Kategorie semantyczne leksyki języka potocznego i gwary więziennej

Transkrypt

1 ANNA ORYŃSKA Kategorie semantyczne leksyki języka potocznego i gwary więziennej Interesującym problemem dla badacza współczesnego języka polskiego jest miejsce gwary więziennej w narodowym systemie komunikacji społecznej. Jeżeli język etniczny potraktujemy jako kod ogólny, obsługujący całą narodową wspólnotę językową, to poszczególne gwary środowiskowe będą subkodami obsługującymi różne grupy społeczne. Istnienie gwary więziennej jest zjawiskiem językowym, ale i kulturowym, bowiem jest ona wyrazem istnienia j specyficznej subkultury subkultury przestępców w warunkach pozbawienia wolności. Marcel Cohen określał żargon jako pasożytniczą formację wewnątrz bardziej ogólnej całości językowej, od której zapożycza ona swoją fonologię, morfologię i składnię 1. Tak więc cechy wyróżniające język poszczególnych środowisk przejawiają się przede wszystkim w sferze słownictwa. Jeśli te odrębności mają charakter kompleksowy i składają się na całość różną od struktury leksykalnej polszczyzny ogólnej i jeśli można wyróżnić w nich odrębny system leksykalny wtedy możemy mówić o gwarze środowiskowej. Wśród kryteriów odróżnienia gwary środowiskowej od słownictwa zawodowego (środowiskowego) D. Buttler wymienia dysponowanie takim mikrosystemem nominatywnym, który zdolny jest opisać przynajmniej te realia, z którymi człowiek styka się w życiu codziennym 2. B. Geremek jest zdania, że żargony rzeczywiście funkcjonujące, tzn. obsługujące określoną grupę w określonym czasie, składają się z niewielkiego zasobu słów. Obok terminologii technicznej procederów złodziejskich, słowotwórstwo żargonowe dotyczy dwóch grup pojęć: gier hazardowych oraz prostytucji i życia seksualnego (...) Znaczenie ma fakt, że w więzieniach i karczmach uprzywilejowanych miejscach żargonu wokół kobiet i miłości koncentrowały się wszelkie rozmowy 3. Podobnie St. Milewski stwierdza, że przestępcy używają swej gwary w pewnym tylko zakresie uzupełniają niejako wspólny język ze środowiskiem, w którym żyją 4. Natomiast prawnicy wskazują na zdolność zastępowania przez gwarę przestępczą języka potocznego, np. J. Morawski stwierdza wprost: gwara przestępcza jak żaden język zawodowy może zastępować mowę potoczną 5. Z kolei Z. Bożyczko jest zdania, że złodziej często nie zna dostatecznie języka polskiego, wskutek częstego używania gwary przyzwyczaja się do niej i używa jej

2 82 (a w szczególności niektórych wyrażeń w kontekście zdaniowym) przy opowiadaniu różnych zdarzeń lub na określenie przedmiotów, osób i sytuacji życiowych 6. Aby wskazać na prawdziwość tych intuicyjnych spostrzeżeń prawników, spróbujemy dokonać podziału zbioru leksemów gwary przestępczej według kategorii semantycznych w celu dokonania opisu siatki nominatywnej tego słownictwa. Odpowiemy w ten sposób na pytanie, czy tworzy ona system zdolny do odzwierciedlenia codziennych realiów życia ludzkiego. Dystrybucję słownictwa gwary więziennej według klas realnoznaczeniowych zestawimy z podobnym podziałem na kategorie semantyczne leksyki potocznej dokonanym przez D. Buttler 7. Jako schemat klasyfikacyjny posłużył D. Buttler układ kategorii semantycznych, będących podstawą tematycznego słownika-minimum języka rosyjskiego (1177 słów) V. V. Morkovkina 8. Słownik ten ma nastawienie ściśle praktyczne: służy jako podstawa przy nauczaniu początkowym języka rosyjskiego jako obcego, w związku z tym nie ograniczył się do elementarnych słów języka rosyjskiego; włączone do niego zostały tematy peryferyjne z punktu widzenia leksykografii, lecz istotne dla procesu dydaktycznego (np. wyrazy kreda, seminarium, gramatyka) oraz będące przedmiotem zainteresowania wielu ludzi (np. opanowanie kosmosu) 9. Wydzielone przez V. V. Morkovkina kategorie (jest ich aż 46) nazwane zostały przez D. Buttler uniwersalnymi 10, lecz można je za takie uznać jedynie w przybliżeniu. Przykładem dowolności w przydzielaniu leksemów do poszczególnych kategorii przez Morkovkina może być wyraz milicjant bardzo istotny w gwarze więziennej. Jest on zaliczany do kategorii Miasto (27) i jednocześnie do kategorii Państwo (36). Podobnie wyraz wycieczka: kategoria Pomoce naukowe i organizacja procesu naukowego (21) oraz kategoria Miasto (22); miłość: kategoria Emocjonalno-subiektywny świat człowieka (6) oraz Odnoszenie się do ludzi (9) itd. Przy niektórych kategoriach jest wręcz odsyłacz do innych, np. Miasto patrz Ruch, Podróż patrz Ruch itp., co stawia pod znakiem zapytania celowość wyróżniania tych kategorii w osobne klasy. Wydaje się, że bardziej uniwersalny charakter mają kategorie (w liczbie 22) zastosowane przez Carla Darlinga Bucka w słowniku wybranych synonimów głównych języków indoeuropejskich 11. Posłużymy się jednak, niejako z konieczności, układem kategorii V. V. Morkovkina, aby wyniki uzyskane przez D. Buttler dla języka potocznego można było zestawić z siatką nominatywną słownictwa gwary więziennej. W artykule D. Buttler podstawą analizy było 760 rzeczowników. Podzielono je na 23 kategorie semantyczne. W kategorii 1. Człowiek znalazło się 385 leksemów, pozostałe rozłożyły się w kategoriach Liczba leksemów w poszczególnych kategoriach nie zawsze była podana w tekście. Także na wykresie 12 można liczbę leksemów w poszczególnych kategoriach odczytać jedynie na bardzo ogólnej skali na podstawie wysokości słupków przedstawiających liczbę leksemów w danej kategorii. Tak więc liczbowy materiał porównawczy jest z konieczności niezbyt dokładny. Materiał słownikowy gwary więziennej został zebrany przez autorkę niniejszego artykułu w roku 1982 we Wrocławiu. Informatorami byli więźniowie niekryminalni, legitymujący się wyższym wykształceniem humanistycznym, przebywający przez minimum 3 miesiące z więźniami kryminalnymi w jednej celi, za czyny karane na podstawie Dekretu o stanie wojennym (5 mężczyzn) 13. Informatorem kontrolnym był były wychowanek domu poprawczego, obracający się w środowisku lumpenproletariatu, legitymujący się wykształceniem średnim zawodowym. Zebrany w ten sposób słownik gwary więziennej

3 83 liczy sobie ponad 950 jednostek leksykalnych ułożonych alfabetycznie w 823 hasła. Skład tego słownictwa pod względem części mowy jest następujący (950 = 100%): rzeczowniki (łącznie z frazeologizmami nominatywnymi) ok. 64% (610), przymiotniki (łącznie z imiesłowami przymiotnikowymi) ok. 2,75% (26). Tymczasem według M. Zarębiny 14 w języku mówionym jest 44% rzeczowników i 11% przymiotników, a w języku pisanym 45% rzeczowników i 16% przymiotników. Zestawienie to potwierdza obserwację D. Buttler, że swoistością systemu leksykalnego gwar środowiskowych są nie tylko szczegółowe różnice słowotwórcze w stosunku do polszczyzny ogólnej, ale inna cała wewnętrzna organizacja zasobu słownikowego 15. Podaje ona, że w gwarze złodziejskiej jest 65% rzeczowników i 5% przymiotników, a w gwarze ochweśników odpowiednio 63% i 4% 16. Uzyskanie podobnych wskaźników procentowych w odniesieniu do zebranego przeze mnie materiału słownikowego, pochodzącego z wrocławskich zakładów penitencjarnych, pozwala uznać próbkę za reprezentatywną dla gwary więziennej. W tym artykule poddamy analizie jedynie 605 rzeczowników pod kątem widzenia ich przynależności do kategorii semantycznych, aby wykazać, że także pod względem ich dystrybucji do klas realnoznaczeniowych można mówić o innej wewnętrznej organizacji zasobu słownikowego. Wśród charakterystycznych cech leksyki potocznej D. Buttler wyróżnia jej orientację szczegółowo konkretną, która odznacza się brakiem nazw abstrakcyjnych relacji między przedmiotami, wyodrębnionymi w wyniku rozumowania i naukowego poznania rzeczywistości (Morkovkin nazywa je słowami ogólnymi ) oraz ubóstwem abstraktów (122 jednostki, czyli 16% leksemów w badanej próbie) 17. Słownictwo gwary więziennej przejawia również orientację szczegółowo konkretną, jednakże w mniejszym stopniu. Grupka tzw. słów ogólnych liczy 4 jednostki, co stanowi 0,7% ogółu leksemów, podczas gdy u Morkovkina kategoria ta liczy 19 jednostek, co stanowi 1,6% ogółu. Wyrazy te oznaczają takie pojęcia, jak: koniec (KRANIEC, KRAŃ- CÓWKA), nic (FRIKO), brak (PRZEKRE T). Natomiast abstrakta w liczbie 158 jednostek stanowią 26% ogółu materiału słownikowego. W słownictwie potocznym stanowiły one 16%. Drugą znamienną cechą słownictwa potocznego jest jego antropocentryzm, który przejawia się w przygniatającej przewadze liczbowej nazw osobowych w stosunku do innych klas semantycznych; stanowią one ponad 50% badanego zbioru leksemów (385 jednostek). Orientacja antropocentryczna leksyki potocznej przejawia się także w przewadze nazw odnoszących się do społeczeństwa ludzkiego, jego instytucji i przedmiotów z nim się kojarzących 18. Słownictwo gwary więziennej cechuje także antropocentryzm w powyższym rozumieniu, co jest o tyle zrozumiałe, że komunikacja językowa w więzieniu przebiega w izolacji od świata przyrody, a więc nie ma w zasadzie potrzeby nazywania realiów z nią związanych. Leksykę więzienną charakteryzuje także przewaga ilościowa nazw osobowych, lecz nie jest ona tak zdecydowana jak w języku potocznym stanowi ponad 25% ogółu zbioru (155 jednostek) (por. wykres 1.) Wykres 1. Struktura jednostek leksykalnych zaliczonych do kategorii 1. i pozostałych kategorii semantycznych (w procentach)

4 84 Pozostałe słownictwo rozkłada się w 26 klasach realnoznaczeniowych, z czego 21 jest identycznych z wyróżnionymi przez D. Buttler dla leksyki potocznej. Dalszych 5 kategorii semantycznych gwary więziennej, wyróżnionych także wśród 46 kategorii Morkovkina, obcych jest leksyce potocznej. Są to kategorie: Choroba i leczenia, Czas, Higiena osobista, Język oraz wspomniane już Słowa ogólne. Natomiast brak tu dwóch kategorii: Nauka i Rośliny. Tak więc, w wyniku dystrybucji leksyki potocznej według klas realnoznaczeniowych, D. Buttler wyróżnia 23 kategorie semantyczne; ten sam zabieg w stosunku do słownictwa gwary więziennej prowadzi do wyróżnienia 26 kategorii. W obu zbiorach słownictwa rozkład leksemów w poszczególnych kategoriach jest nierównomierny. Zachodzą także różnice w liczebności poszczególnych kategorii w obu omawianych systemach nominatywnych (por. Wykres 2.). Wykres 2. Liczebność leksyki potocznej i gwary więziennej w poszczególnych kategoriach semantycznych (w procentach: Na2 23= 100%, Nb2 28 = 100%) Na zbiór leksemów języka potocznego, Nb zbiór leksemów gwary więziennej

5 85 Kategorie semantyczne: 2. Czynności fizyczne człowieka (15,7%; 9,3%) 3. Części ciała ludzkiego (12,3%; 11,8%) 4. Żywność (9,6%; 8,7%) 5. Odzież (8,0%; 1,8%) 6. Stany i właściwości człowieka (7,2%; 4,0%) 7. Rozrywka (5,9%; 1,1%) 8. Procesy psychiczne człowieka (5, 3%; 2,2%) 9. Sytuacje i zdarzenia zachodzące w społeczności (5,1%; 12,5%) 10. Narzędzia i sprzęty domowe (5,1%; 11,1%) 11. Zakupy, pieniądze (4,0%; 4,0%) 12.Dom (3,7%; 10,7%) 13. Nauka (3,7%; ) 14. Środki komunikacji (2,7%; 1,3%) 15. Instytucje społeczne (2,1%; 5,3%) 16. Zwierzęta (1,9%; 0,2%) 17. Praca (1,6%; 0,4%) 18. Literatura, prasa (1,6%; 0,7%) 19. Substancje (1,3%; 1,1%) 20. Polityka (1,1%; 0,9%) 21. Warunki atmosferyczne (0,8%; 0,4%) 22. Miary (0,5%; 3,6%) 23. Rośliny (0,3%; ) 24. Choroba i leczenie (3,1%) 25. Czas (0,9%) 26. Higiena osobista (0,7%) 27. Język (3,3%) 28. Słowa ogólne (0,9%) Kategoria 1. Człowiek W gwarze więziennej najliczniejszą grupę nazw osobowych stanowią określenia funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Służby Bezpieczeństwa i Służby Więziennej (31 jednostek). Zaskakujące, że D. Buttler nie wymienia tej grupy nazw osobowych w leksyce potocznej. Wśród nazw milicjantów wymienić można określenie ogólne: GLINA, GLINIARZ, MENT, PAJA K NIEBIESKI, a także szczegółowe: PAŁKARZ, KRAWE ŻNIK milicjant (zwykle niski stopniem) patrolujący ulice ; ŚLEDCZAK, PIES oficer śledczy ; WINKIEL sierżant MO, SB lub SW (ze względu na kształt naszywki na naramienniku), GWIAZDOR oficer MO, SB lub SW (ze względu na gwiazdki na naramiennikach). Funkcjonariuszowi umundurowanemu (MUNDUROWY) przeciwstawia się TAJNIAKA. Funkcjonariusz w cywilu, śledzący jakąś osobę, nazywany jest OGONEM (szczególnie przez więźniów politycznych). Od skrótów MO i SB powstały takie formacje słowotwórcze jak MOSIEK, ESBEK. Określeniem ogólnym funkcjonariusza Służby Więziennej jest wyraz KLAWISZ; negatywnie nacechowanym stylistycznie: GAD. Zwracając się do tych osób używa się zwrotu: PANIE ODDZIAŁOWY lub poufałego: PANIE DOWÓDCO, WODZU (por.

6 86 poufałe potoczne panie władzo do milicjanta). Ze względu na rodzaj służby, funkcjonariusze SW noszą w gwarze więziennej nazwy: KOGUTKOWY, KOGUT strażnik na wieży wartowniczej, ODDZIAŁOWY, ODDZIAŁKOWY strażnik wydzielonej części więzienia (także: por. wyżej grzecznościowa forma zwracania się przez więźniów do funkcjonariuszy SW), SPACEROWY, SPACERKOWY strażnik wyprowadzający i nadzorujący więźniów podczas spaceru, WIDZENIOWY strażnik doprowadzający więźniów i nadzorujący podczas widzeń, OCHRONIARZ strażnik z formacji tzw. ochrony odpowiedzialnej za bezpieczeństwo, WYCHOWEK wychowawca, funkcjonariusz SW zajmujący się problemami resocjalizacji, PROFOS strażnik w areszcie KW MO, (w mundurze milicyjnym, dla odróżnienia od strażników w zakładach penitencjarnych w mundurach SW). Drugą liczną grupę stanowią nazwy więźniów (40 jednostek). Ogólnie więzień określany jest wyrazem ZEK (prawdopodobnie od liter ZK zakład karny, drukowanych na plecach odzieży więziennej); więzień po raz pierwszy odbywający karę pozbawienia wolności Z PIERWSZEJ ŁAPANKI, a więzień recydywista to RECYDYWA, GARUS, STARY GARUS (od GAROWAĆ siedzieć w więzieniu ). Więźniowie funkcyjni określani są mianem: CELOWY więzień wyznaczony do składania raportu o stanie osobowym celi podczas porannego i wieczornego obchodu, ŁAZIENNY więzień usługujący w łaźni, KALIFAKTOR, KAJFUS, POŚMIECIUCH więzień pełniący służbę porządkową na korytarzu i roznoszący posiłki. Ze względu na rodzaj popełnionego przestępstwa lub specjalność przestępczą, określają więźniów następujące nazwy: WYRWIKUFEL pogardliwie określenie drobnego złodzieja, DOLINIARZ złodziej kieszonkowy, LUJ sutener, PASER pośrednik przy sprzedaży kradzionych rzeczy, MILIONER złodziej aferzysta. Ponieważ w więzieniu panuje zwyczaj wymieniania przy przedstawianiu się osobie artykułu kodeksu karnego, z którego dany więzień został skazany, istnieją określenia takie jak: DZIEWIO- NIARZ skazany z art. 209 kk (kradzież z rozbojem), DZIESIONIARZ z art. 210 kk (napad rabunkowy), DWADZIEŚCIA PIE Ć Z DWÓJKA chory psychicznie, niepoczytalny, (od art. 25 2), a także KOLEGIANT skazany przez kolegium ds wykroczeń, DEKRECIARZ skazany na podstawie Dekretu o stanie wojennym z dn r. ). Więźniowie polityczni określani są także bardzo często, zarówno przez przestępców kryminalnych jak i Służbę Więzienną, nazwą EKSTREMA/ESTRE- MA/ESTERMA (od używanego w oficjalnej propagandzie określenia ekstremalni działacze Solidarności ) 19. Aresztowani za udział w manifestacji ulicznej określani są w gwarze więziennej KAMIENIARZE (ponieważ często stają pod zarzutem ciskania kamieniami w oddziały ZOMO). Nieliczne są określenia więźniów ze względu na wysokość odbywanej kary jedynie: SREBRNIAK skazany na 25 lat pozbawienia wolności oraz KAESIAK od ks (kara śmierci). W porównaniu do słownictwa potocznego, klasa nazw określających człowieka ze względu na jego sposób zachowania, cechy fizyczne i psychiczne jest w gwarze więziennej mniej liczna i mało zróżnicowana wewnętrznie, np. CWANCYKATOR spryciarz,

7 87 LODZIARZ kręcący interesy, FAJANSIARZ zajmujący się rękodziełem artystycznym (z chleba, słomy z sienników, papieru itp), POŁYKACZ dokonujący samouszkodzenia przez połknięcie różnych przedmiotów, PRZYLEPA natręt, KOZAK, GIBA- NIEC naruszający często regulamin, KOMBINATOR eufemistyczne określenie złodzieja, spryciarza wyłudzającego lub wymuszającego na słabszych oddanie jakichś pożądanych przez niego przedmiotów, FERMENCIARZ kłótliwy, DUPCYNGIER erotoman, NIERÓB więzień nie pracujący. Ze względu na cechy psychiczne człowieka, najczęściej reprezentowane są określenia niedysponowanych psychicznie: CZU- BEK, DWADZIEŚCIA PIE Ć Z DWÓJKA, PIERDOLNIE TY, SZAJBUS, ŚWIR, ŚWI- RUS; będący w depresji psychicznej lub pod wpływem narkotyku ZAMULENIEC. Nieliczne są określenia człowieka ze względu na inną cechę psychiczną: PŁASKOMÓZG głupiec, CYKOR strachliwy, a także ze względu na cechę fizyczną: SPAŚLAK grubas, CHUDY BOLEK chudzielec. Pejoratywne nazwy człowieka w gwarze więziennej to, najczęściej użyte w funkcji nazwy osobowej, wulgarne lub eufemistyczne nazwy męskich narządów płciowych. Spośród 18 nazw tej części ciała, 9 używanych jest jako negatywnie wartościująca nazwa osobowa. Użycie w stosunku do człowieka 5 z nich wiąże się z jego degradacją w nieformalnej hierarchii społeczności więziennej (zjawisko magii językowej) 20. Określenia pejoratywne wiążą się najczęściej z jednoczesnym określeniem miejsca tak wartościowanego współwięźnia w nieformalnej społeczności, np. FRAJER, DE TY FRA- JER, SZAMAK (wyrzutek ze społeczności więziennej, który SZAMA, tzn. je, siedząc na WC). Przeciwstawne tym określeniom są nazwy więźniów należących do uprzywilejowanej warstwy nieformalnej społeczności, np. CZŁOWIEK, GRYPSER, GRYPSUJA CY. Przyjaciel, dobry kolega określany jest nazwami SZTAMAK (od SZTAMA zgoda ) oraz WAFEL (od WAFLOWAĆ SIE przyjaźnić się, wspierać się ). Najliczniej reprezentowane są określenia pejoratywne homoseksualistów i donosicieli, są oni bowiem najbardziej pogardzani i znienawidzeni. Istnieje więc aż 10 określeń pederasty: PEDAŁ, PEDZIO ogólnie, oraz homoseksualista bierny : CWEL, DMU- CHANY, DOBRY, DUPA, KOCHANY, PALUCH, PARÓWA, RURA; a także BRANZ- LER onanista. Natomiast na donosiciela istnieje 5 określeń: KABEL, KAPUŚ, KUR- WA, UCHO, GUMOWE UCHO. W przytoczonym przez D. Buttler materiale z leksyki potocznej nie znalazły odzwierciedlenia nazwy homoseksualisty i donosiciela, chociaż są to cechy człowieka w społecznym odczuciu zdecydowanie negatywnie wartościowane, a więc powinno to znaleźć odbicie w języku potocznym. Nie znalazły tu także miejsca nazwy narkomanów (w gwarze więziennej: ĆPAKOL, ĆPUL, ĆPUN od ĆPAĆ przyjmować środki odurzające ), co może się wiązać z dramatycznym rozpowszechnieniem tego nałogu w ostatnich latach. Natomiast liczniejsze w leksyce potocznej niż w gwarze więziennej są nazwy alkoholików (przytoczono ich dziewięć 21 w gwarze więziennej trzy: KIRUS, OLIWA, SZTAJMES). Dość licznie reprezentowane są w gwarze więziennej określenia człowieka ze względu na wiek: SZCZENIAK młody chłopak (również znaczenie: początkujący złodziej ), MAŁOLAT poniżej 21 lat, MAŁOLATA, MAŁOLATKA dziewczyna poniżej 21 lat, ZGRED, ZGREDZIK, ZGREDZIO, ZGREDZISKO mężczyzna powyżej 21 lat, ZGREDA kobieta powyżej 21 lat 22 (por. PRZEZGREDZIĆ SIE ukończyć 21 lat ), PURCHEL stary człowiek. Słownictwo określające stanowisko człowieka w rodzinie ogranicza się do nazw matki

8 88 (JARECKA, STARA), ojca (JARECKI, STARY), rodziców (JARECCY, STARZY), żony, konkubiny (BINIA, STARA), siostry (SIORA również w znaczeniu pielęgniarka ). Klasę nazw osobowych uzupełniają także określenia człowieka ze względu na pochodzenie: MICHAŁ ze wsi, ZABANIAK obcy (łodzianin); uprawiany zawód szczególnie związany z wymiarem sprawiedliwości: PIŁAT sędzia, PROROK prokurator, PAPUGA adwokat ; a także BOJEK marynarz oraz przynależność partyjną (CZERWONY PAJA K). Nazwą HOJNY określa się poszkodowanego przez złodzieja. Stosunkowo mniej liczne są nazwy osobowe odnoszące się do kobiet. Najliczniejszą grupę tej klasy stanowią nazwy prostytutek (6); neutralne: PANIENKA, PANIENA, PANIENESA i negatywnie wartościujące: SZANTRAPA, SZMATA, ŚCIERKA. Kobiety określane są wulgarnie jako TOWAR, CIAŁO lub przez użycie w funkcji nazwy osobowej nazw żeńskich narządów płciowych (5) 23. Neutralnym wyrazem określającym kobietę, dziewczynę jest wyraz KAREGA. Do kategorii 1. Człowiek zaliczyć należy także wyrazy KSYWA, KSYWKA nieoficjalne antroponimum (przybrane pseudonim lub nadane przezwisko) 24. Kategoria 2. Czynności fizyczne człowieka. W leksyce potocznej kategoria ta zajmuje drugie miejsce pod względem liczebności leksemów do niej zaliczonych (59, co stanowi 15,7% ogółu słownictwa zaliczonego do kategorii 2 23), natomiast w gwarze więziennej należy ona do średnioliczonych (42 jednostki, co stanowi 9% ogółu słownictwa w kategoriach 2 28). W leksyce więziennej najliczniejsza w tej kategorii jest grupka wyrazów (6) oznaczających czynność wypuszczania gazów odbytnicą: FIGIEL, PSOTA, PSOTKA, PULA, ŻARCIK, ŻART. Ta duża liczba wyrazów o tym znaczeniu nie powinna dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę, że zatłoczona cela z piętrowymi łóżkami i siennikami rozkładanymi na noc na podłodze jest nie tylko sypialnią, jadalnią, miejscem całodziennego pobytu, ale także ubikacją, co przy nieracjonalnym żywieniu i braku ruchu stwarza zrozumiałe problemy. Wszystkie te nazwy mają charakter eufemizmów. Użycie w tej roli wyrazów mających w języku ogólnym znaczenie psikus, dowcip wymusza niejako utworzenie neologizmu na oznaczenie desygnatu nazywanego dotąd tymi wyrazami. Powstał więc wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: ZBYTY (ZBYTKOWAĆ żartować ). Z kolei wyróżnić należy liczną klasę nomina actionis utworzonych od czasowników oznaczających czynności fizyczne (16), np. DZIAŁKA udział w łupie (DZIAŁKO- WAĆ dzielić łup ), HIPISZ rewizja (HIPISZOWAĆ rewidować ), KIMA spanie (KIMAĆ spać ), ŁAPANKA masowa akcja aresztowań, KUKIEL zaglądnięcie przez stażnika do wnętrza celi przez okienko umieszczone w jej drzwiach (KUKLOWAĆ patrzeć ), MAGLOWANIE przesłuchanie (MAGLOWAĆ przesłuchiwać ), PATRZONKO, WIDZENIE, WIDZONKO odwiedzenie skazanego w więzieniu, PRZERZUTKA przeniesienie z celi do celi, ODSIADKA odbywanie kary pozbawienia wolności, PAŁOWANIE bicie pałką milicyjną, SYPAŃSKO stosunek płciowy (SYPAĆ odbywać stosunek płciowy ), TRANSPORT przewiezienie z więzienia do więzienia, PODPUCHA sposób prowadzenia śledztwa, polegający na sugerowaniu podejrzanemu, że wszystko jest już wiadome organom ścigania (PODPUSZCZAĆ wprowadzać w błąd ), SPOWIEDŹ przesłuchanie, ZMYWA,

9 89 ZMYWKA ucieczka (od ZMYWAĆ ŚIE uciekać ), ZAPARTE nieprzyznawanie się. Spora jest również grupa rzeczowników nie mających struktury nomen actionis, ale także odnoszących się do czynności percypowanych wzrokowo. Są to najczęściej wyraziste metafory: pobicie BE CKI, OKLEP; rewizja MŁYN; ucieczka DŁUGA; apetyt SPUST; przewiezienie do innego więzienia TABOR; przestępstwo, dowcip, kawał NUMER, albo wyraz motywowany frazeologizmami, np. ŚWIECA czujka (STAĆ NA ŚWIECY stać na czatach ), FAJANS rękodzieło artystyczne (KRE CIĆ FAJANS zajmować się wyrobem ozdób, przedmiotów użytkowych z chleba, słomy, papieru itp. ), LODY interesy (KRE CIĆ LODY robić interesy ), LOTNIK, PILOT rewizja (ROBIĆ LOTNIKA, PILOTA rewidując wywracać rzeczy ). Wyróżnić można także derywaty wsteczne, np. KOP (od kopniak), FLEK (od FLEKO- WAĆ kopać ), KIK (od KIKOWAĆ spoglądać, patrzeć ). Tutaj także zaliczyliśmy wyrazy: SZTYCH fotografia, portret narysowany na podstawie fotografii i PLEKSA widzenie przez szybę z pleksiglasu. Kategoria 3. Części ciała. W obu systemach semantycznych jest ona równie liczna, z tym, że w języku potocznym nazwy części ciała odnoszą się niemal bez wyjątku do czterech desygnatów: głowy (8), twarzy (4), kończyn, zwłaszcza rąk (5) i narządów płciowych. Pozostałe części ciała są w nazewnictwie potocznym albo w ogóle pominięte, albo oznaczone augmentatiwami lub deminutywami (np. czacha, nochal, móżdżek, czółko) 25. Więcej elementów budowy anatomicznej człowieka posiada swoje nazwy w gwarze więziennej. Najliczniejsze są nazwy męskich narządów płciowych (18). Sześć z nich to eufemizmy: MAŁY, GRUBY, KONIEC, KINDYBAŁ, KODŻAK, WAŁ, natomiast osiem z nich należy do wyrazów tabu, które używane są w celu obrażenia kogoś, zbezczeszczenia słownego, np. BUC, CHUJ, CIUL, FUJARA, KUTAS, KOŃ, ŁACH. W funkcji najgorszego przekleństwa używany jest zwrot CHUJ SYBERYJSKI. Tę samą funkcję pełni nawet eufemizm SYBERYJSKI MAŁY 26 lub sam przymiotnik SYBERYJSKI. Drugą co do liczebności grupkę wyrazów w omawianej klasie stanowią nazwy żeńskich narządów płciowych (6), m. in. MONA, SZPARA. Pozostałe nazwy rozkładają się pomiędzy następujące desygnaty: kończyny: ręka GRABA, GRABULA, SZUFLA, WITA, noga GIRA, PROTEZA, oczy: GAŁY, LIPY, LIPKA, PATRZAŁKI, brzuch (żołądek): KOCIOŁ, SAMARA, szczęka: SZCZENA, SZUFLADA, SZUFLADKA, zęby: PERŁY, TRYBY, głowa: BANIAK, BAŚKA, twarz: MAZAK, RYŁO, tyłek, odbytnica: STYJA, usta: SZAMA, włosy: PIÓRA, serce: PIKAWA, uszy: RADARY, nos: KINOL.

10 90 Tak więc system nominatywny w obrębie omawianej kategorii jest bardziej rozbudowany w gwarze więziennej. Kategoria 4. Żywność. Podobne wnioski płyną z porównania słownictwa wchodzącego w skład kategorii semantycznej. Niezwykle rozbudowaną podgrupę w jej obrębie stanowią w języku potocznym nazwy ogólne i szczegółowe alkoholi. Także w słownictwie więziennym są one liczne, np. wódka (ogólnie) GOŁDA, KIRA; wódka żytnia CHLEBEK, CHLEBUŚ, ŻYTO, ŻYTKO; tanie wino podłego gatunku BEŁT, JABOL, KWACH, SIKACZ; piwo BROWAR, a co ciekawe nazwy te są inne niż w języku potocznym 27. W tej kategorii znalazło się także kilka wyrazów oznaczających ogólnie jedzenie w języku potocznym: papu, futrówka, żarcie; w gwarze więziennej: SZAMA, SZAMAN- KO, ŻAREŁKO, ŻARŁO. W języku potocznym niewiele jest nazw konkretnych produktów spożywczych (4). Natomiast w gwarze więziennej są to następujące nazwy: margaryna MARYŚKA, MARGARETA, kotlet mielony GRANAT, mięso HABANINA, salceson LASTRIKO, UCHO CZOMBEGO, chleb czarny SMUTNIAK, barszcz czerwony POZDROWIENIE Z FORDONU. Wśród napojów oprócz KRANÓWY wody z kranu, herbata: CZAJ, CZAJÓWA, POPŁOCH (zaparzona w kubku z fusami), WTÓRAK (powtórnie parzona). Tutaj także zaliczamy wyrazy: LITRAŻ zupa (nazwa pozostała z czasów stalinowskich, gdy 1 l gęstej zupy stanowił jednodaniowy obiad więźnia) oraz CULAGA repeta, dolewka. Do tej kategorii semantycznej V. V. Morkovkin zalicza także słownictwo związane z paleniem papierosów. Nie ma nic na ten temat w omawianym opisie leksyki potocznej D. Buttler, natomiast w gwarze więziennej jest to wyraźna podgrupa wyrazów: FAJKA, FAJOR, SZLUG papieros, KIEP niedopałek, POJARKA ogólnie coś do palenia, MACHORA tytoń gorszego gatunku na skręty lub uzyskany z niedopałków, ŻARKA zapałka, ŻAR ogień. Tu także zaliczamy wyraz KOMPOT narkotyk produkowany domowym przemysłem ze słomy makowej. Kategoria 5. Odzież. Znacznie uboższy w stosunku do języka potocznego jest udział w gwarze więziennej słownictwa z tej kategorii. W języku potocznym stanowi on 8% słownictwa zaliczanego do kategorii 2 23, natomiast w gwarze więziennej zaledwie 1,8% (słownictwo kategorii 2 28=100%). Jest to całkowicie zrozumiałe, ponieważ w warunkach więziennych ubiór jest zunifikowany, co kontrastuje z jego różnorodnością w życiu codziennym. Odnotowujemy więc 8 wyrazów określających w gwarze więziennej rodzaje odzieży: czapka KANIOŁA, KANIOŁKA, obuwie domowe SZTREFLE, buty GLANY, kurtka KATANA, sweter PIERZYNA, PIERZYNKA, spodnie NACHY, garnitur GAJER. Kategoria 6. Stany i właściwości człowieka. Mniej liczny w gwarze więziennej jest także zbiór leksemów tej kategorii w porównaniu z leksyką potoczną. Gros wyrazów stanowią wartościujące nazwy zdarzeń i układów

11 91 sytuacyjnych (13), np. PRZYPAŁ przyłapanie więźnia przez strażnika na łamaniu regulaminu ; DUPA BLADA, DUPA MOKRA, DUPA ZBITA, DUPA ZIMNA, KLAPA, KANAŁ, OBCIACH, PORUTA, PRZEJEBANE, SYF sytuacja bez wyjścia, niepowodzenie, WPADKA, WSYPA wydanie się przestępstwa. Należą tu także nomina actionis oznaczające czynności związane z relacjami międzyosobowymi, np. BLAT zgoda (od BLATOWAĆ zjednywać sobie, przekupywać ), SZPAN popisywać się, wywyższanie się (od SZPANOWAĆ), ZASTAWKA przysięga (od ZASTAWIAĆ SIE ). Do omawianej kategorii zaliczamy także wyrazy SZTAMA zgoda oraz SZNEK wyraz twarzy. Kategoria 7. Rozrywka. Jest ona ze zrozumiałych względów wyraźnie mniej liczna w gwarze więziennej. Jedynymi rozrywkami w warunkach więziennych są gra w kości, gra w karty (OBRAZKI, SZTORY, SZTORKI), słuchanie radia z głośnika radiowęzła (BETONIARA); dla bardzo zdemoralizowanych więźniów także znęcanie się nad słabszymi współwięźniami (np. ROWER rodzaj sadystycznej zabawy polegającej na podpalaniu papieru umoczonego w tłuszczu i włożeniu między palce rąk i nóg śpiącego współwięźnia ). Kategoria 8. Procesy psychiczne człowieka. Również wyraźnie uboższa pod względem ilościowym w gwarze więziennej jest klasa realnoznaczeniowa 8., choć pod względem jej wewnętrznego zróżnicowania semantycznego wyraźnie bogatsza. W leksyce potocznej uderza całkowity niemal brak wyrazów odnoszących się do uczuć (tylko cykoria strach i frajda radość, uciecha ) oraz procesów intelektualnych (tylko pomyślunek); trzon tej grupy stanowią słowa oznaczające zaburzenia równowagi psychicznej: kręciek, bzik, fioł, chyś, szmermelek, fiksacja itp 28. Natomiast w zebranym materiale z leksyki więziennej znalazły się tylko dwa określenia zaburzeń psychicznych: KOT, SZAJBA. Pozostałe odnoszą się do uczuć: CYKOR strach, JAJA uciecha, SZCZE ŚCIE przeżycie podczas stosunku płciowego, procesów intelektualnych: CWANCYG rozum, spryt, CIEMNOTA głupota lub umiejętności: OBYCIE CELOWE, FART powodzenie, szczęście. Kategoria 9. Sytuacje i zdarzenia zachodzące w społeczności ludzkiej. Jest ona zdecydowanie liczniejsza w leksyce więziennej (56 jednostek, ok. 13% ogółu słownictwa zaliczanego do kategorii 2 28) niż potocznej (19 jednostek, 5%). Przeważają tu abstrakta związane z wymiarem sprawiedliwości i regulaminem odbywania kary pozbawienia wolności. Najliczniejszą (16 jednostek) podgrupę tej klasy realnoznaczeniowej stanowią nazwy kar wymierzanych przez sąd, kar dyscyplinarnych (penitencjarnych) oraz nałożonych przez współwięźniów, np. kara wymierzona przez sąd (ogólnie): DZIAŁKA, PAJDA, TROJAŚ/TRÓJAŚ 3 lata pozbawienia wolności, PIA TAŚ 5 lat, CEJNO 10 lat, ĆWIARTKA 25 lat, KOŁO, KÓŁKO dożywocie, WYHUŚTANIE kara śmierci (od sposobu jej wykonania w Polsce: przez powieszenie), KAES kara śmierci (od skrótu). Kary dyscyplinarne stosowane w zakładach penitencjarnych mają w gwarze więziennej następujące nazwy: DECHY, TWARDE kara twardego łoża, IZOLATKA umieszczenie w pojedynczej celi, PASY unieruchomienie na pewien czas więźnia przez skrępowanie tułowia i kończyn specjalnymi pasami, KOWBOJKI skucie więźnia

12 92 2 parami kajdanek w ten sposób, że jego dłonie znajdują się po obu stronach ciała na wysokości bioder 29. Kara nałożona przez współwięźniów KRZYWOŚĆ. Liczne są także terminy prawnicze oraz związane z regulaminem odbywania kary pozbawienia wolności (20), np. DRAPANE, WARUNKOWE warunkowe zawieszenie odbywania kary lub warunkowe przedterminowe zwolnienie z więzienia, WŁA CZ kara łączna, ZAWIASY kara w zawieszeniu, AMELKA, AMENA, AMENIA, AMNE- CHA amnestia, CZTERY OSIEM zatrzymanie w areszcie na 48 godzin (termin używany szczególnie przez więźniów niekryminalnych), SANKCJA formalny nakaz aresztowania wydany przez prokuratora, POWIASTKA dokument procesowy, WA- GA posiedzenie sądu. Liczne są także nazwy związane z realiami odbywania kary pozbawienia wolności (8), np. APEL sprawdzenie stanu osobowego celi, KOSTKA złożenie ubrania więźnia ułożone na butach i wystawione na noc na korytarz, SZYNA sposób ścielenia łóżek wymagany przez regulamin, RAPORT odnotowanie przez funkcjonariusza SW przewinienia więźnia, PAKULEC, RAKIETA paczka przesłana dla więźnia spoza więzienia, WYPISKA, ZAPISKA określona regulaminem okresowa możliwość nabycia w kantynie więziennej artykułów spożywczych, wyrobów tytoniowych i środków higieny osobistej, a także nazwy przestępstw. W śród nich ciekawe są wyrazy utworzone od numeru artykułu kodeksu karnego, np. DZIEWIENA przestępstwo z art. 209 kk (kradzież z rozbojem), DZIESIONA z art.210, DZIESIONA Z PRZEDŁUŻENIEM RE KI napad rabunkowy z bronią w ręku. Ogólnie przestępstwo określane jest wyrazem NUMER, ryzykowna kradzież, napad SKOK, oszustwo PRZEWAŁ, PRZEWA- LANKA, włamanie WŁAM, gwałt NAPAD Z KINDYBAŁEM W RE KU. Więźniowie niekryminalni to często ci, którzy brali udział W ZADYMIE manifestacji ulicznej. Z realiami społeczności więziennej związane są także następujące wyrazy: PUC, ZBY- TY żart(y), ZADYMA awantura, SPADÓWA odejście, PRZERWA rodzaj tatuażu na przegubie ręki oznaczającego 1/2 roku odbytej kary pozbawienia wolności dowód odbytej inicjacji. Do omawianej kategorii zaliczamy także wyrazy: KOCIOŁ zasadzka w domu osoby aresztowanej (termin używany szczególnie przez więźniów niekryminalnych), NÓWKA nowość, WOLKA wolność. Kategoria 10. Nazwy narzędzi i sprzętów domowych. W leksyce więziennej liczniejsze są one w stosunku do słownictwa potocznego; należy tu zaliczyć 50 jednostek leksykalnych (ok. 11%), podczas gdy w języku potocznym jedynie 19 (5%). W zakresie określeń mebli i sprzętów domowych szczegółowe nazwy potoczne ma tylko jeden desygnat: łóżko (wyrko, bety, barłóg). W odniesieniu do innych desygnatów używa się nacechowanych wyrazów ogólnych: graty, majdan, bambetle, manele 30. Natomiast w gwarze więziennej wyrazy MAJDAN, MANELE używane są w znaczeniu rzeczy osobiste więźnia (drugie znaczenie: rzeczy kradzione ). Podobne znaczenie ma wyraz MANDŻUR rzeczy osobiste więźnia zawinięte w koc przy przenoszeniu ich z celi do celi. Wśród nazw mebli i sprzętów, najwięcej z nich określa miejsce do spania, jest to bowiem mebel podstawowy w każdej celi. Desygnat ten określają następujące

13 93 nazwy: KOJA, PUŁA, SZUFLADA. W przeludnionych celach (szczególnie w aresztach), gdzie liczba łóżek nie odpowiada liczbie mieszkańców, część z nich rozkłada na noc na podłodze materace lub sienniki do spania. Noszą one w gwarze więziennej nazwy: MA- TERKA lub SIANKO (SPAĆ NA SIANKU). Rodzaj poduszki wypchanej trawą morską nosi nazwę ZAGŁÓW. Pozostałe meble noszą nazwy: BLAT stół, FIKOŁ taboret. Liczna jest grupa nazw naczyń i przyborów do jedzenia (14). Wśród nich najliczniejsze są nazwy noża (równie dobrze można by je zaliczyć do nazw narzędzi przestępstwa): KOSA, KOSAŁA, KOSAŁKA, ale także: łyżka WIOSŁO, kubek KUBAN, KIELON, talerz PLATER, PLASKATY (płytki), miska DOŁEK, słoik BAJZEL, słoiczek BAJZELEK, pojemnik, woreczek foliowy, torba itp. SAMARA, ścierka do wycierania naczyń PLATERKA, PLATERÓWKA. Zgodnie z regulaminem zakładów penitencjarnych więźniowie nie mają prawa posiadania grzałek elektrycznych czy palników do gotowania. Nagminne jest jednak łamanie tego zakazu, aby ugotować sobie wodę do zaparzenia herbaty, używanej jako popularny środek odurzający. Te samodziałowe grzałki elektryczne noszą nazwę: ANTENA, JAN- TARA, natomiast różne palniki: KAGAN, KAGANEK, FETÓWA (również w znaczeniu źródło światła, świeczka ). Równie ważnym problemem w warunkach więziennych jest możliwość porozumiewania się między celami, co jest zakazane regulaminem. Człowiek jest jednak istotą społeczną i posiada potrzebę psychiczną kontaktu z innymi ludźmi, więc pomimo wszelkich zakazów więźniowie przy pomocy sznurków wyrzucanych przez okna, których końce sięgają od okna jednej celi do okna drugiej, prowadzą ożywioną korespondencję i handel wymienny 31. Sznurki te noszą nazwy: CHABETA, KOŃ. Pręt, czy kij służący do ich łatwiejszego schwytania, gdy mury więzienne są tak grube, że wysunięcie ręki przez okno jest niemożliwe, nosi nazwę LOLA. Grupa nazw narzędzi i przyrządów w leksyce potocznej składa się wyłącznie z wyrazów, które oznaczają przedmioty używane w walce, w napadach (łamigłówka rura metalowa, finka, majcher, gnat rewolwer ) 32. W zebranym materiale słownikowym gwary więziennej znalazło się 5 nazw narzędzi przestępstwa (+ewentualnie 3 nazwy określające nóż): BUKFEL pilnik do krat, MOJKA żyletka, PASÓWKA wytrych, SZPAN- DRYNA, SZPANDRYNKA kastet. Obok nazw narzędzi przestępstwa wymienić można nazwy narzędzi represji (4), np. BRANSOLETKI, OBRA CZKI kajdanki, PAŁA pałka z lanej gumy z uchwytem służąca jako środek bezpośredniego przymusu, PASY leżanka z pasami służącymi do skrępowania i unieruchomienia człowieka 33. Do omawianej kategorii nazw narzędzi i przedmiotów codziennego użytku zaliczamy takie nazwy jak: okulary BRYLE, SZKŁA; lustro, lusterko LIPO, LIPKO; popielniczka POPIOŁKA; zegarek SIKOR; sygnet, pierścionek, obrączka FINGIEL. Jak z powyższego wynika, kategoria 10. Narzędzia i sprzęty domowe jest w gwarze więziennej nie tylko liczna, ale także wewnętrznie zróżnicowana semantycznie. Kategoria 11. Pieniądze, zakupy. Jest równie mało liczna w obu systemach leksykalnych (język potoczny i gwara więzienna 4%). Opracowanie dotyczące leksyki potocznej nie wymienia żadnych przykła-

14 94 dów. W gwarze więziennej są to ogólne nazwy pieniędzy (5): FLOTA, FORSA, MAMO- NA, KURZ, SZMAL, banknotów (3): SAŁATA (również w znaczeniu dolary, w języku pokątnych handlarzy zielone ), SIANO, KAPUSTA oraz szczegółowe określenia gwarowe poszczególnych pieniędzy (czy sum): DYCHA 10 zł., moneta 10-złotowa, ŻABA 50 zł., GÓRAL 500 zł., banknot 500-złotowy (od wizerunku górala na banknocie o tym nominale podczas okupacji na terenie Generalnego Gubernatorstwa), JAWA, JA- WOR, KOŁO, PATYK 1000 zł., banknot 1000-złotowy, KOPERNIK (od wizerunku M. Kopernika na banknocie o tym nominale), PACZKA 100 tys. zł., duża suma. Nie ma natomiast w gwarze więziennej żadnego słownictwa związanego z zakupami. Kategoria 12. Dom. W języku potocznym obejmuje niemal wyłącznie nazwy ogólne, nacechowane emocjonalnie (chałupa, chałupka, melina, meta, chata itp.) 34, natomiast w gwarze więziennej jest bardziej rozbudowana. Odnotujemy tu dwa wyrazy o znaczeniu ogólnym mieszkanie : CHAWIRA, KWADRAT. Dla więźniów przez dłuższy lub krótszy czas domem w znaczeniu miejsce zamieszkania jest więzienie. Przy omawianiu klasy realnoznaczeniowej wyrazów Meble i sprzęty domowe przytoczono nazwy umeblowania celi więziennej, podobnie więc wypada potraktować słownictwo związane z więzieniem jako budynkiem mieszkalnym i zaliczyć je do omawianej kategorii semantycznej Dom. Nie zaliczamy tu jednak nazw więzienia w gwarze więziennej, ponieważ D. Buttlerowa zaliczyła wyrazy określające więzienie w języku potocznym do kategorii 15. Instytucje społeczne. Aby więc nie utrudnić możliwości porównania materiału słownikowego z obu zbiorów, także nazwy więzienia w gwarze więziennej zaliczymy do kategorii 15. Pokojami mieszkalnymi w więzieniu są cele. W omawianym materiale słownikowym gwary więziennej znalazło się 17 nazw celi. Ogólnie cela nosi nazwy: CELKA, MANIURA, MAŃKA. Natomiast pozostałe nazwy oznaczają różne rodzaje cel: KARC, KARCER, KARZEC, KABARYNA cela, w której wykonuje się karę twardego łoża, PASOWNIA cela, w której wykonuje się karę tzw. pasów (por. wyżej), TYGRYSÓWKA cela zabezpieczona dodatkowymi kratami, TRANSPORTÓWKA cela, w której przebywają więźniowie przygotowani do wywiezienia do innego więzienia, PRZEJŚCIÓWKA cela, w której przebywają nowo przybyli więźniowie przed rozmieszczeniem ich we właściwych celach lub więźniowie oczekujący na widzenie, IZOLATKA cela pojedyncza, w której odbywa się karę izolacji, CICHA CELA, TERMOS cela represyjna izolowana dźwiękowo, SZTYWNA (CELA) cela z przytwierdzonymi na stałe meblami, BUNKIER cela w gmachu sądu, gdzie przebywają więźniowie doprowadzeni z aresztu na rozprawę sądową; cela umieszczona w podziemiach więzienia. Wydzielona administracyjnie część więzienia nosi nazwę ODDZIAŁU, natomiast MAŁOLATKA to oddział dla więźniów młodocianych ; WARIATKOWO oddział dla więźniów z anomaliami psychicznymi, NIEROBY oddział dla więźniów niepracujących (NA NIEROBACH na oddziale dla więźniów niepracujących ). Korytarz więzienny nosi nazwę TUNELU. Przy każdym więzieniu jest także SPACERNIK miejsce odbywania przez skazanych spacerów, a na murach go okalających znajdują się wieżyczki wartownicze: KOGUT, WYŻKA.

15 95 Spośród nazw elementów architektury więziennej najliczniejsze są nazwy WC (lub kubła na nieczystości w nieskanalizowanych więzieniach), znajdującego się w każdej celi mieszkalnej (10): BARDACHA, BARDASZKA, BOMBA, DZBAN, DZBANEK, KI- BEL, SKUTER, TRON, ŚLEPY, WOJTEK 35. W celi znajduje się oczywiście okno (LIPO, LIPKO). Widok z okna zasłaniają kraty (FIRANKI, PATYKI) oraz BLENDA zasłona z blachy lub zbrojonego szkła. Niektóre cele wyposażone są dodatkowo w drucianą, gęstą siatkę na oknie tzw. KOSZ. Z kolei drzwi celi noszą w gwarze więziennej nazwę FURTA. Znajduje się w nich otwór umożliwiający obserwację wnętrza celi z zewnątrz bez otwierania drzwi: WIZYTERA, w niektórych także KLAPA zasłonięty klapą otwór umożliwiający podanie agresywnemu więźniowi posiłku bez otwierania drzwi (KARMIĆ PRZEZ KLAPE ). Podłoga w gwarze więziennej nazywana jest PARKIETKA. Każda cela wyposażona jest także w głośnik radiowęzła (BETONIARA), przycisk dzwonka umożliwiającego wezwanie strażnika w razie potrzeby (KLAPA) oraz głośnik syreny służącej do ogłaszania pobudki (ZOCHA, ZOŚKA). Nie ulega wątpliwości, że słownictwo więzienne zaliczane do tej kategorii ma przeważnie charakter nominatywny, służy nazywaniu tych realiów z najbliższego otoczenia człowieka, które nie mają nazwy w języku ogólnym. Świadczą o tym choćby podane tutaj rozbudowane definicje desygnatów oznaczonych tymi wyrazami, np. definicje rodzajów cel. Nazwy te mają charakter konkretny i używane są przez więźniów, jak i personel penitencjarny. Kategoria 13. Nauka. Kolejna kategoria semantyczna, wyodrębniona przez D. Buttler dla leksyki potocznej, w gwarze więziennej jest pusta. D. Buttler określa słownictwo tej kategorii jako zapożyczone z gwar środowiskowych (uczniowskiej, studenckiej) i profesjonalnych 36. W warunkach więziennych tego typu zapożyczenia nie mają racji bytu, co jest zupełnie oczywiste. Kategoria 14. Środki lokomocji. W języku potocznym leksyka ta ma charakter konkretny: określa poszczególne rodzaje pojazdów, np. drynda, ciuchcia, łajba, motor, damka itp. 37, natomiast w gwarze więziennej słownictwo to jest dużo uboższe i określa przede wszystkim rodzaje pojazdów MO (4 nazwy): DYSKOTEKA radiowóz milicyjny, SUKA furgonetka milicyjna, BUDA okratowany samochód MO, samochód do przewozu więźniów, POLEWACZKA armatka wodna do rozpędzania demonstracji ulicznych. Wśród innych środków lokomocji odrębną nazwę w gwarze więziennej posiadają jedynie: pociąg TARGACZ oraz wagony ZACZEPY. Kategoria 15. Instytucje społeczne. Obejmuje ona w leksyce potocznej tylko wyrazy odnoszące się do więzienia i organów ścigania (8 jednostek leksykalnych), np. mamer, kić, bezpieka itp. 38 W gwarze więziennej najliczniejsze są w tej grupie nazwy więzienia (9). Są to nazwy ogólne, silnie nacechowane emocjonalnie, np. CIUPA, GAR, KIBEL, KIĆ, MAMER, PIERDEL, PUDŁO, PUSZKA, UL. Wyrazy te, jeśli występują w języku potocznym, są zapożyczone z gwary więziennej. Ze względu na topografię miasta Wrocławia, poszczególne zakłady penitencjarne noszą nazwy: FIOŁKI więzienie na ul. Fiołkowej, ŚWIE-

16 96 BODZKA areszt śledczy przy ul. Świebodzkiej, KLE CZKI więzienie przy ul. Kleczkowskiej. Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce dekretem z dnia r. pociągnęło za sobą utworzenie tzw. ośrodków internowania, gdzie umieszczano ludzi w trybie administracyjnym. W gwarze więziennej (szczególnie w języku więźniów niekryminalnych) ośrodki te noszą nazwę: OBÓZ INTERNOWANIA, INTERNAT. Osobną podgrupę semantyczną stanowią nazwy organów ścigania: MENTOWNIA milicja, ESBECJA Służba Bezpieczeństwa, wymiaru sprawiedliwości: WAGA sąd a także służby więziennej ogólnie (KLAWIATURA) i jej poszczególnych formacji: OCHRONA funkcjonariusze SW zapewniający bezpieczeństwo na terenie więzienia i izolację od świata zewnętrznego, ATANDA funkcjonariusze SW z tzw. ochrony podczas interwencji w więzieniu, uzbrojeni w pałki, kaski i tarcze ochronne oraz pojemniki z gazem łzawiącym. Swego rodzaju instytucją społeczną są na terenie zakładu penitencjarnego nieformalne grupy więźniów, dlatego nazwy tych grup drugiego życia zaliczamy także do omawianej kategorii semantycznej, np. PACZKA grupa zaprzyjaźnionych więźniów, WAFLARNIA grupa współwięźniów wzajemnie się wspierająca, dzieląca zawartością paczek WYPISKAMI itp., TRANSPORT grupa więźniów przewiezionych do innego więzienia oraz ogólnie: GRYPSERA podkultura więzienna. Słownictwo zaliczane do kategorii Instytucje społeczne jest w gwarze więziennej nie tylko znacznie liczniejsze (24 leksemy, ok. 5%) niż w języku potocznym (8 leksemów, ok. 2%), ale także bardziej wewnętrznie zróżnicowane semantycznie. Dystrybucja leksemów do różnych podgrup semantycznych w obrębie kategorii jest równomierna i odpowiada sferom rzeczywistości społecznej. Kategoria 16. Zwierzęta. W gwarze więziennej jest reprezentowana przez jedyną nazwę: DZIECI NACZELNI- KA szczury (tylko w l. mn.), co wynika z faktu, że są to jedyne zwierzęta spotykane w warunkach więziennych; zwierzęta napawające lękiem i wstrętem, a więc nazwa ta jest nacechowana emocjonalnie. Kategoria 17. Praca. W słownictwie potocznym obejmuje wyrazy tylko potoczne, bez nacechowania wartościująco emocjonalnego 39. Są to wyrazy o charakterze profesjonalnym (6). W słownictwie więziennym zanotowano jedynie nazwy ogólne pracy nazwy o charakterze negatywnie wartościującym: TYRA, TYRKA. Kategoria 18. Literatura, prasa. Grupa wyrazów zaliczana do tej kategorii używana jest jedynie przez więźniów niekryminalnych. Wyrazy te określają nielegalne wydawnictwa, a tradycja tych nazw sięga początków ruchu robotniczego 40, np. BIBUŁA, GAZETKA, LITERATURA. Kategoria 19. Substancje. Wśród wyrazów zaliczanych do tej kategorii wyróżnimy w leksyce więziennej ogólne nazwy substancji gęstych (jedzenie), np. BETON, KIT, oraz szczegółowe nazwy innych substancji, np. kał BALEDRA, BATON, złoto BLIT.

17 97 Kategoria 20. Polityka. Zespół wyrazów odnoszących się do realiów z zakresu życia politycznego w leksyce potocznej badanej przez D. Buttler to same archaizmy, np. dwójka, defa, agitka itp. 41 W gwarze więziennej jest to słownictwo aktualne, wartościująco emocjonalne, przejaw żywego reagowania na zjawiska z tej sfery aktywności ludzkiej, np. KOMUNA ustrój PRL, przedstawiciele wszelkich władz państwowych, CZERWONY PAJA K członek PZPR, EKSTREMA działacze Solidarności, podziemia politycznego, WOJNA stan wojenny wprowadzony na obszarze PRL dekretem z r. Kategoria 21. Warunki atmosferyczne. W przeciwieństwie do leksyki potocznej, w badanym materiale słownictwa więziennego nie znalazły się wyrazy opisujące warunki atmosferyczne. W oparciu o V. V. Morkovkina 42 do kategorii tej zaliczyłam więc jedynie nazwy ŁYSY księżyc oraz PLANETA słońce, ogólnie: źródło światła, także np. żarówka. Kategoria 22. Miary. W badanym przez D. Buttler materiale leksyki potocznej znalazły się tylko dwa wyrazy określające miarę: kawalątko i kupa 43, natomiast w analizowanym słownictwie gwary więziennej 16, co stanowi odpowiednio 0,5% i 3,6% słownictwa zaliczonego do kategorii 2 23 i Najliczniejszą grupę nazw miary w gwarze więziennej stanowią nazwy jednostek miary herbaty (7). Zgodnie z przepisami, herbata w zakładzie penitencjarnym jest niedostępna legalnie, służy bowiem do popularnego procederu euforyzowania się. Przyrządzona w sposób szczególny herbata działa na system nerwowy człowieka daje mu chwilowe zapomnienie, wywołuje także obiektywnie niekorzystne objawy somatyczne, a wśród nich najniebezpieczniejszy: rodzaj głodu narkotycznego, podobnego do objawów abstynenckich typowych dla prawdziwej narko- lub toksykomanii 44. Ze względu na opisane właściwości herbata jest w wysokiej cenie wśród więźniów, a więc wobec zakazu posiadania pieniędzy stała się powszechnym ekwiwalentem wartości, rodzajem waluty w obrocie towarowym między więźniami. Istniejące jednostki miary herbaty ułatwiają więc wzajemne rozliczenia: zamiast wymiany towar za towar pojawia się namiastka wymiany towarowo-pieniężnej tzn. towar pieniądz (tu: jednostka miary herbaty) towar. Począwszy od najmniejszej do największej, jednostki te noszą nazwy: ZASYPKA, SZELEST, WAGO- NIK lub SZUFLADKA, KANT lub KWADRAT, PRZEGUB. Wśród innych nazw miar wyróżnić należy gwarowe nazwy liczb (np. 10 DYCHA, 1000 BALON, milion MELON); nazwy miar cieczy (alkoholu) (np. 1 l BAS, WÓR, 1/2 l PÓŁ BASA, PÓŁ WORA), oraz nazwy miary ilości papierosów (np. RAMKA paczka ). Do omawianej kategorii semantycznej zaliczymy także ogólnikowe określenie miary, np. DEKO, DECZKO mało, trochę, kawałek oraz RYBKA coś małego. Ostatnia z wyodrębnionych przez D. Buttler dla leksyki potocznej kategoria semantyczna, 23. Rośliny, nie jest reprezentowana w leksyce więziennej. Zaistniała jednakże konieczność wyodrębnienia 5 dalszych kategorii semantycznych dla słownictwa więziennego. Przy ich wyodrębnieniu posłużono się podziałem leksyki na kategorie, dokonanym przez V. V. Morkovkina, o czym już była mowa. Są to następujące kategorie semantyczne

18 98 nieobecne w leksyce potocznej: Choroba i leczenie, Czas, Higiena osobista, Język oraz omówiona już na wstępie niniejszego artykułu kategoria Słowa ogólne. W sumie do tych kategorii zaliczymy 39 jednostek leksykalnych, co stanowi 8,6% ogółu słownictwa. Kategorię 24. Choroba i leczenie reprezentują przede wszystkim nazwy różnych sposobów dokonywania samouszkodzenia oraz przedmiotów do tego służących. Trudne warunki odbywania kary pozbawienia wolności, przegęszczenie cel, złe stosunki międzyludzkie prowadzą skazanych do agresji skierowanej przeciw sobie w nadziei, że przeniesienie do szpitala więziennego poprawi warunki egzystencji, wprowadzi zmianę w trudnej do zniesienia monotonii życia. Jest to jeden z poważniejszych problemów obecnego systemu penitencjarnego w Polsce 45. Wśród nazw sposobów dokonywania samouszkodzenia znajdujemy w omawianym materiale słownikowym następujące: GŁODÓWKA częściowe lub całkowite nieprzyjmowanie pokarmów, CICHA GŁODÓWKA jw., ale w tajemnicy przed władzami więziennymi aż do wystąpienia objawów choroby głodowej, CHLASTANKA samookaleczenia poprzez podcięcie sobie żył, pocięcie skóry, przebicie powłok brzucha, POŁYK połknięcie niejadalnego przedmiotu, OSTRY POŁYK jw., ale ostro zakończonego raniącego przewód pokarmowy, ZASYPKA zasypanie oczu sproszkowanym grafitem ołówka z dodatkiem tynku ze ścian, brudu, potłuczonego na proszek szkła itp 46. Podgrupka nazw, określających przedmioty służące do samoagresji, obejmuje: nazwy wykonywanych z drutu przedmiotów wprowadzanych do przewodu pokarmowego przy tzw. POŁYKU OSTRYM, a więc: CHOINKA, KOTWICA (nazwy pochodzą od kształtu tych przedmiotów). Wśród innych narzędzi wymienić należy strzykawkę sporządzoną z wkładu do długopisu: POMPKA. Służy ona do podskórnego lub dożylnego wstrzyknięcia trującej substancji chorobotwórczej (np. zepsutej margaryny). Do wykonania tatuaży służy tzw. KOLKA sporządzona z kilku igieł lub ostro zakończonych drutów razem związanych. Tatuaże nazywane są DZIARGAMI. Natomiast blizny po samookaleczeniach noszą nazwę SZNYTÓW. Osobną, bardzo nieliczną grupkę, stanowią nazwy osobowe przedstawicieli służby zdrowia. W badanym materiale słownikowym znalazły się 2 nazwy pielęgniarki: SIORA, PIGUŁA. Kategoria 25. Czas grupuje wyrazy określające pewne odcinki czasu, np. WOJTEK, MIECH, miesiąc, KALENDARZ rok ; KIMA noc. Kategoria 26. Higiena osobista. Zaliczymy tu 3 następujące leksemy: MAŁA ŁAŹNIA okresowa kąpiel więźniów w łaźni połączona ze zmianą bielizny osobistej, DUŻA ŁAŹNIA kąpiel w łaźni połączona ze zmianą bielizny pościelowej, SYF brud. Kategoria 27. Język. Jest ona najliczniejszą spośród wyróżnionych jedynie dla leksyki więziennej kategorii semantycznych; obejmuje 15 leksemów, m. in. ezotoryczną nazwę gwary więziennej

19 99 GRYPSERA oraz nazwę tajnego języka złodziejskiego KMINA. Stosunkowo liczna jest podgrupa nazw różnych form wypowiedzi (6): BAJER, BAJERA, NAWIJKA narracyjne formy wypowiedzi ustnej, GRYPS list przesłany drogą nielegalną, BLUZG, WIA CHA wypowiedź złożona z przekleństw, ubliżeń, ZASTAWKA rytualny zwrot neutralizujący działanie bluzgu (zjawisko magii językowej). Wypowiedzi negatywnie wartościowane ze względu na ich niezgodność z prawdą określane są jako: KIT, LIPA, KRZYWY BAJER, KRZYWA NAWIJKA. Do omawianej kategorii zaliczamy także wyrazy: CYNK wiadomość oraz TELEFON sposób porozumiewania się między celami przy pomocy pukania. Ostatnia, 28. kategoria semantyczna Słowa ogólne została już omówiona wcześniej. Porównanie leksyki języka potocznego i gwary więziennej poprzez ich podział na kategorie semantyczne prowadzi do następujących wniosków: W przeciwieństwie do leksyki potocznej, która nie ma charakteru nominatywnego, nie wyodrębnia realiów nawet z najbliższego otoczenia człowieka 47, lecz przejawia orientację zdecydowanie subiektywną, wartościującą, leksyka więzienna stanowi w jej głównym trzonie mikrosystem nominatywny zdolny opisać te realia, z którymi człowiek styka się w swym życiu codziennym. Najliczniejsze są więc kategorie semantyczne 9. Sytuacje i zdarzenia zachodzące w społeczności ludzkiej, 10. Narzędzia i sprzęty domowe oraz 12. Dom, opisujące realia życia człowieka w warunkach pozbawienia wolności. Słownictwo z kręgów tematycznych, które dotyczą realiów bytowych, jest bogate, wyczerpujące całkowicie ich opis; jego względnie mała liczebność wynika z ubóstwa desygnatów w świecie otaczającym człowieka w warunkach więziennych. Większa jest także w leksyce więziennej liczba abstraktów (26%, podczas gdy w leksyce potocznej 16% ogółu słownictwa). Najczęściej jest to słownictwo związane z wymiarem sprawiedliwości i działaniami penalnymi. Gwarę więzienną, podobnie jak język potoczny, cechuje antropocentryzm i chociaż mniej w jej słownictwie nazw osobowych (ok. 25%) niż w leksyce potocznej (ok. 51%), to w sumie w leksyce więziennej przeważają nazwy realiów mikrospołeczeństwa więziennego, jego instytucji oraz przedmiotów kojarzących się z człowiekiem (np. dość liczna grupa nazw części ciała ludzkiego). Wiele tych nazw nie ma charakteru jedynie nominalnego, lecz ma również zabarwienie emocjonalne, ma charakter subiektywno-wartościujący. Wiąże się to z sytuacją psychologiczną człowieka pozbawionego wolności. Cechuje go wysoki poziom agresji, wynikający z braku poczucia bezpieczeństwa, jedno-płciowej izolacji (a więc braku możliwości heteroseksualnego życia płciowego) oraz dużego obciążenia i zmęczenia systemu nerwowego, którego wypoczynek utrudnia brak intymności, możliwości wyizolowania się w przeludnionych celach 48. Asymetria rozmieszczenia nazw w poszczególnych kategoriach semantycznych i jej antropocentryzm wiąże się także z izolacją środowiskową człowieka w zakładzie penitencjarnym od świata przyrody. Kiedy zobaczę u kogoś dajmy na to jabłko, muszę sobie najpierw przypomnieć, że coś takiego wogóle istnieje, a potem dopiero kiedy dojrzewa pisze więzień niekryminalny odbywający długoterminową karę pozbawienia wolności. Czuję się, jakbym żył w świecie, gdzie prócz betonu, murów i zakratowanych okien nic nie ma. Dopiero jakiś owoc czy kwiat ujrzany tutaj zmusza do szukania w pamięci tego

20 100 wszystkiego, co jest przecież tak blisko, a tak nieosiągalnie daleko we wspomnieniach już tylko o raju utraconym 49. Można więc powiedzieć, że zebrany materiał słownikowy z więzień wrocławskich tworzy istotnie mikrosystem nominatywny gwarę środowiskową zdolną opisać realia świata otaczającego człowieka odbywającego karę pozbawienia wolności. Indeks wyrazów gwary więziennej cytowanych w artykule amelka amena amenia amnecha antena apel atanda bajer bajera bajzel bajzelek baledra balon baniak bardacha bardaszka bas baśka baton bełt beton betoniara bęcki bibuła bania blat I blat II blatować blenda blit bluzg bojek bomba bransoletki branzler browar bryle buc buda bunkier bukfel cejno celka celowy chabeta chawira chlastanka chlebek chlebuś choinka chudy Bolek chuj ciało cicha cela ciemnota ciul ciupa culaga cwancyg cwancykator cwel cykor I cykor II cynk czaj czajówa człowiek cztery osiem czubek ćpać ćpakol ćpul ćpun ćwiartka dechy deczko deko dekreciarz długa dmuchany dobry doliniarz dołek dowódca drapane dupa dupa blada dupa mokra dupa zbita dupa zimna dupcyngier dwadzieścia pięć z dwójką dycha dyskoteka dzban dzbanek działka I działka II działkować