i często są uzależnione od innych. Unikają wystąpień publicznych, mają małą pewność siebie i wolą izolować się w niektórych sytuacjach. Są niecierpliwe, mało wytrwałe, mają niestabilne nastroje i są mało zmotywowane w swoich działaniach. 51

6 logopedyczne nr 24 Aleksandra Jastrzębowska Badanie przeprowadzone przez Ashleya Craiga, Elaine Blumgart i Yvonne Tran (2009), porównujące grupę 200 osób dorosłych jąkających się i mówiących płynnie, wykazały, że opisywane zaburzenie zdecydowanie obniża jakość życia jąkających się osób, szczególnie w aspekcie: witalności, stanu zdrowia psychicznego oraz społecznego i emocjonalnego funkcjonowania. Stan emocjonalny osoby jąkającej się pogarsza się wraz z nasilaniem się jąkania. W kolejnym badaniu tych samych autorów wykazano, że istnieją trzy czynniki, które decydują o pozytywnej adaptacji w społeczeństwie osób jąkających się i są to: prawidłowe funkcjonowanie społeczne nieograniczone przez jąkanie, poczucie samoskuteczności oraz wsparcia społecznego (Craig, Blumgart i Tran 2011). Badania Michelle Klompas i Eleanor Ross (2004) potwierdzają, że jąkanie utrudnia osobom cierpiącym na to zaburzenie osiągnięcie dobrych wyników w pracy i otrzymanie awansu, a także obniża poczucie własnej wartości i pogarsza widzenie własnej osoby, a także jest źródłem wielu emocji negatywnych. Jednakże, co warto podkreślić, nie utrudnia nawiązania przyjacielskich relacji oraz nie jest przeszkodą dla założenia rodziny. Warto na koniec tego punktu podkreślić fakt, że wyniki badań dotyczących profilu psychologicznego osób jąkających się są niejednoznaczne. Nie upoważniają do jednoznacznego określania takich osób jako neurotyków, introwertyków, czy osób o wysokim poziomie lęku i skłonności do depresji. Na pewno jednak są to osoby, które doświadczają trwającego permanentnie stresu komunikacyjnego, który może mieć wpływ na osłabienie odporności psychicznej u każdego jednak w innym stopniu. 4. Pytania badawcze i hipotezy Celem opisywanego badania było porównanie osobowości i samooceny osób dorosłych jąkających się i osób dorosłych mówiących płynnie oraz wskazanie, czy te wymiary w obu grupach istotnie się od siebie różnią. W przeprowadzanym badaniu postawiłam następujące hipotezy: 1. Osoby dorosłe jąkające się mają istotnie niższą samoocenę od przeciętnej samooceny charakterystycznej dla osób mówiących płynnie. 2. Osoby dorosłe jąkające się w badaniu osobowości otrzymują wyższe wyniki w skali neurotyczności, a niższe w skali ekstrawersji i otwartości na doświadczenie w porównaniu z osobami mówiącymi płynnie. 52

7 Jąkanie jako problem złożony 5. Narzędzia badawcze W przeprowadzonym badaniu użyłam dwóch narzędzi badawczych: Skali Samooceny SES M. Rosenberga do oceny ogólnej samooceny oraz Inwentarza Osobowości NEO-FFI Paula T. Costy i Roberta R. McCraego opisującego osobowość w pięciu wymiarach: neurotyczności, ekstrawersji, otwartości na doświadczenie, sumienności i ugodowości. Badanie empiryczne z wykorzystaniem kwestionariuszy psychologicznych było możliwe dzięki łączeniu przeze mnie kompetencji zawodowych logopedy i psychologa, a tym samym posiadaniu uprawnień do prowadzenia badań kwestionariuszami psychologicznymi. 6. Procedura badania Badanie było przeprowadzane za pomocą narzędzi w formie papierowej lub elektronicznej. Uczestnicy badania wypełniali kwestionariusze samodzielnie. Badanie trwało od września 2014 r., kiedy to rozpoczęłam je podczas Ogólnopolskiego Zjazdu Osób Jąkających się w Lublinie, a zakończyło się w marcu 2015 r. 7. Osoby badane W badaniu wzięły udział 64 osoby, które podzielone zostały na dwie grupy: 32-osobową grupę mówiących płynnie (17 mężczyzn i 15 kobiet) oraz 32-osobową grupę jąkających się (20 mężczyzn i 12 kobiet). Wszystkie badane osoby były osobami dorosłymi w wieku od 20 do 62 lat (średni wiek to 32 lata) oraz posiadały wykształcenie średnie (13 osób), wyższe (49 osób) lub zawodowe (2 osoby). Większość z badanych w grupie osób jąkających się to członkowie Klubów J z całej Polski. 8. Wyniki W celu porównania dwóch grup: osób jąkających się oraz osób mówiących płynnie przeprowadzona została analiza testem t Studenta, która wykazała, że jąkanie się lub brak tego zaburzenia ma wpływ na wynik uzyskiwany na trzech wymiarach osobowości oraz w skali samooceny. Wyniki wskazują na to, że poziom 53

8 logopedyczne nr 24 Aleksandra Jastrzębowska samooceny, neurotyczności, ekstrawersji i otwartości na doświadczenie różni się istotnie statystycznie w obu porównywanych grupach (tabela 1, wykres 1). Tabela 1. Wyniki stenowe i interpretacje wyników na poszczególnych wymiarach osobowości i w skali samooceny w grupie osób jąkających się i osób mówiących płynnie Wymiar Jąkający się Interpretacja wyniku Mówiący płynnie Interpretacja wyniku Samoocena 5,3 przeciętny 6,6 przeciętny Ekstrawersja 5 przeciętny 6,3 przeciętny Neurotyczność 6,1 przeciętny 4,4 niski Otwartość na doświadczenie 4,9 niski 6,1 przeciętny Sumienność 5,7 przeciętny 6,1 przeciętny Ugodowość 5,6 przeciętny 5,8 przeciętny Wykres 1. Porównanie średnich wyników stenowych w grupie osób jąkających się i osób mówiących płynnie na poszczególnych wymiarach osobowości i w skali samooceny 54 Poziom neurotyczności jest istotnie statystycznie wyższy u osób jąkających się i zgodnie z interpretacją testu ma poziom ponadprzeciętny (6,1 stena), w przeciwieństwie do wyniku w grupie osób mówiących płynnie, gdzie osoby

9 Jąkanie jako problem złożony badane uzyskiwały średnio niski wynik (4,4 stena). Wyniki w obu grupach różniły się średnio o 1,7 stena, co było największą zaobserwowaną różnicą między wymiarami w opisywanym badaniu. Oznacza to, że osoby jąkające się są często nadwrażliwe, które charakteryzują się większą chwiejnością emocjonalną niż mówiący płynnie oraz częstszym przeżywaniem napięć i stresów. Łatwiej jest je także rozdrażnić, niż osoby mówiące płynnie. W wymiarze ekstrawersji osoby jąkające się otrzymały średnio wyniki przeciętne (5 sten), a osoby mówiące płynnie ponadprzeciętne (6,3 stena). Wyniki osób jąkających się były niższe od wyników uzyskiwanych przez osoby mówiące płynnie o średnio 1,3 stena. Wyniki przeciętne osób jąkających się w skali ekstrawersji świadczą o średniej towarzyskości i aktywności danej osoby, preferowaniu w równym stopniu kontaktów z innymi, jak i prywatności. W skali otwartości na doświadczenie wyniki obu grup różniły się od siebie o 1,2 stena. W grupie osób mówiących płynnie średnio przyjmowały poziom ponadprzeciętny (6,1), a u osób jąkających się przeciętny (4,9). Średnia otwartość na doświadczenie wskazuje na to, że osoba jąkająca się może mieć praktyczne zainteresowania, preferować raczej konwencjonalne zachowania i konserwatywne poglądy. Samoocena okazała się być wyższa, tak jak przewidywałam, u osób mówiących płynnie, które otrzymywały średnio wynik o 1,3 stena wyższy niż osoby jąkające się (6,6 stena). Osoby jąkające się uzyskały wyniki przeciętne w skali samooceny (5,3 stena). Przeciętny wynik w aspekcie samooceny wskazuje na średnią ocenę własnej osoby, tzn. są sfery, w których osoby te czują się z siebie zadowolone, ale są też takie, w których czują się gorsze od innych. W skali sumienności i ugodowości nie było istotnych statystycznie różnic między grupami. Wyniki w skali ugodowości w obu grupach były przeciętne. Na wymiarze sumienności wynik dla osób mówiących płynnie był ponadprzeciętny, a dla jąkających się przeciętny. Przeciętna ugodowość wskazuje na posiadanie cech z obu krańców. Osoby te są ogólnie nastawione przyjaźnie do innych, ale bywa, że lubią też podejmować rywalizację. Wynik przeciętny w skali sumienności świadczy o tym, że dana osoba jest raczej zorganizowana i poukładana, najczęściej ma już skonkretyzowane życiowe cele, jednak jej motywacja do ich osiągnięcia może nie być wystarczająco silna. Przeprowadziłam również badanie związków między zmiennymi. Korelacja okazała się istotna na pięciu wymiarach. Dla osób jąkających się oraz mówiących płynnie zaistniał silny, ujemny związek dla neurotyczności i samooceny. Oznacza to, że im wyższa jest samoocena, tym niższy jest poziom neurotyczności w obu badanych grupach. Pozostałe korelacje charakteryzujące grupę osób jąkających się są następujące: im wyższa samoocena, tym wyższa ugodowość; im niższa neurotyczność, tym wyższa ekstrawersja oraz im wyższa neurotyczność, tym niższa ugodowość. Ostatnie dwie korelacje są charakterystyczne dla inwentarza 55

10 logopedyczne nr 24 Aleksandra Jastrzębowska NEO FFI. W grupie osób mówiących płynnie pojawiła się ponadto korelacja wskazująca na to, że im wyższa jest samoocena tych osób, tym wyższa jest ich otwartość na doświadczenie. 9. Podsumowanie 56 Wszystkie założone w badaniu hipotezy potwierdziły się. Osoby jąkające się okazały się być bardziej neurotyczne oraz mniej ekstrawertywne i otwarte na doświadczenie, niż osoby mówiące płynnie. Miały one też niższą samoocenę od grupy osób niejąkających się. Profil psychologiczny osoby jąkającej się, jaki wyłania się z prezentowanych badań potwierdza większość wcześniejszych, dotyczących tych aspektów. Jak wskazywali Benjamin Bleek i współpracownicy (2010), osoby te są rzeczywiście bardziej emocjonalne, nerwowe i trudniej radzą sobie ze stresem. Mogą załamywać się w trudnych sytuacjach i reagować gwałtownymi uczuciami. Jak pokazują wyniki moich badań, są też średnio ekstrawertywne, co oznacza, że lubią zarówno kontakty z innymi, jak i samotne spędzanie czasu. Są to również osoby o niższej otwartości na nowe doświadczenia, mające także praktyczne zainteresowania, preferujące raczej znane już sobie zachowania i rzadko zmieniające swoje poglądy. Ich samoocena, jak wskazali to już m.in. Maite Garaigordobil i José Ignacio Pérez (2007), jest istotnie niższa niż osób mówiących płynnie i ma poziom przeciętny, co oznacza, że są oni średnio zadowoleni z siebie, w pewnych sferach czują się pewnie, w innych nie. Sumienność i ugodowość jąkających się osób, jak wynika z opisywanych badań, jest przeciętna i nie różni się istotnie od poziomu tych cech u osób mówiących płynnie. Oznacza to, że są to osoby ogólnie nastawione przyjaźnie do innych, ale bywa, że lubią też podejmować rywalizację. Są raczej zorganizowane i poukładane, najczęściej mają już skonkretyzowane życiowe cele, jednak mogą nie być wystarczająco wytrwałe w dążeniu do ich osiągnięcia. W kolejnym badaniu warto byłoby zastanowić się nad porównaniem grup osób jąkających się będących podczas terapii jąkania oraz niepodejmujących takiej terapii, aby sprawdzić, jak ten czynnik wpływa na ich osobowość i samoocenę. Wyniki moich badań wskazują, że zarysowuje się wśród badanych jąkających się osób trend potwierdzający, że osoba z tym zaburzeniem będzie miała niższą samoocenę i większą neurotyczność oraz mniejszą ekstrawersję czy otwartość na doświadczenie, niż osoba bez tego zaburzenia. Badania te nie upoważniają jednak do jednoznacznego stwierdzenia, że każda osoba jąkająca się będzie miała taki typ osobowości i poziom samooceny. Analizując wyniki skupi-

11 Jąkanie jako problem złożony łam się na porównywaniu wyników średnich dla badanych grup, jednak należy pamiętać, że grupy te były niejednorodne i w każdej z nich były też osoby, których wyniki przewyższały pozostałe lub były niższe od średnich. Prowadząc opisane badania chciałam podkreślić, że na zaburzenia mowy powinniśmy patrzeć interdyscyplinarnie. Szczególnie dotyczy to psychogennych zaburzeń mowy, takich jak jąkanie. Bez spojrzenia na objawy niewidoczne, psychologiczne, nie będziemy mieli, jako logopedzi, szansy na udzielenie pacjentowi realnej pomocy. O tym powinniśmy pamiętać w swojej praktyce. Logopeda nie posiada, tak jak psycholog, uprawnień do kwestionariuszowego badania profilu osobowości pacjenta. Może jednak wykorzystać skalę samooceny Morrisa Rosenberga użytą przeze mnie w opisanym badaniu, gdyż mogą z niej korzystać również pedagodzy. Warto pamiętać, że oceny samooceny i profilu psychologicznego możemy jako terapeuci dokonać nie tylko posługując się kwestionariuszami, ale także korzystając z własnej obserwacji, wywiadu z pacjentem, zwykłej rozmowy oraz dobrej relacji terapeutycznej. Praca logopedyczna powinna być częścią holistycznej pomocy pacjentowi jąkającemu się. Chciałam tym artykułem pokazać, że problem jąkania jest bardziej złożony i nie ogranicza się do kwestii czysto logopedycznych. Moim zamiarem było również zachęcenie logopedów do szerszego patrzenia na pacjenta i posługiwania się w swojej pracy także psychologiczną wiedzą, a tym samym oddziaływania nie tylko na mowę, ale także na psychikę pacjenta. Bibliografia Adamczyk B., 1998, Jąkanie jako góra lodowa, Logopedia, t. 25, s Bielecki J., 1988, Obraz siebie osób jąkających się, Studia Philosophiae Christianae, R. 24, nr 2, s Bielecki J., 1990, Osobowość młodzieży niepełnosprawnej z zaburzeniami wzroku, słuchu, ruchu i mowy, Pallottinum, Warszawa. Bielecki J., 2002, Wybrane cechy osobowości dzieci i młodzieży jąkających się w świetle badań psychologicznych [w:] Osoba. Edukacja. Dialog, t. I, red. M. Ledzińska, G. Rudkowska, L. Wrona, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej, Kraków. Bleek B., Montag C., Faber J. i Reuter M., 2010, Investigating Personality in Stuttering: Results of a Case Control Study Using the NEO-FFI, Journal of Communication Disorders, Vol. 44(2), s Blood G.W., Blood I.M., Tramontana G.M., Sylvia A.J., Boyle M.P., Motzko G.R., 2011, Self-Reported Experience of Bullying of Students Who Stutter: Relations with Life Satisfaction, Life Orientation, and Self-Esteem, Perceptual and Motor Skills, Vol. 113, s Chęciek M., (2007), Jąkanie. Diagnoza Terapia Program, Impuls, Kraków. 57

12 logopedyczne nr 24 Aleksandra Jastrzębowska Craig A., Blumgart E., Tran Y., 2009, The Impact of Stuttering on the Quality of Life in Adults Who Stutter, Journal of Fluency Disorders, Vol. 34, Iss. 2, s Craig A., Blumgart E., Tran Y., 2011, Resilience and Stuttering: Factors that Protect People from the Adversity of Chronic Stuttering, Journal of Speech, Language and Hearing Research, Vol. 54, s Garaigordobil M., Pérez J.I., 2007, Autoconcepto, autoestima y sintomas psicopatológicos en personas con y sin disfemia: Unanálisis y comparative, International Journal of Psychology and Psychological Therapy, Vol. 7, Iss. 2, s Harwas-Napierała B., Trempała J., red., 2004, Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Klompas M., Ross E., 2004, Life Experiences of People Who Stutter and the Perceived Impact of Stuttering on Quality of Life: Personal Accounts of South African Individuals, Journal of Fluency Disorders, Vol. 29, Iss. 4, s Lewandowska H., 1987, Samoocena oraz stosunek pacjentów do własnego jąkania przed i po terapii prowadzonej metodą kompleksowej psychoterapii, Zagadnienia Wychowawcze, nr 5(6), s Schaffer H.R., 2005, Psychologia dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Siuta J., 2006, Inwentarz Osobowości NEO PI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa. Tarkowski Z. (2001). Jąkanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 58