PRACA Z TEKSTEM JAKO NAUKA WNIKLIWEGO CZYTANIA

Transkrypt

1 Bożena Smolik nauczyciel j. polskiego Publiczne Gimnazjum w Otfinowie PRACA Z TEKSTEM JAKO NAUKA WNIKLIWEGO CZYTANIA Potrzeba ludzi wszechstronnie wykształconych i twórczych wynika z rozwoju współczesnego społeczeństwa. Edukacja wczesnoszkolna zmierza do ukształtowania osobowości ucznia zdolnego do samodzielnego myślenia, podejmowania nowych problemów i przeżywania radości z ich rozstrzygania. Realizację tych zadań umożliwia odpowiedni zasób wiedzy i sprawne opanowanie szeregu umiejętności. Jedną z nich, która pozostanie głównym sposobem zdobywania wiedzy jest w ciągu całego życia czytanie. Umiejętność czytania została zaliczona do osiągnięć koniecznych na szczeblu nauczania w pierwszym okresie nauki szkolnej i stałej uwagi na etapie nauki systematycznej. Istnieje wiele definicji czytania, wiele poglądów i sposobów rozumienia czynności czytania i jego efektywności. Istotne cechy tych definicji można sprowadzić do następujących wniosków: czytanie to proces, na który składa się szereg umiejętności kształtowanych w pewnym czasie (jest to proces poznawania), z filozoficznego punktu widzenia jest to proces o złożonej strukturze, podstawę procesu stanowią: rozpoznawanie znaków graficznych (grafemów) i kojarzenie z odpowiednikami słuchowo dźwiękowymi (fonemami) oraz związek obrazu wzrokowo wymawianego z odpowiadającą mu treścią pozajęzyczną, a więc ujmowanie określonej treści znaczeniowej, wszystkie te elementy warunkują się wzajemnie i należy je rozpatrywać w ścisłej zależności. Czytanie jest jedną z form komunikacji językowej. Według wcześniejszych tradycyjnych definicji traktowane było jako czynność wzrokowa, uwarunkowana głównie percepcyjnie. Punktem wyjścia nowych rozszerzonych definicji jest uznanie za wiodącą komunikacyjnej funkcji języka. Według owych definicji czytanie to proces twórczy, obejmujący wszystkie złożone procesy myślowe. Można je podzielić na fizjologiczne, psychofilozoficzne i celościowe. Najbardziej istotne są definicje sprowadzające pracę z tekstem do wnikliwej nauki czytania i rozumienia sensu czytanego utworu. Czytanie nie może sprowadzić się do odcyfrowywania tekstu, lecz musi być wnikaniem w jego treść. W przeciwnym razie nie będzie ono realizowało właściwego celu czytania. Jako proces twórczy obejmuje czynności psychofizyczne i jego istotą jest rozumienie czytanych treści zarówno w kontekście własnego doświadczenia, jak i poza nim. 1

2 Aby czytanie stało się skutecznym narzędziem uczenia się musi pozostawać w ścisłym związku z rozwojem zdolności myślenia. Współczesna teoria czytania nadaje tej umiejętności wymiar twórczy obejmujący złożone procesy myślowe uaktywniające się nie tylko w biernym odbiorze informacji, rozumieniu dosłownym, ale przede wszystkim w interpretowaniu i wartościowaniu danych znaczeń przy aktywnym wykorzystywaniu wcześniejszej wiedzy i doświadczeń życiowych. Zatem nauka wnikliwego czytania wiąże się głównie z kształceniem zdolności rozumienia jako jedynej drogi poznania tekstu w sensie dosłownym, jak i wykraczającym poza rzeczywistość przedstawioną i umożliwia różnego rodzaju kreatywne transformacje tekstu. Nauka wnikliwego czytania (wg. Opinii M.A. Tinkera) wiąże się głównie z kształceniem zdolności rozumienia. Ten psychologiczny czynnik jest obok percepcji zasadniczym warunkiem w czytaniu. Współczesne psychologiczne koncepcje rozumienia pomimo braku zgodności ich autorów, pozwalają na przyjęcie ustaleń, które należy uwzględnić w badaniu osiągnięć w czytaniu uczniów klas początkowych. Zasadnicze znaczenie mają twierdzenia podkreślające, że rozumienie jest niezbędnym warunkiem zdobywania pewnych umiejętności. Celem nauki czytania jest opanowanie umiejętności czytania z pełną świadomością treści, jaką wyraża czytany tekst. Nie może ono być biernym odbiorem informacji zawartych w tekście, ale polega przede wszystkim na wyszukiwaniu nowych informacji na podstawie kontekstu. Czytanie jest umiejętnością wieloaspektową, z których głównymi są: rozumienie, będące jedyną istotną drogą poznania tekstu w sensie dosłownym, pozwalającym na swobodne myślowe operowanie wykraczające poza rzeczywistość przedstawioną w tekście, uświadamiające, że zawsze należy czytać w celu określonej informacji użytecznej dla człowieka; aspekty techniczne czytania mogą ułatwić rozumienie i prowadzić do opanowania nawyków właściwego spostrzegania, rozpoznawania, wybrzmienia znaków. Są one niezbędne w początkowej fazie nauki czytania, musi wystąpić ich automatyzacja, aby słowa będące nośnikami odpowiednich znaczeń były właściwie rozumiane; szybkość (tempo) czytania może mieć niewiele wspólnego z szybkością rozumienia tekstu. Tinker uważa termin szybkość rozumienia za bardziej dokładny niż szybkość czytania. Jeżeli od początku nauki szkolnej będzie bardziej doceniane rozwijanie rozumienia znaczenia słów, pojęć, zdań i innych elementów składowych tekstów, to zbędne okazują się ćwiczenia szybkości czytania. Tak więc czynnikiem decydującym o poziomie umiejętności czytania jest rozumienie czytanego tekstu, które wpływa na szybkość czytania i jest regulatorem jego poprawności. Dojrzałość w procesie czytania nie polega tylko na identyfikowaniu i rozumieniu każdego słowa. Należy znać relacje między słowami w zdaniu, pomiędzy poszczególnymi zdaniami i akapitami. Międzypokoleniowa transmisja wiedzy i kultury realizowana jest w szerokim zakresie za pośrednictwem różnych tekstów. Stanowią one jeden z podstawowych instrumentów przekazywania wiedzy w nauczaniu szkolnym i pozaszkolnym 2

3 i mogą pełnić ważne funkcje, ale pod warunkiem adekwatnego zrozumienia przez czytającego zawartych w nich treści. W procesie rozumienia w umyśle jego odbiorcy pojawiają się informacje dosłowne, zaczerpnięte z tekstu, kodowane jego znaczenie oraz sytuacje w nim opisane. Łatwość ich przyswojenia zależy od rodzaju tekstu, celu przyjętego przez czytelnika oraz zasobów posiadanej przez niego wiedzy. Nauka czytania i praca z tekstem to jedno z najważniejszych zadań w nauczaniu języka polskiego, to podstawowa umiejętność decydująca o powodzeniu uczniów klas początkowych w dalszej nauce szkolnej. Opanowanie tej umiejętności umożliwia im zdobywanie potrzebnych informacji, zaznajamianie się z otaczającą rzeczywistością, a przede wszystkim właściwe jej rozumienie. Czytanie winno być umiejętnością, dzięki której rozwiązać można różnorodne problemy wynikające z tekstu, zdobyć pewną zdolność do refleksji, krytycznej oceny, a także podstawę do innej twórczej działalności. Nauczyciele klas niższych powinni dobrze orientować się, jaką sprawność czytania osiągnęli uczniowie, aby można było dobierać odpowiednie ćwiczenia w celu usuwania braków w zakresie czytania i rozumienia treści. Powinny być wśród nich ćwiczenia ułatwiające naukę czytania, ćwiczenia kształtujące umiejętność czytania ze zrozumieniem, ćwiczenia wdrażające do cichego czytania, które stanowi środek zaspokojenia potrzeb indywidualnych i jest najczęściej stosowaną formą czytania. Umiejętność tę nabywa się w wyniku wielorakich i systematycznych ćwiczeń. Należy od początku wyrabiać u dzieci umiejętność rozumienia sensu czytanego tekstu. Kierowany i planowany cykl ćwiczeń wpływa na doskonalenie i przyspieszenie czytania oraz przygotowania do samodzielnej pracy z tekstem. Umiejętne dobranie ćwiczeń powoduje korzystne zmiany w procesie kształtowania umiejętności i efektywności czytania, pogłębia motywację, wdraża do selektywnego czytania, samokontroli i samooceny. W związku z nauką czytania w klasach niższych należy jak najbardziej bogacić i uatrakcyjniać różnego rodzaju ćwiczenia, aby uczeń był zaangażowany intelektualnie i emocjonalnie. Rozwijać trzeba takie umiejętności, które pozwolą dziecku odkrywać w tekście to, co nie jest bezpośrednio przedstawione za pomocą słowa. Kształtowanie umiejętności wnikliwego czytania wymaga nie tylko stosowania odpowiednich ćwiczeń, ale także właściwej organizacji pracy z tekstem. Tylko takie czytanie, które prowadzi do rozumienia treści tekstu, jest czytaniem efektywnym, wzbogaca warsztat pracy ucznia i może być spożytkowane przez niego dla rozwoju własnej osobowości. Umiejętność rozpoznawania znaków graficznych i ich przekładanie na język mówiony to ważne, ale niewystarczające elementy czytania, gdyż w jego procesie zasadniczą rolę odgrywa czynnik psychologiczny, czyli uchwycenie sensu i zrozumienie treści tekstu. Na proces czytania ze zrozumieniem składa się: spostrzeganie obrazów graficznych, wiązanie obrazów graficznych z wyobrażeniami pozajęzykowymi, czyli zrozumienie znaczenia grupy przeczytanych słów, pamiętanie sensu przeczytanych wyrazów w czasie czytania następnej grupy słów, 3

4 domyślanie się dalszego ciągu czytanego tekstu, tj. przewidywanie, kojarzenie znaczeń w pewne całości myślowe, kontrola weryfikacja przewidywań. Nie ulega wątpliwości, że najczęściej posługujemy się techniką czytania ze zrozumieniem. Jego istotą jest kojarzenie obrazów graficznych i ich fonetycznych odpowiedników, tj. wyobrażeń językowych lub samych obrazów graficznych z odpowiadającymi im znaczeniami. Zrozumienie tekstu zależy od wprawy w czytaniu, budowy zdań, stylu autora czytanego tekstu. Do zrozumienia tekstu uczniowie muszą być przygotowani pod względem techniki czytania, języka i rzeczowym. Ostatecznym celem nauki czytania jest rozwijanie umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem. Stanowi ono zasadniczy warunek powodzeń ucznia w szkole oraz podstawę do pracy samokształceniowej prowadzonej przez całe życie. Eve Malmquist określa ciche czytanie ze zrozumieniem nazwą czytanie dla życia. Nauczyć dzieci wnikliwie czytać to znaczy, otworzyć przed nimi drogę rozwoju umysłowego. Pełni ono ważną rolę w rozwoju, powodzeniu szkolnym i życiowym dziecka. Poprawne ciche czytanie wywołuje u niego natychmiastową reakcję intelektualną na treść czytanego tekstu, pobudza do twórczego wyrażania własnych sądów, myśli, doznań i uczuć. Ułatwia ono naukę już w klasach niższych i jednocześnie lepiej przygotowuje do systematycznej nauki w klasach wyższych. Trudności związane ze zrozumieniem tekstu nie sprzyjają rozbudzeniu i rozwojowi zainteresowań czytelniczych oraz wyrabianiu zamiłowania do obcowania z książką, lecz coraz bardziej je osłabiają. Opanowanie cichego czytania ze zrozumieniem jako podstawowej formy uczenia się umożliwia uniezależnienie się od innych osób i nie wymaga dodatkowego instruktażu i wyjaśnień. Ciche czytanie jest umiejętnością praktyczną potrzebną w różnych okolicznościach życia, jest umiejętnością szczególnie potrzebną we współczesnym świecie. Ustawiczne kształcenie opiera się przede wszystkim na czytaniu ze zrozumieniem, a rozwój nauki i techniki niesie coraz więcej instrukcji, opisów, informacji niezbędnych każdemu człowiekowi współczesnej rzeczywistości. Należy stwierdzić więc, że opanowanie cichego czytania ze zrozumieniem wpływa korzystnie na rozwój umysłowy oraz warunkuje powodzenie szkolne i życiowe. Zdobyta w szkole taka umiejętność otwiera przed uczniem perspektywę samodzielnego i skutecznego uczenia się i pokonywania trudności w procesie przyswajania, pogłębiania i utrwalania wiedzy. Efektywne uczenie się (przy zmniejszonym wysiłku i skróconym czasie) daje dodatkową satysfakcję, (np. szybkiego opanowania materiału), sprzyja rozwojowi dalszych zainteresowań i motywacji związanych z doskonaleniem czytania. Uczeń, który ma trudności ze zrozumieniem czytanego tekstu, nie może liczyć na wewnętrzną nagrodę wzmacniającą jego poczynania. Wpłynie to niewątpliwie na ukształtowanie negatywnej postawy ucznia wobec zadań i wobec samego siebie. Taki uczeń będzie stronił od tekstu jako źródła wiedzy, nie będzie rozszerzał i utrwalał wiadomości szkolnych za pomocą dostępnych źródeł drukowanych, będzie wykazywał słabe 4

5 zainteresowanie czytelnicze, a tym samym będzie zmuszony coraz bardziej uzależniać się od innych osób. Aby temu zapobiec, należy podjąć systematyczną pracę nad kształtowaniem tej umiejętności. Programy nauczania obok płynnego, poprawnego i wyrazistego czytania głośnego, zalecają ciche czytanie ze zrozumieniem. Dzięki niemu uczeń korzysta w większym stopniu z lektury, która jest nie tylko źródłem przeżyć, ale wpływa na poznanie rzeczywistości w dużym zasięgu przestrzennym i czasowym i przyczynia się do kształtowania jego osobowości. Umiejętność takiego czytania jest jednym z zasadniczych warunków powodzenia ucznia w szkole i stanowi podstawę do pracy samokształceniowej prowadzonej przez całe życie. Praca z książką rozumiana szeroko, jako umiejętność analizy i oceny tekstu, prowadzi do samodzielnego wyboru lektury i warunkuje dalszą karierę ucznia. Otwiera przed nim perspektywę systematycznego i skutecznego uczenia się, pokonywania trudności opanowania i pogłębiania wiedzy. Czytanie jest procesem rozwojowym, który ma miejsce przez całe życie jednostki od wczesnego dzieciństwa aż do wieku dojrzałego. Aby móc rozwijać się dzięki niemu, uczniowie powinni też nauczyć się sami oceniać to, co przeczytali oraz podejmować decyzję, w jaki sposób najlepiej wykorzystać uzyskane wiadomości. Obok percepcji aktywnego procesu czytania, występują z nią związane zrozumienie i zastanowienie. Jakościowy poziom rozumienia zależny jest od sytuacji, w której się czyta, od osobistych predyspozycji czytającego, od jego stopnia uwagi i zainteresowania treścią, od wiedzy i doświadczeń, które on już posiada w zakresie prezentowanego materiału, jak również od potrzeb i oczekiwań, jakie czytanie ma zaspokoić i spełnić. Istnieje wiele poziomów czytanego tekstu obejmujących wydobycie znaczenia ze stronic tekstu poprzez powiązanie swego doświadczenia i wiedzy z tym, co się przedstawia w tekście. Samo przeczytanie, a potem przekazanie słów autora stanowi niższy poziom czytania. Przekazanie myśli autora własnymi słowami jest nieco trudniejsze. Specjaliści od spraw czytania mówią często o hierarchicznych stopniach umiejętności czytania, np.: rozumienie dosłowne oznaczające umiejętność wydobycia bezpośrednio dosłownego znaczenia słów, myśli i zdań w określonym odniesieniu, interpretacja ( sięga głębiej ) określa umiejętności, które są potrzebne do wydobycia ukrytego znaczenia, daje możliwość uchwycenia momentów nie podanych bezpośrednio, a wiec pozwala na wyciągnięcie wniosków, rozważań o przyczynach i skutkach, zastanawiania się, czynienia porównań, identyfikacji zamierzeń autora, motywów postępowania bohaterów tekstu, czytanie krytyczne przewyższa wymienione wcześniej poziomy, gdyż czytający ocenia jakość, wartość, wiarygodność tego, co czyta, czytanie twórcze (kreatywne) sięga dalej i oznacza, że z przeczytanego tekstu wysnujemy nowe idee, zaczerpniemy pomysły do nowej 5

6 działalności, ujrzymy i odkryjemy nowe problemy, postawimy nowe pytania i dojdziemy do odkrycia nowych myśli i uczuć. Jednym ze sposobów czytania jest m. in. Czytanie wybiorcze, które pozwala na selektywne i szybkie znalezienie potrzebnej informacji. Chodzi tu nie tylko o znalezienie, dla przykładu, daty czy nazwy geograficznej w tekście. Czytanie wybiórcze polega na pomijaniu nieistotnych dla głównego zagadnienia fragmentów. Jest to rodzaj czytania przydatny w szczególności studentom czy pracownikom naukowym. W czytaniu bardzo ważna jest jeszcze wszechstronność, polegająca na giętkim przystosowaniu tempa czytania do rodzaju i trudności czytanego materiału. Inaczej należy czytać trudny materiał naukowy, inaczej artykuł prasowy, a jeszcze inaczej powieść. O tym, jak należy czytać tekst, powinny decydować informacje, które chce się uzyskać. Można więc sporo partii tekstu opuszczać, o ile nie zawierają poszukiwanych przez nas informacji. Efektywność czytania zależna jest od ogółu doświadczeń czytającego. Słowa nabierają znaczeń poprzez wcześniejsze doświadczenia, ale i samo czytanie jest na swój sposób formą doświadczenia. Poprzez czytanie można zbliżyć się do rzeczywistości, którą autor stara się przedstawić. Czytający dociera do swoich idei i myśli, które autor wypowiada. Czytanie daje możliwość przekroczenia ograniczeń w czasie i przestrzeni. Praca z tekstem musi stać się nauka wnikliwego czytania, które jest drogą, instrumentem, narzędziem i środkiem do osiągnięcia określonych celów. Co czytamy i jak czytamy zależne jest od tego, jak zamierzamy spożytkować czytanie. Czytanie efektywne jest w najwyższym stopniu procesem aktywnym i celowym. Chcemy np. nauczyć się więcej o świecie i społeczeństwie, w którym żyjemy, chcemy zwiększyć zakres naszej wiedzy o nas samych i o innych ludziach, chcemy również, aby czytanie dało nam odpoczynek i rozrywkę, zbieramy dane, aby rozwiązać aktualne problemy lub dowiedzieć się, w jaki sposób wyprodukować daną rzecz. Głównym celem w zakresie nauki czytania w szkole podstawowej powinno być opanowanie przez dzieci techniki czytania, czyli funkcjonalne polegające na stosowaniu czytania jako narzędzia uczenia się, traktowanie go jako przyjemności i wyrabianie coraz lepszego gustu literackiego (czytanie emocjonalne). Od samego początku nauki szkolnej należy przyswoić dzieciom potrzebę i nawyk rozumienia czytanego tekstu. Za pomocą wszechstronnych ćwiczeń dalsza nauka czytania powinna zmierzać do rozwoju w uczniach umiejętności wnikliwego czytania i wykorzystywania źródeł drukowanych do dalszej nauki. Takim osobliwym źródłem jest książka. Jej wartość to nie tylko kształt edytorski i zawartość, ale także osoba czytająca, czas, miejsce oraz nastrój, które nadają książce wartość dodatkową. Czy nadal utrzyma się jej mocna pozycja w społeczeństwie epoki Internetu? Czy nasze dzieci będą sięgać jeszcze po klasyczny tekst drukowany? Czytanie jako zjawisko psychologiczno- socjologiczno- kulturowe jest od dawna przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych. W badaniach nad czytelnictwem dominuje kierunek psychologiczny bądź socjologiczny. Kierunek socjologiczny wiąże czytelnictwo z całokształtem spraw społecznych, 6

7 a psychologiczny bada złożone procesy zachodzące podczas czytania, np.: problem rozpoznawania (dekodowania), rozumienia i interpretacji (recepcji) czytanych tekstów, motywy czytania i rozwój zainteresowań czytelniczych, wpływ lektury na życie czytającego człowieka, wpływ czytania na formowanie się poglądów i świadomości czytającego. Czytanie najkrócej rzecz ujmując, jest to zdolność rozumienia mowy ludzkiej zakodowanej w znakach pisma. W mojej pracy pragnęłam skupić szczególną uwagę głównie na funkcji cichego czytania ze zrozumieniem nie tylko beletrystyki, ale także każdego innego typu tekstu. Zdaniem znanych i cenionych psychologów (J. Zborowski, Z. Pietrasiński) umieć czytać- znaczy rozumieć tekst, ale umieć dobrze czytać znaczy rozumieć sens i treść we wszystkich jego warstwach w możliwie najkrótszym czasie. Chociaż czytanie może odbywać się już nie tylko na nośniku papierowym (książki, czasopisma), ale także na nośnikach elektronicznych, to zawsze istotna rzecz będzie polegać na stopniu opanowania jego sprawności i rozumienia czytanego tekstu. Od dawna psychologowie i pedagodzy zauważali bezpośredni związek jaki istnieje między wysoką sprawnością czytania, a sukcesami w nauce szkolnej. Sprawność w czytaniu osiąga ten uczeń, który poprawnie i szybko odczyta tekst oraz załączone do niego polecenia, zrozumie istotę problemu, a następnie szybko i poprawnie wykona zadania na końcu tekstu. Im wyższy stopień opanowania cichego czytania ze zrozumieniem, tym większe sukcesy będzie odnosić w szkole każde dziecko. Braki w zakresie tej sprawności są niestety główną przyczyną wielostronnych niepowodzeń szkolnych we wszystkich przedmiotach nauczania typu humanistycznego, czy przyrodniczo-matematycznego. Okazało się bowiem, ze dzieci nie umiejące czytać cicho, w skupieniu, zwykle nie sięgają ani po podręcznik szkolny, ani po żadną inną książkę. Wolą zdobywać wiedze systemem przekazu ustnego, tj. opowiedzianą przez rodziców lub kolegów szkolnych i najczęściej zadawalają się jedynie notatkami z lekcji zawartymi w zeszytach. Dzieci nie czytające ze zrozumieniem nie sięgają także do tekstów zawartych w encyklopediach, słownikach, leksykonach, czasopismach oraz nie wykazują aktywności w zakresie poszerzania i zdobywania kompetencji czytelniczych. Wracając więc do zasadniczego pytania: Czy warto pracować nad umiejętnościami dziecka, zapewniając mu zdolność czytania ze zrozumieniem w dobie Internetu? Chociaż wielokrotnie ogłaszano śmierć książki i zmierzch epoki Gutenberga, to słowo pisane (drukowane) trwa nadal i zajmuje równorzędną pozycję z innymi przekaźnikami informacji. Mówi się, że nawet programiści komputerowi muszą podążać za logicznymi ciągami linearnymi, które są tak charakterystyczne dla cywilizacji alfabetu. Jeszcze bowiem nie nastał czas utrwalania i przekazywania myśli wyłącznie w systemie kodów ideograficznych. Póki co, rola umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem będzie wzrastać: znajomość treści podręczników oraz wskazanych lektur jest dla młodzieży niekiedy jedyną drogą przekazania podstawowych kwalifikacji czytelniczych. Okazuje się też, że potrzeba nie lada kompetencji czytelniczych, aby zrozumieć komunikaty komputerowe, treści zawarte w telegazecie czy czasopiśmie elektronicznym. Opanowania sprawności cichego czytania ze zrozumieniem jest także podstawową i najdoskonalszą metoda 7

8 samodzielnego uczenia się i rozwoju. Opanowanie tej sprawności daje dostęp do innych źródeł informacji zarówno drukowanych jak i medialnych. Czytanie ze zrozumieniem a więc czytanie aktywne, świadome i twórcze pozwala nie tylko zdobyć nowe informacje o świecie dawnym i dzisiejszym, ale pozwala również wykorzystać je w dalszych operacjach myślowych, w nowych zastosowaniach, a także w kreowaniu nowych, nie znanych jeszcze wyobrażeń i związków między różnymi obszarami nauki i praktyki. Na zakończenie pragnę przypomnieć może już trochę zapomniane nieużywane sentencje dotyczące czytania, a mianowicie: A to miej na pilnej pieczy, abyś czytał, kiedy tylko możesz. (M. Rej) Cóż może być bardziej cennego od codziennych spotkań z mądrymi książkami (L. Tołstoj) Dom bez książek jest jak ciało bez ducha (Cycero) O, gdybym kiedyś dożył tej pociechy, aby te książki zbłądziły pod strzechy (A. Mickiewicz) Być może to przestarzałe i niemodne, ale nie odkładajmy ich do lamusa zapomnienia. Jest w nich wielka mądrość i sens. BIBLIOGRAFIA: 1. Gałąska U.: Ciche czytanie ze zrozumieniem. W: Poradnik dydaktycznowychowawczy. Jelenia Góra Malmquist E.: Nauka czytania w szkole podstawowej. Warszawa Plenkiewicz M.: Efekty wczytaniu dzieci 9-10 letnich,bydgoszcz Tinker M.A.: Podstawy efektywnego czytania, Warszawa Wróbel T.: Współczesne tendencje w nauczaniu początkowym. Warszawa1979 8