Beata Świecka NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW DOMOWYCH. Przyczyny skutki przeciwdziałanie. Difin

Transkrypt

1 Beata Świecka NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW DOMOWYCH Przyczyny skutki przeciwdziałanie Difin

2 NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW DOMOWYCH Przyczyny Skutki Przeciwdziałanie Beata Świecka Warszawa 2009

3 Recenzenci Prof. dr hab. Leszek Dziawgo Prof. dr hab. Maciej Wiatr Copyright Difin SA Warszawa Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione. Redaktor prowadząca Maria Adamska ISBN Printed in Poland Difin SA ul. F. Kostrzewskiego 1, Warszawa tel. (0-22) , (0-22) , fax (0-22) Wydanie pierwsze, Warszawa 2009 Skład i łamanie: Z. Wasilewski, Warszawa, tel Wydrukowano w Polsce

4 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 105 W rozumieniu autorki nadmierne zadłużenie to niemożność spłaty wszystkich zobowiązań w całości i dokładnie o czasie, objawiająca się pogarszającą się płynnością finansową. Definicję nadmiernego zadłużenia można przedstawić w ujęciu wąskim i szerokim. W ujęciu wąskim nadmierne zadłużenie jest stanem wynikającym wyłącznie z zadłużenia w instytucjach finansowych, w tym głównie bankowych, zaś w ujęciu szerokim nadmierne zadłużenie jest wynikiem zadłużenia gospodarstw domowych zarówno z tytułu zaciągniętych kredytów i pożyczek w instytucjach finansowych, jak i z tytułu braku realizacji zobowiązań w pozostałych instytucjach zadłużeniowych Niewypłacalność gospodarstw domowych teoretyczne sformułowanie problemu Efektem narastającego zadłużenia jest niewypłacalność, która stosowana jest zamiennie z pojęciem bankructwo. Termin bankructwo wywodzi się ze średniowiecznych Włoch. Pochodzi od słowa bancarotta (Banca ława, rotta złamana). Ława była w średniowieczu podczas jarmarków warsztatem pracy wekslarza, który stawiał na niej wagę i odważniki oraz dokonywał na niej wymiany pieniędzy. Często jego oszukańcze praktyki oburzały klientów, którzy rzucali się z gniewem na niego i zapamiętale niszczyli jego sprzęty i warsztat pracy, czyli ławę. Takie zdarzenia dały początek słowu bankructwo. W literaturze przedmiotu bankructwo 10 ukazane jest jako trwała utrata możliwości obkiedy nie są w stanie spłacić swoich długów, kiedy przypadną do zapłaty, przy czym jest to sytuacja trwała, a nie przypadkowa czy tymczasowa. Jednakże inne kraje ograniczają tę definicję do szeregu proceduralnych i osobistych wymagań, które trzeba spełnić, aby mieć dostęp do programów postępowania z nadmiernym zadłużeniem, bez ryzykowania jego definicji. 10 Termin używany jest najczęściej w stosunku do przedsiębiorstw i często zamiennie stosowany z pojęciem upadłość. Szukając pewnej analogii w bankructwie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, należałoby zdefiniować pojęcie bankructwa przedsiębiorstw i ukazać różnice i podobieństwa w podejściu do tego zjawiska. W teorii przedsiębiorstw pojęcie upadłość i bankructwo najczęściej używane jest do opisu i oceny zjawisk w sferze prawnej i ekonomicznej. Obydwa terminy służą do określenia skrajnie złej sytuacji przedsiębiorcy, który utracił zdolność regulowania swoich zobowiązań i są często stosowane zamiennie. Za przedsiębiorstwo w stanie bankructwa należy uznać jednostkę, która nie jest w stanie samodzielnie kontynuować działalności bez udzielenia jej pomocy z zewnątrz. Pomoc taką może stanowić na przykład umorzenie długów, przesunięcie terminów płatności, zawarcie ugody z bankiem w zakresie restrukturyzacji długu kredytowego, dokapitalizowanie lub przejęcie przedsiębiorstwa przez inne podmioty, pomoc państwa w formie na przykład udzielenia gwarancji, przejęcia zarządu i dokapitalizowanie jednostki. S. Mazurek, D. Zarzecki, Upadłość w teorii i praktyce zarys problemu, [w:] D. Zarzecki (red.), Zarządzanie finansami. Inwestycje i wycena przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Szczecin 2006, s. 394; T. Korol, B. Prusak, Upadłość przedsiębiorstwa a wykorzystanie sztucznej inteligencji, CeDeWu, Warszawa 2005, s. 12.

5 106 Rozdział 2 sługi zobowiązań przez dłużnika. Według Słownika języka polskiego, bankructwo to sądownie ogłoszona upadłość, czyjaś niewypłacalność. Uważa się, że pojęcie bankructwo gospodarstw domowych stosuje się w języku potocznym dla określenia stanu niewypłacalności. Bankructwo jest pojęciem bardzo szerokim, mającym wydźwięk ekonomiczny, finansowy, intelektualny, emocjonalny, socjologiczno-psychologiczny itp., zaś niewypłacalność ma znaczenie wyłącznie ekonomiczno-finansowe, dlatego też z uwagi na naukowy charakter rozprawy, na potrzeby pracy używa się pojęcia niewypłacalność gospodarstw domowych. Zgodnie z polskim projektem ustawy o przeciwdziałaniu niewypłacalności oraz upadłości osoby fizycznej z 2006 roku, osoba fizyczna (dłużnik) jest zagrożona niewypłacalnością, jeżeli dochód z okresu sześciu miesięcy jest niższy niż wartość jego wymagalnych zobowiązań albo miesięczny dochód dłużnika przez okres co najmniej trzech miesięcy jest niższy niż wartość zobowiązań, które stają się wymagalne w każdym miesiącu, a przy zaistnieniu jednej z tych przesłanek wartość jego wymagalnych zobowiązań jest nie niższa niż trzy czwarte wartości jego majątku określonego. Z punktu widzenia ekonomicznego niewypłacalne jest gospodarstwo domowe, które nie jest w stanie regulować swoich zobowiązań, przy czym wartość jego majątku nie wystarcza na pokrycie wszystkich zobowiązań. W aspekcie prawnym niewypłacalność jest przesłanką do ogłoszenia upadłości. W Polsce istnieją wyłącznie projekty ustaw. Główną przesłanką do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości powinno być zaprzestanie płacenia zobowiązań w długim okresie czasu. Krótkotrwałe wstrzymanie się od regulowania zobowiązań w skutek przejściowych trudności nie powinno być podstawą do ogłoszenia upadłości. Niewypłacalność nie występuje nagle. Poprzedzona jest długookresowym kryzysem w gospodarstwie domowym. Kryzys można zdefiniować jako nieplanowany proces, czyli ciąg zdarzeń przebiegających w określonym czasie, będących zagrożeniem dla egzystencji gospodarstw domowych, ale również uniemożliwiających tę egzystencję 11. Niewypłacalność gospodarstwa domowego jest patologią jego rozwoju, zagrażającą bytowi ekonomicznemu. Gospodarstwa domowe funkcjonujące w stale zmieniającym się otoczeniu narażone są na działanie czynników zewnętrznych, do których powinny umieć się dostosować, wykorzystując w odpowiedni sposób zasoby wewnętrzne. Nieumiejętne wykorzystanie własnych zasobów oraz złe zarządzanie prowadzi do wystąpienia różnego rodzaju odchyleń od zamierzonych celów. Trudności finansowe pojawiające się w krótkim czasie oraz brak działań lub chybione decyzje, np. zakupowe, kredytowe, inwestycyjne mogą tylko je pogłębić, przyczyniając się do bankructwa. Na podstawie literatury przedmiotu oraz badań własnych wykonanych w sektorze gospodarstw domowych stworzono definicję niewypłacalności gospodarstw 11 K. Zimniewicz, Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa Poznań 1990, s. 223.

6 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 107 domowych. W pracy przez niewypłacalność rozumie się stan charakteryzujący się trwałą utratą możliwości obsługi zobowiązań przez dłużnika, objawiającą się całkowitą utratą płynności. To stan, w którym gospodarstwo domowe nie ma możliwości spłaty i zaprzestało spłaty wszelkich zobowiązań. Niewypłacalność potocznie nazywana jest bankructwem, zaś upadłość usankcjonowaniem prawnym stanu niewypłacalności poprzez wejście na drogę sądową (o ile prawo pozwala na skorzystanie z upadłości konsumenckiej 12 ). Powyższe definicje można zapisać w taki sposób: Z N N U N = B gdzie: Z N nadmierne zadłużenie, N niewypłacalność, B bankructwo, U upadłość. Uważa się, że pojęcie nadmierne zadłużenie nie jest jednoznaczne z pojęciami niewypłacalność i upadłość. W pracy przyjmuje się, że nadmierne zadłużenie to niemożność spłaty zobowiązań, sytuacja, w której gospodarstwo domowe ma tak duże zadłużenie (z tytułu jednego lub wielu źródeł), iż nie starcza środków na regulacje zaistniałych zobowiązań. Uważa się, że nadmierne zadłużenie może być pewnym etapem w procesie niewypłacalności gospodarstwa domowego. Jednakże należy odnotować, że w incydentalnych przypadkach niewypłacalność może wynikać również z przyczyn niezwiązanych z rosnącym zadłużeniem gospodarstwa domowego. Sytuacje takie tworzą pewien paradoks nazwany na potrzeby pracy paradoksem niewypłacalności gospodarstwa domowego. Paradoks ten polega na tym, że gospodarstwa domowe stają się niewypłacalne nie ze swojej winy, lecz osób trzecich. Przyczyną tego typu niezapracowanej przez gospodarstwo domowe niewypłacalności jest kradzież przez osoby trzecie tożsamości, poprzez kradzież dokumentów i zaciągnięcie na nie długów, jak również z odziedziczenia po rodzinie. Na podstawie rozważań teoretycznych stwierdza się, iż niewypłacalność gospodarstw domowych jest zjawiskiem stopniowalnym, stąd też zasadnym wydaje się wprowadzenie pojęcia zagrożenia niewypłacalnością gospodarstw domowych, przez które rozumie się zdarzenia wywołane celowo lub losowe, które wywierają negatywny wpływ na funkcjonowanie gospodarstwa domowego. Wykorzystując pojęcie zagrożenia do przewidzenia M.H. Bazermana oraz M.D. Watkinsa, przez które rozumieją wydarzenia lub zbieg wydarzeń, które zaskakują jednostkę lub grupę pomimo wcześniejszego posiadania wszystkich informacji potrzebnych do ich przewidzenia i konsekwencji z nich płynących 13, można 12 Niewypłacalność w ujęciu ekonomicznym jest potocznie nazywana bankructwem. 13 M.H. Bazerman, M.D. Watkins, Zagrożenia do przewidzenia. Jak wykrywać oznaki kryzysów w firmie i gospodarce, Helion, Warszawa 2006, s. 16.

7 108 Rozdział 2 stwierdzić, że niektóre zagrożenia niewypłacalnością gospodarstw domowych mogą należeć do zagrożeń, które można przewidzieć, w szczególności, te wywołane celowo Proces i etapy niewypłacalności gospodarstw domowych Niewypłacalność gospodarstw domowych może być wynikiem zadłużenia w bankach, parabankach i innych instytucjach, jak gazownie, zakłady energetyczne, spółdzielnie mieszkaniowe, firmy telekomunikacyjne itp. Jednakże ustawodawca może ograniczyć rolę kredytodawcy w sytuacji upadłościowej w innych instytucjach. Gospodarstwo domowe nadmiernie zadłużone w sytuacji permanentnego nierealizowania swoich zobowiązań i spełniające przesłanki niewypłacalności może w krajach mających uregulowania prawne w zakresie upadłości konsumenckiej przejść w stan upadłości, która po negocjacjach z wierzycielami w zakresie wielkości i czasu spłaty zobowiązań przy możliwości umorzenia całości i/lub części długów pozwoli gospodarstwu domowemu na otrzymanie drugiej szansy. W prawie europejskim nadmierne zadłużenie ma dwa oblicza. W systemie brytyjskim rola kredytodawcy może przypadać bankom i parabankom, przy czym nadzór nad rynkiem jest niedostateczny, zaś w systemie kontynentalnym funkcje kredytodawcy powierza się wyłącznie bankom poddanym ścisłemu nadzorowi państwa. Upadłość jest zjawiskiem szczególnym i powinna dotyczyć głównie przypadków nadmiernego zadłużenia pasywnego, tj. niezawinionego przez solidnego klienta indywidualnego, konsumenta, członka gospodarstwa domowego, który dzięki instytucji upadłości ma możliwość restytucji statusu obywatela, pracownika i podatnika. Upadłość powinna dotyczyć sytuacji wyjątkowej, by nie prowadzić do manipulacji i nadużyć ze strony zadłużonego. Pasywne nadmierne zadłużenie też może być kontrowersyjne, dlatego niezmiernie ważnym elementem w rozwoju prac nad zjawiskiem niewypłacalności są prace legislacyjne nad wprowadzeniem ustawy o upadłości konsumenckiej. W stosunku do dłużnika, który jest zagrożony niewypłacalnością, może być wszczęte postępowanie zapobiegające niewypłacalności. Zanim niewypłacalna osoba zaangażuje się w postępowanie związane z upadłością, istnieje prawdopodobieństwo, że ta osoba będzie uczestniczyła w bardziej nieformalnym postępowaniu układowym z wierzycielami, np. w postępowaniu układowym ustalającym alternatywne sposoby zapłaty. Pojęcie upadłość w odróżnieniu od pojęcia niewypłacalność należy uznać za właściwe do opisywania zjawiska w sensie prawnym. Decyzja o ogłoszeniu upadłości powinna być niezawisłą decyzją sądu. W rozumieniu autorki, upadłość gospodarstw domowych 14 jest postępowaniem 14 Dla porównania zasadnym wydaje się przytoczenie pojęcia upadłości przedsiębiorstwa, które jest specjalnym rodzajem przymusu wobec dłużnika w celu zaspokojenia wierzycieli, dopuszczalnym

8 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 109 prawnym obejmującym określone procedury sądowe i pozasądowe służące do wyjaśnienia sytuacji finansowej gospodarstwa, ustalenia przyczyn niewypłacalności, w uzasadnionych przypadkach udzielenia pomocy z zewnątrz w postaci zawarcia ugody z bankiem w zakresie nieuregulowanych zobowiązań oraz zobowiązań wobec innych podmiotów trzecich (parabanki, energetyka, gazownia, spółdzielnia mieszkaniowa, operatorzy telefonii itp.), spłaty części/całości zobowiązań i/lub umorzenia części/całości długów. Gospodarstwa domowe nadmiernie zadłużone mogą skorzystać z działań sanacyjnych (nazwanych w dalszej części pracy jako prewencja wtórna), jak na przykład pożyczenie pieniędzy od rodziny, ograniczanie wydatków, poszukiwanie dodatkowych źródeł dochodu praca, sprzedaż składników majątku, które mogą doprowadzić do uzdrowienia i zrównoważonej kontynuacji, czyli dalszego działania pozwalającego na regulowanie bieżących zobowiązań. Dokonując adaptacji etapów upadłości przedsiębiorstwa J. Argentiego 15 do gospodarstw domowych, można wyróżnić cztery etapy prowadzące do niewypłacalności gospodarstw domowych: Etap 1, w którym stopniowo następuje utrwalenie niedomagań w działalności, mimo że nie wywołują one jeszcze istotnych zmian; sytuacja uznawana za przejściową, po której nastąpi poprawa. Etap 2, w którym niedomagania prowadzą do popełnienia błędów i pogłębienia nieprawidłowości; brak reakcji na etapie pierwszym powoduje nawarstwienie się problemów z regulacją zobowiązań; poszukiwanie zewnętrznych źródeł finansowania. Etap 3, w którym ujawniają się istotne zakłócenia, szczególnie w sferze wypłacalności. Etap 4, w którym następuje bankructwo gospodarstwa domowego. Na podstawie literatury przedmiotu można wyróżnić dwa najbardziej popularne modele opisujące niewypłacalnych dłużników i możliwości poprawy ich sytuacji zadłużeniowej 16 : 1. Nowy start (The fresh start model) model powstał w Ameryce Północnej i został zaadaptowany w europejskich krajach z protestancką, ekonomiczną i kulturową tradycją. Bazuje na zasadach natychmiastowej likwidacji aktywów w celu zapłaty i uregulowania długów i życia bez długów. Ten model oparty jest na koncepcji ograniczonych możliwości finansowych dłużnika i podzielne ryzyka z wierzycielami w celu jak najszybszego powrotu osoby zbankrutowanej do aktywności gospodarczej i konsumpcyjnej. w razie niewypłacalności dłużnika i skierowanym do całego jego majątku, uruchamianym i nadzorowanym przez sąd na wniosek wierzycieli lub dłużnika. Zob. T. Korol, B. Prusak, Upadłość przedsiębiorstwa a ; S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze z komentarzem, C.H. Beck, Warszawa T. Korol, B. Prusak, Upadłość przedsiębiorstwa, s Preliminary Draft Opinion, s. 12.

9 110 Rozdział 2 2. Model reedukacyjny (The re-education model) najczęściej występuje w krajach europejskich o katolickich tradycjach. Oparty jest na idei pomocy dłużnikowi, który nie powinien jednak być uwolniony od wszystkich zobowiązań. Ten model oparty jest na pomyśle winy zbankrutowanej osoby, w wyniku braku przezorności, zaniedbania itp. Koncentruje się na renegocjacji zadłużeń z wierzycielami w celu ustalenia planu spłaty. Plan ten może być pertraktowany przez sądy lub też firmy mediacyjne, doradcze itp. Rysunek 2.5. Proces niewypłacalności gospodarstw domowych ZAD U ENIE GOSPODARSTW DOMOWYCH w instytucjach bankowych w instytucjach parabankowych w instytucjach pozabankowych NADMIERNE ZAD U ENIE GOSPODARSTW DOMOWYCH SANACJA ZRÓWNOWA ONA KONTYNUACJA NIEWYP ACALNOŒÆ UPAD OŒÆ Po wprowadzeniu ustawy o upad³oœci osoby fizycznej NEGOCJACJE Z WIERZYCIELAMI SP ATA CA OŒCI/CZÊŒCI ZOBOWI ZAÑ I/LUB UMORZENIE CA OŒCI/CZÊŒCI D UGÓW NOWY START Źródło: opracowanie własne.

10 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych Pomiar nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych Istnieje kilka sposobów zmierzenia nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych. W badaniach przeprowadzonych przez Komisję Europejską były trzy różne sposoby (wzory) czy modele opracowane do zmierzenia nadmiernego zadłużenia Model administracyjny: miara nadmiernego zadłużenia jest podana przez oficjalne (urzędowe) statystyki dotyczące formalnych procedur postępowania z takimi przypadkami (sprawami). Ta opcja pomija część tego, co rzeczywiście się dzieje, ponieważ nie wszyscy dłużnicy korzystają z oficjalnego postępowania prawnego. Ponadto różnorodność odpowiednich rozwiązań prawnych w krajach Europy uniemożliwia dokonanie dokładnych porównań pomiędzy nimi. 2. Model subiektywny oparty na poglądach osób indywidualnych bądź rodzin o swojej (ich) wypłacalności finansowej. Rodziny uważają, że są nadmiernie zadłużone, kiedy stwierdzają, że mają poważne trudności w spłaceniu wszystkich swoich długów lub że już są niezdolne do ich spłacenia. Kryterium w tym modelu jest również trudne do zastosowania w praktyce, zagrażając w ten sposób porównywalności danych. Rosnąca liczba ludzi zwraca uwagę na fakt, że opinie kredytobiorców są przesłonięte przez nadmierny optymizm, niedocenienie lub zbyt niskie oszacowanie ryzyka oraz hiperboliczne pomijanie (niebranie pod uwagę, dyskontowanie) podczas oceniania stabilności i trwałości finansowej i decydowania się na korzystanie bądź nie z karty kredytowej do płacenia. 3. Model obiektywny traktuje sytuację ekonomiczną i finansową gospodarstw domowych jako miarę niezdolności do zapłaty, tj. związek pomiędzy całkowitym zadłużeniem a wypłatą netto lub pomiędzy całkowitym zadłużeniem a wypłatą netto i aktywami łącznie. Jest to sposób ogólnie stosowany przez instytucje finansowe i również przez niektóre krajowe systemy prawne. Chociaż nie bez swoich problemów, takich jak wiedza co do zakresu (stopnia, rozmiarów), w jakim zachowanie, uczciwość i dobra wiara dłużnika powinny mieć wpływ na dostęp do systemu regulowania i odpisywania długów, jest to kryterium, które umożliwia dokonywanie porównań i może dostarczyć podstawę do opracowania jednego wspólnego pojęcia prawnego nadmiernego zadłużenia. 17 G. Betti, N. Dourmashkin, M.C. Rossi, V. Verma, Y. Yin, Study of the problem of Consumer Indebtedness: Statistical Aspects Contract n o : B5-1000/00/000197, Final Report, Commission of the European Communities, ORC Macro, Angel Corner House London, October 2001, s. 62.

11 112 Rozdział 2 Pomiar stanu niewypłacalności gospodarstwa domowego rozpoczyna się od perspektywy finansowej. Zarabianie pieniędzy leży u podstaw działalności (prawie) każdego gospodarstwa domowego. Analizowanie sytuacji finansowej opierać się może w przeważającej części na przeszłości na danych historycznych, jak również na danych z działalności bieżącej. Do oceny zadłużenia gospodarstw domowych mogą posłużyć następujące zmienne: dochód, zobowiązania, aktywa. Zmienne wykorzystywane do oceny stanu zadłużenia w poszczególnych perspektywach muszą ze sobą współgrać, aby móc optymalizować działalność gospodarstwa domowego. Wielkość zmiennych może znacząco różnić się w poszczególnych gospodarstwach domowych. Zróżnicowanie wynika z wielkości i struktury wydatków, a także poziomu dochodów w gospodarstwach domowych w kolejnych cyklach życia gospodarstwa domowego. Inne potrzeby i inne wydatki mają gospodarstwa jednoosobowe, a inne z dziećmi i bez nich, jeszcze inne gospodarstwa dojrzałe. Poziom zadłużenia może być wyliczony za pomocą algorytmów stosowanych przez banki do oceny zdolności kredytowej. Przykład takiego algorytmu został zaprezentowany w tabeli 2.1. Obliczanie algorytmu jest jednym z pierwszych kroków, jakie stosują banki, ponadto wykorzystują analizę scoringową, która pozwala ocenić sytuację finansową kredytobiorcy, a także poziom ryzyka, jakie poniesie bank, przekazując środki do dyspozycji gospodarstwa domowego, by ocenić ewentualne możliwości zaciągnięcia. Aby analizować poziom zadłużenia, należy ustalić dwie kwestie. Pierwszą z nich jest punkt odniesienia: czyją perspektywę przyjąć członków gospodarstw domowych czy instytucji finansowych, czy też innych instytucji, w których gospodarstwa domowe są zadłużone. Drugą z nich jest podstawa porównawcza. Porównanie może być bowiem poczynione zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. W czasie można porównywać jedno gospodarstwo domowe w perspektywie miesięcy lub lat, zaś w przestrzeni porównanie kilku, kilkudziesięciu, kilkuset, tysięcy gospodarstw domowych, przy założeniu stosowania standardowych, identycznych wskaźników. Poziom zadłużenia gospodarstwa domowego, w którym staje się ono niewypłacalne, zależy od wielu czynników, w tym m.in. od: wielkości i struktury zadłużenia, aktywów gospodarstwa domowego, dochodu, cyklu życia gospodarstwa domowego, wiedzy i świadomości ekonomicznej, (finansowej, bankowej), skłonności do ryzyka, zabezpieczenia i in. Uwzględnienie ich w zasadniczy sposób różnicuje poziom zadłużenia gospodarstwa domowego. Nie tylko wielkość zadłużenia, lecz także jego struktura, warunki kredytowania, zabezpieczenie osobiste i rzeczowe mają znaczący wpływ na poziom zadłużenia gospodarstwa domowego. Poza tym istotnym elementem w ocenie poziomu zadłużenia jest dochód, a w zasadzie środki do dyspozycji gospodarstwa domowego pozostające po zapłaceniu zobowiązań, wskazujące możliwości spłaty zadłużenia. Poziom

12 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 113 zadłużenia zależy również od rozwoju rynku pożyczek i kredytów oraz struktur prawnych w zakresie niewypłacalności i upadłości konsumenckiej. Tabela 2.1. Algorytm obliczania zdolności kredytowej klientów indywidualnych Lp. Transakcje kredytowe udzielane w rachunku kredytowym Kredyt odnawialny Karta kredytowa 1. Ustalenie kwoty dochodu rozporządzalnego Dr 1 Dr 1 = Dg Ws Zf Wa Wk gdzie: Dr 1 kwota dochodu rozporządzalnego ustalona na podstawie danych z wniosku kredytowego, Dg dochód netto gospodarstwa domowego, Ws wydatki stałe, Zf zobowiązania finansowe, Wa wydatki związane z utrzymaniem samochodu, Wk wydatki gospodarstwa domowego przeznaczone na bieżącą konsumpcję. 2. Ustalenie kwoty dochodu rozporządzalnego Dr 2 Dr 2 = Dg (Pw Dg) gdzie: Dr 2 kwota dochodu rozporządzalnego uwzględniającego przeciętne wydatki gospodarstwa domowego, Pw współczynnik przeciętnych wydatków gospodarstwa domowego. 3. Wybór kwoty dochodu rozporządzalnego Dr = Min [Dr1; Dr2] ale nie mniej niż zero DR = Dr 4. Obliczenie maksymalnej kwoty transakcji kredytowej Dla kredytów udzielanych w PLN spłata według rat annuitetowych: Kmax = DR x [ 1 - ( 1 + P/12 x 100)-N] P / 12 x 100 spłata według rat malejących: Kmax = DR x N x 12 x x P x N spłata odsetkami płatnymi z góry : K max = DR N gdzie: P stopa procentowa w stosunku rocznym dla kredytu w PLN, N liczba rat. L max = Mno SrW gdzie: L max maksymalny limit kredytu odnawialnego, Mno mnożnik dla kredytu odnawialnego ustalany na podstawie kwoty dochodu rozporządzalnego i okresu posiadania ROR w banku, SrW średni miesięczny wpływ na ROR klienta w banku. 5. Ustalenie zdolności kredytowej i kwoty transakcji kredytowej L max = Mnk Dw gdzie: L max maksymalny limit kredytu dla karty kredytowej, Mnk mnożnik dla karty kredytowej ustalany na podstawie kwoty dochodu rozporządzalnego i okresu posiadania karty kredytowej banku, Dw dochód netto wnioskodawcy. Jeżeli K max L max wnioskowana kwota transakcji kredytowej, klient posiada zdolność kredytową. Jeżeli K max L max < wnioskowana kwota transakcji kredytowej, dalszy tryb postępowania określa właściwa procedura produktowa. Źródło: materiały wewnętrzne banków.

13 114 Rozdział 2 Dane charakteryzujące zadłużonych i nadmiernie zadłużonych można podzielić na cztery kategorie: makro, mikro, mezzo i prawne. Dane makro uzyskać można z europejskiej bazy danych EU HBS (EU Harmonised Household Budget Survey), a w szczególności ECHP (European Communities Household Panel), przy czym można przeanalizować dane dotyczące konsumpcji, dochodu, wieku głowy gospodarstwa domowego, wielkości gospodarstwa domowego, struktury gospodarstwa domowego, w tym liczby dzieci. Dane mezzo ukazują sektorową wielkość zadłużenia i są to dane ukazujące łączną wartość zadłużenia w instytucjach finansowych zbiorczo ujętych w materiałach NBP i instytucjach badawczych zajmujących się zadłużeniem gospodarstw domowych w Polsce. Są to dane ukazujące ogólną liczbę i wartość kredytów, rodzaje kredytów (konsumenckich, hipotecznych i innych) i inne informacje. Dane mikro dostarczają obiektywnych (ilościowych) i subiektywnych (jakościowych) informacji o reprezentatywnej próbce populacji. Mowa tu o dochodzie, wieku, konsumpcji, zadłużeniu i trudnościach w spłacie gospodarstw domowych wynikających z badania poszczególnych gospodarstw domowych. Dane mikro mogą dotyczyć zarówno gospodarstwa domowego, jak i banku, który boryka się z problemem niewypłacalności swoich klientów. Wielkości te uznaje autorka za najistotniejsze z punktu widzenia pracy. Uzupełnienie danych mikro mogą stanowić dane o charakterze prawnym dotyczące regulacji prawnych w zakresie kredytowania, ochrony konsumenta, ustawy o kredycie konsumenckim i upadłości konsumenckiej itp. W związku z tym, że praca jest napisana głównie z punktu widzenia mikro, prezentuje się przede wszystkim metody oceny zadłużenia gospodarstw domowych na podstawie danych mikro. Wykorzystując metody proponowane przez S. Zajączkowskiego i D. Żochowskiego w Raporcie o stabilności systemu finansowego 2006, jednocześnie uzupełniając je, i adaptując do gospodarstw domowych proponuje się trzy metody 18 : 1. Metoda I polega na analizie wielkości i struktury obciążenia gospodarstw domowych kredytem. Zarówno wielkość kredytu, jak i jego struktura rozumiana jako udział w portfelu kredytowym zróżnicowanym pod kątem zabezpieczenie kwoty kredytu, okresu kredytowania, koszt kredytu ma wpływ na ocenę poziomu zadłużenia. 2. Metoda II polega na oszacowaniu kwoty do dyspozycji, jaka pozostaje gospodarstwu domowemu po odjęciu wydatków na spłatę zadłużenia i innych sztywnych wydatków (mieszkanie, żywność itp.). Gospodarstwo domowe, zadłużając się, zakupuje dobra trwałego użytku, aktywa trwałe, jak dom, samochód, które są wyłącznie kosztochłonne, gdyż wymagają comiesięcznych nakładów finansowych w postaci opłat za energię, gaz, telefon, Internet itp. 18 Zob. S. Zajączkowski, D. Żochowski, Obciążenie gospodarstw domowych spłata długu rozkłady i stress testy, [w:] J. Osiński, D. Tymoczko, P. Wyczański (red.), Raport o stabilności systemu finansowego 2006,.), NBP, Warszawa, maj 2007, s. 114.

14 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 115 W dużej mierze są to aktywa niepracujące, nieprzynoszące dochodu. Oczywiście należy uwzględnić przypadki, w których zakupione (z kredytu) aktywa trwałe pracują na siebie, jak np. dom zamieszkany przez gospodarstwo domowe, które prowadzi działalność gospodarczą lub wynajmuje pomieszczenia domu, tym samym zdobywając dochód na pokrycie bieżących opłat i/lub raty kredytowej. 3. Metoda III polega na oszacowaniu tzw. rezerwy finansowej, która w sytuacji nieoczekiwanych zdarzeń wpływających na zmniejszenie lub utratę dochodu pozwoli na uregulowanie zobowiązań i utrzymanie oczekiwanego poziomu życia poprzez oszacowanie hipotetycznego bufora dochodowego gospodarstwa domowego w razie wystąpienia niekorzystnych zmian w otoczeniu zewnętrznym, skutkujących wzrostem kosztów obsługi długu (np. wzrost stóp procentowych, deprecjacja waluty krajowej względem walut obcych). Odsetek kredytów zaciągniętych przez gospodarstwa domowe, których bufor dochodowy po wystąpieniu szoku zewnętrznego byłby ujemny, może być miarą wrażliwości gospodarstw domowych na szok stopy procentowej czy kursu walutowego. Obserwacja przypadków osób mających problemy finansowe, prezentowanych w prasie bieżącej potwierdza, iż to właśnie pierwsze kilka miesięcy od zaistniałych problemów jest szczególnie istotne. Czynniki losowe wpływające na zmniejszenie lub brak środków do życia i prowadzące do zwiększenia niespłacalnych zobowiązań przy braku rezerwy finansowej w znacznym stopniu zwiększają grono osób zagrożonych niewypłacalnością. Jedni, choć z trudem stosując najprostsze strategie zaradcze (np. w postaci zapożyczenia u rodziny, znajomych), wychodzą z dołka finansowego, inni zaś popadają w coraz większe zadłużenie.