Wp³yw czynników przyrodniczych i terminu odstrza³u na masê tuszy sarny europejskiej (Capreolus capreolus L.)

Transkrypt

1 DOI: /v Leœne Prace Badawcze (Forest Research Papers), 2009, Vol. 70 (2): Pawe³ Janiszewski 1, Tomasz Daszkiewicz 1, Vladimir Hanzal 2 Wp³yw czynników przyrodniczych i terminu odstrza³u na masê tuszy sarny europejskiej (Capreolus capreolus L.) Effect of environmental factors and time of shooting on carcass weight of European roe deer (Capreolus capreolus L.) Abstract. The aim of the study was to characterize the carcass weight of the European roe deer shot during four hunting seasons (2001/ /2005) in five provinces of northern Poland. The total number of animals evaluated in all seasons was , including bucks, hinds and fawns. The average carcass weight was respectively 16.6 kg, 16.5 kg and 11.2 kg. The heaviest animals were shot in the Provinces of Podlasie and Warmia & Mazury (eastern part of research area), whereas the lightest ones in the Provinces of Western Pomerania and Pomerania (western part of research area). Higher carcass weight was recorded in the regions dominated by arable land and lower in the regions dominated by forest. The body weight of bucks, hinds and fawns varies throughout the hunting season. The males reached the highest body weight in July, while the females and the young in December. Key words: Roe deer, Capreolus capreolus, carcass weight. 1. Wstêp Sarna europejska wykazuje du e zró nicowanie masy cia³a w zale noœci od warunków geograficznych, klimatycznych i œrodowiskowych (Dziêcio³owski 2000b, c). Rogacze we Francji i w Polsce osi¹gaj¹ masê stanowi¹c¹ tylko 80% masy cia³a rogaczy skandynawskich. Zró nicowanie to jest zauwa alne równie w przypadku kóz i koÿl¹t. Doros³e samice w po³udniowej Europie rzadko osi¹gaj¹ masê cia³a 23 kg, podczas gdy w krajach nordyckich mog¹ wa yæ nawet 30 kg. Masa koÿl¹t przy urodzeniu waha siê od 900 do 2260 g, a tempo ich wzrostu wynosi od 113 g na dobê na Wyspach Brytyjskich do 155 g w Norwegii (Dziêcio³owski 2000a). Jak podaje Pielowski (1999), sarny bytuj¹ce na terenach pó³nocno-zachodnich Polski wa ¹ œrednio 15 kg, natomiast sarny z po³udniowego wschodu oko³o 18 kg. Przyk³adem wp³ywu warunków œrodowiskowych na masê sarny s¹ wyniki obserwacji przeprowadzonych przez Wajdzika i Jamrozego (2001), którzy stwierdzili, e samce sarny bytuj¹ce w ³owiskach leœnych po³udniowo-zachodniej Polski wa ¹ oko³o 14,50 kg i s¹ l ejsze o oko³o 4 kg od sarny z ³owisk polnych z tego samego rejonu kraju. Na masê tuszy sarny ma równie wp³yw pora roku. Wahania sezonowe masy cia³a zwierz¹t s¹ zwi¹zane z jakoœci¹ i obfitoœci¹ pokarmu w cyklu rocznym, z warunkami pogodowymi, a tak e z ruj¹, ci¹ ¹ i laktacj¹. Koz³y najwiêksz¹ masê cia³a osi¹gaj¹ w okresie przedrujowym tj. w czerwcu i lipcu, natomiast kozy póÿn¹ jesieni¹ (Pielowski 1999). Celem pracy by³o scharakteryzowanie zmiennoœci masy tuszy sarny europejskiej (Capreolus capreolus) w pó³nocnej Polsce z uwzglêdnieniem wystêpuj¹cych tam warunków przyrodniczych i terminu odstrza³u. 1 2 Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie, Wydzia³ Bioin ynierii Zwierz¹t, Katedra Hodowli Zwierz¹t Futerkowych i owiectwa, Oczapowskiego 5, Olsztyn, Fax ; janisz@uwm.edu.pl University of South Bohemia, Faculty of Agriculture, Department of Fishing and Wildlife Management, Studentska 13, , Èeské Budìjovice, Czech Republic

2 124 P. Janiszewski et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Materia³ i metody Teren badañ Badaniami objêto obszar pó³nocnej Polski, który zgodnie z administracyjnym podzia³em kraju obejmowa³ województwa: zachodniopomorskie, pomorskie, kujawsko-pomorskie, warmiñsko-mazurskie i podlaskie. Granice administracyjne piêciu wymienionych województw przyjêto jako granice porównywanych ze sob¹ rejonów badawczych i oznaczono jako: I, II, III, IV, V (ryc. 1). Ogóln¹ charakterystykê terenu badañ przedstawiono w tabelach 1 i 2. Najwiêkszy udzia³ lasów by³ w rejonie II (woj. pomorskie), a najmniejszy terenów polnych w rejonie I (woj. zachodniopomorskie) (tab. 1). W rejonach badawczych wystêpuj¹ drzewostany wszystki klas wieku, przy czym dominuj¹ drzewostany klas III, IV, V i starszych. Podstawowym gatunkiem Tabela 1. Udzia³ gruntów rolnych i leœnych na terenach objêtych badaniami Table 1. Proportion of arable land and forest land in the research area Rejon badawczy Research area Ogó³em Total Powierzchnia / Area U ytki rolne Arable land Grunty leœne Forest land ha ha % ha % I , ,9 II , ,8 III , ,7 IV , ,4 V , ,2 Tabela 2. Œrednia roczna temperatury powietrza [ C] oraz roczna suma opadów atmosferycznych [mm] Table 2. Mean annual air temperature [ C] and total annual precipitation [mm] Temperatura Temperature [ o C] Opady Precipitation [mm] Lata Years Rejon badawczy Research area I II III IV V ,7 8,3 8,6 7,5 7, ,5 8,8 9,5 8,6 8, ,0 8,2 8,4 7,6 6, ,8 8,0 8,4 7,5 6, drzew w pó³nocnej Polsce jest sosna, która zajmuje od 60,8 % powierzchni lasów w rejonie IV do 85,5% w rejonie III. Rycina 1. Po³o enie rejonów badawczych Figure 1. Location of research areas Materia³ badawczy W celu scharakteryzowania zmiennoœci masy tuszy saren wystêpuj¹cych w pó³nocnej Polsce analizowano: masê tuszy samców (koz³ów), masê tuszy samic (kóz), masê tuszy potomstwa w pierwszym roku ycia (koÿl¹t). Dane dotycz¹ce masy tusz kóz i koÿl¹t (po wypatroszeniu) oraz tusz koz³ów (po wypatroszeniu i odbiciu ³ba) uzyskano w wyniku wa enia ich z dok³adnoœci¹ do 0,1 kg z u yciem wagi elektronicznej, w bazie magazynowo-przerobowej Zak³adu Przetwórstwa Miêsnego Las Olsztyn sp. z o.o. w Olsztynie w momencie przywiezienia i przyjêcia ich z terenowych punktów skupu. Jest to standardowa procedura stosowana w tej firmie maj¹ca na celu dok³adne okreœlenie masy sch³odzonej tuszy ka dej przyjêtej sztuki zwierzyny. Zebrany materia³ obejmowa³ dane z 4 sezonów ³owieckich, tj. od 2001/2002 do 2004/2005. ¹czna liczba ocenianych tusz wynios³a sztuk (tab. 3). W celu okreœlenia wp³ywu czynników przyrodniczych na masê tuszy saren w badaniach uwzglêdniono: rejon pochodzenia zwierz¹t, procentowy udzia³ u ytków rolnych i gruntów leœnych w rejonach (tab. 1), œrednie roczne temperatury (tab. 2), sumê rocznych opadów atmosferycznych (tab. 2), miesi¹c pozyskania zwierzêcia.

3 P. Janiszewski et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Informacje dotycz¹ce daty pozyskania saren (miesi¹c i sezon ³owiecki) oraz rejonu ich pochodzenia (województwo, w którym strzelono dane zwierzê) uzyskano z dokumentów skupowych, które do³¹czone by³y do ka dej tuszy skupionej przez firmê Las Olsztyn oraz z innej dokumentacji wymienionej firmy. Dane dotycz¹ce analizowanych warunków atmosferycznych oraz charakterystykê rejonów badawczych opracowano na podstawie informacji zawartych w Rocznikach Statystycznych (GUS 2000, 2003, 2004, 2005). Analizuj¹c wyniki przedstawione w pracy, nale y zauwa yæ, e w przypadku samców sarny europejskiej nie s¹ one w pe³ni reprezentatywne. Koz³y by³y bowiem pozyskane wed³ug zasad selekcji osobniczej i populacyjnej zwierz¹t ³ownych obowi¹zuj¹cych w Polsce. W przypadku kóz i koÿl¹t co prawda tak e zaleca siê pozyskiwanie przede wszystkim zwierz¹t cherlawych i os³abionych, jednak w praktyce odstrza³ mo na uznaæ za losowy, gdy zazwyczaj udzia³ takich osobników jest znikomy. Zebrane dane opracowano statystycznie z wykorzystaniem programu Statistica Pl. W celu wykazania statystycznych istotnoœci ró nic pos³u ono siê metod¹ jednoczynnikowej analizy wariancji. Wyniki zestawiono w tabelach, podaj¹c liczebnoœæ, œredni¹ arytmetyczn¹ i b³ad standardowy oraz minimaln¹ i maksymaln¹ wartoœæ cech dla danej grupy (Bochno et al. 2001). 3. Wyniki Masa tuszy koz³ów, kóz i koÿl¹t Œredni¹ masê tuszy koz³ów, kóz i koÿl¹t na objêtym badaniami terenie pó³nocnej Polski, za okres czterech kolejnych sezonów ³owieckich, podano w tabeli 3. Ró nica miêdzy œredni¹ mas¹ tuszy w poszczególnych rejonach wynosi³a ok. 1 kg. Cecha ta charakteryzowa³a siê niewielk¹ zmiennoœci¹ ok. 14% (tab. 4). Masa tuszy koz³ów, kóz i koÿl¹t z rejonów IV i V kszta³towa³a siê powy ej œredniej dla ca³ego makroregionu pó³nocnej Polski, natomiast mniejsz¹ mas¹ tuszy charakteryzowa³y siê zwierzêta z rejonów I, II i III Tabela 3. Œrednia masa tuszy [kg] sarn w analizowanym okresie Table 3. Average carcass weight [kg] of roe deer in analyzed period Grupa zwierz¹t Animal group Koz³y Bucks Kozy Hinds KoŸlêta Fawns N x [kg] Sd ,6 2, ,5 2, ,2 2,0 Tabela 4. Masa tuszy saren w rejonach badawczych Table 4. Carcass weight of roe deer in research regions Grupa zwierz¹t Animal category Koz³y Bucks Kozy Hinds KoŸlêta Fawns * P 005,,**P 001, Miary statystyczne Statistical measures Rejon badawczy Research area Istotnoœæ ró nic Significance of differences N > 4, 3, 2, 1** x [kg] 16,1 16,3 16,2 17,0 17,9 4>3,2,1** 2 > 1** Sd 2,8 2,3 2,4 2,7 2,5 3>1* Min. [kg] 7,0 8,0 6,0 9,0 9,0 Max. [kg] 30,0 29,0 24,0 27,0 25,0 N > 4, 3, 2, 1** x [kg] 15,7 16,3 16,5 16,9 17,3 4>3,2,1** 3 > 1** Sd 2,2 2,2 2,3 2,6 2,6 2>1* Min. [kg] 6,0 7,0 6,0 6,0 9,0 Max. [kg] 24,0 25,0 26,0 26,0 25,0 N ,4 > 2, 3, 1** x [kg] 10,8 11,0 10,8 11,4 11,7 Sd 1,8 1,8 2,1 1,2 2,1 Min. [kg] 6,0 4,0 4,0 5,0 6,0 Max. [kg] 21,0 19,0 19,0 21,0 17,0

4 126 P. Janiszewski et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Rycina 2. Masa tuszy saren oraz œrednia roczna temperatura w poszczególnych rejonach badawczych I V Figure 2. Carcass weight of roe deer and mean annual temperature in research areas I V Rycina 3. Masa tuszy saren oraz suma rocznych opadów w rejonach badawczych I V Figure 3. Carcass weight of roe deer and total annual precipitation in research areas I V

5 P. Janiszewski et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): (tab. 4). Stwierdzone ró nice miêdzy œredni¹ mas¹ tuszy koz³ów i kóz z wymienionych rejonów badawczych zosta³y potwierdzone statystycznie. Podsumowuj¹c, uzyskane wyniki wskazywa³y na wyraÿn¹ zale noœæ miêdzy mas¹ tuszy saren i ich pochodzeniem (rejonem badawczym, w którym zosta³y pozyskane). Zale noœæ ta wyra a³a siê zwiêkszeniem œredniej masy tuszy zwierz¹t z rejonów badawczych po³o onych bardziej na wschód (województwo warmiñsko-mazurskie i podlaskie). Masa tuszy a niektóre czynniki œrodowiskowe Na masê cia³a, a w efekcie koñcowym na masê tuszy, maj¹ wp³yw miêdzy innymi czynniki atmosferyczne. Przeanalizowano oddzia³ywanie œredniej rocznej temperatury (ryc. 2) oraz rocznej sumy opadów (ryc. 3) na masê tuszy koz³ów, kóz i koÿl¹t w poszczególnych sezonach ³owieckich. Na podstawie powy szych danych mo na stwierdziæ, e w stosunkowo ciep³ym sezonie ³owieckim 2002/03 tusze kóz i koÿl¹t charakteryzowa³y siê mniejsz¹ mas¹ w porównaniu z mas¹ tusz z ch³odniejszych lat. Mo na tak e stwierdziæ, e masa tuszy osobników mêskich w wiêkszym stopniu by³a niezale na od sezonowych ró nic temperatur. Drugim czynnikiem atmosferycznym uwzglêdnionym w badaniach by³a roczna suma opadów atmosferycznych (ryc. 3). W sezonach ³owieckich o stosunkowo du ej iloœci opadów (2001/2002 i 2002/2003) masa kóz i koÿl¹t by³a mniejsza w porównaniu do masy tusz tych grup zwierz¹t w sezonach z ma³¹ iloœci¹ opadów sezon 2003/2004. Analizuj¹c oddzia³ywanie œrodowiska, w jakim bytuj¹ zwierzêta, tj. udzia³ powierzchni u ytków leœnych oraz rolnych w poszczególnych rejonach (ryc. 4), mo na zauwa yæ, e na terenach charakteryzuj¹cych siê du ym udzia³em u ytków rolnych (rejony IV i V) masa tuszy saren by³a wiêksza i wynosi³a 11,40 17,30 kg. Jednoczeœnie zaobserwowano, e w rejonach o wiêkszym udziale lasów (rejony I i II) œrednia masa tusz saren by³a mniejsza i wynosi³a 10,8 16,3 kg. Masa tuszy saren w zale noœci od miesi¹ca odstrza³u Œrednia masa tuszy samców w kolejnych miesi¹cach sezonu odstrza³u by³a zró nicowana (ryc. 5). Koz³y o najwiêkszej masie pozyskiwano w czerwcu i lipcu. W czterech spoœród piêciu analizowanych rejonów (rejon I, II, IV i V) stwierdzono spadek masy tuszy od sierpnia do wrzeœnia (czyli po zakoñczeniu sezonu godowego) i nastêpnie niewielki wzrost do paÿdziernika. Ogólne tendencje zmian masy tusz samic w poszczególnych miesi¹cach pozyskania we wszystkich rejonach by³y podobne (ryc. 5). Najwiêksz¹ masê tuszy mia³y kozy pozyskane w listopadzie i grudniu. W kolejnych miesi¹cach nastêpowa³ spadek masy od 1 do 2 kg. Na pocz¹tku sezonu polowañ koÿlêta mia³y masê tuszy od oko³o 10,3 kg w rejonach IIIiIdooko³o 11,2 kg w pozosta³ych rejonach (ryc. 5). W koñcu sezonu masa tuszy koÿl¹t by³a podobna, pomimo jej zró nicowania w ci¹gu ca³ego sezonu, i wynosi³a 11,2 11,6 kg. 4. Dyskusja Analiza masy tuszy saren by³a przedmiotem wielu badañ (Drozd et al. 2000, Wajdzik et Jamrozy 2001, Osgyan 1989, Janiszewski et al. 2008). Materia³ badawczy stanowi³y w nich sarny z ró nych krajów europejskich. Najl ejsze sarny wystêpowa³y na terenie Niemiec (ok kg), nieco ciê sze w Bu³garii, na Wêgrzech i w Czechach od 16 kg do 18 kg. Z kolei w Szwecji sarny wa y³y ponad 21 kg (Osgyan 1989, Raesfeld 1956, Vach 1993). W Polsce masa tuszy Rycina 4. Masa tuszy saren w zale noœci od powierzchni u ytków rolnych i gruntów leœnych w rejonach badawczych I V Figure 4. Carcass weight of roe deer in relation to the proportion of arable land and forest land in research areas I V

6 128 P. Janiszewski et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Rycina 5. Zmiany masy tuszy saren w trakcie sezonu ³owieckiego w rejonach badawczych I V Figure 5. Changes of the carcass weight of roe deer during the hunting season in research areas I V rogaczy wynosi³a od oko³o 15 kg w œrodkowozachodniej czêœci kraju, 16,5 kg w Wielkopolsce do 19 kg w œrodkowo-wschodnim rejonie kraju i a do 24 kg w Karpatach (Fruziñski et al. 1982; Pielowski 1999). Przedstawione zmiany œredniej masy tuszy saren s¹ zgodne z ekogeograficzn¹ regu³¹ Bergmana, tj. zasad¹ zwiêkszania siê masy zwierz¹t wraz ze zmian¹ klimatu na zimniejszy (Bobek et al. 1984). Regu³a ta zosta³a potwierdzona wynikami badañ w³asnych. Sarny pozyskiwane z ³owisk po³o onych na zachodnich terenach doœwiadczenia (rejon I) charakteryzowa³y siê mniejsz¹ œredni¹ mas¹ w porównaniu do zwierz¹t bytuj¹cych w ³owiskach wschodnich (rejony IV i V). Zmiennoœæ ta dotyczy³a wszystkich analizowanych grup p³ciowowiekowych. Nale y stwierdziæ, e uzyskane wyniki badañ w³asnych potwierdzi³y wczeœniejsze doniesienia innych autorów (Krupka 1989, Pielowski 1999), e sarna europejska wykazuje du ¹ zmiennoœæ masy cia³a w zale noœci od po³o enia geograficznego ³owisk, w których yje. Œrednia masa sarny z ³owisk pó³nocnej Polski zwiêksza³a siê stopniowo z zachodu na wschód. Ró ny udzia³ powierzchni lasów i u ytków rolnych decyduje równoczeœnie o ró nicach bazy erowej i iloœci zwierz¹t, które mog¹ j¹ u ytkowaæ. Z kolei baza erowa mo e byæ tak e jednym z powodów ró nic w masie tuszy pozyskiwanych saren. Taka sugestia zgodna jest z pogl¹dami innych autorów (Brzuski et al. 1998, Drozd et al. 2000, Pettorelli et al. 2002), którzy podali, e warunki œrodowiskowe determinuj¹ jakoœæ osobnicz¹. Tak e Janiszewski i Kolasa (2007) wykazali, e czynnikiem wp³ywaj¹cym na masê tuszy samców sarny europejskiej jest œrodowisko bytowania zwierz¹t. Autorzy ci stwierdzili, e œrednia masa osobników pochodz¹cych z polnych ³owisk w rejonie lasów taborskich wynosi³a 17,15 kg. Koz³y pochodz¹ce z terenów leœnych by³y l ejsze œrednia masa ich tuszy wynosi³a 15,65 kg. Tê sam¹ zale noœæ pomiêdzy mas¹ tuszy saren z terenów leœnych i polnych stwierdzono tak e na terenie Litwy (Petelis et Brazaitis 2003) i Danii (Klein et Strandgaard 1972). Na badanym terenie udzia³ powierzchni lasów i u ytków rolnych tak e mia³ wp³yw na masê saren. W rejonach z du ym udzia³em terenów rolnych (IV i V) pozyskano zwierzêta, których masa tuszy wynosi³a ponad 17 kg. W rejonach o du ym udziale lasów (regiony I i II) masa tuszy saren by³a mniejsza ni w rejonach o mniejszej lesistoœci. Drozd i in. (2000) wykazali w swoich badaniach zró nicowanie masy tuszy samców z ró nych dzielnic przyrodniczo-leœnych œrodkowowschodniej czêœci kraju. Najciê sze koz³y pozyskiwano na terenach charakteryzuj¹cych siê du ¹ mozaikowatoœci¹ lasów i pól uprawnych, z przewag¹ ma³ych kompleksów leœnych. Mo na przypuszczaæ, e jest to optymalny teren bytowania sarny, gdy œrednia masa tuszy koz³ów, okreœlona w tych rejonach, by³a wiêksza od uzyskanej w badaniach w³asnych wynosi³a bowiem od 15,2 a do 19,20 kg. Graczyk (1978), Krupka (1989) i Pielowski (1999) uwa aj¹, e w wyniku bytowania w ró nych warunkach œrodowiskowych wytworzy³y siê dwie

7 P. Janiszewski et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): formy ekotypowe sarna polna i sarna leœna. Wed³ug tych badaczy masa tuszy sarny polnej jest wiêksza od sarny leœnej, a ró nica mo e osi¹gn¹æ ponad 2,5 kg. Rogacze charakteryzuj¹ce siê wiêksz¹ mas¹ tuszy (16,39 16,48 kg) pochodzi³y z terenów niezadrzewionych, a o mniejszej masie tuszy (15,26 15,49 kg) z obszarów z przewag¹ lasów (Brzuski i in. 1997). Rozpatruj¹c masê tuszy saren i wielkoœæ opadów atmosferycznych na badanym terenie mo na zaobserwowaæ pewn¹ zale noœæ. W latach z du ¹ iloœci¹ opadów masa tusz kóz i koÿl¹t by³a mniejsza w porównaniu z mas¹ tusz tych grup zwierz¹t pozyskanych w sezonach o mniejszej iloœci opadów. Wp³yw na masê saren mia³a tak e œrednia roczna temperatura. W sezonach stosunkowo ciep³ych tusza kóz i koÿl¹t by³a nieco l ejsza w porównaniu z tusz¹ zwierz¹t pozyskanych w latach ch³odniejszych. Badania na terenie Puszczy Niepo³omickiej wykaza³y, e ³agodna zima wp³ywa na zmniejszenie masy cia³a koÿl¹t o oko³o 10%, natomiast ostra o oko³o 20% (Bobek et al. 1984). Gaillard i in. (1996) przeprowadzili badania na dwóch populacjach saren pochodz¹cych z regionów Francji ró ni¹cych siê od siebie œredni¹ roczn¹ temperatur¹ oraz poziomem urodzeñ saren. Œrednia masa tuszy by³a wiêksza w latach ch³odnych i przy niskiej liczebnoœci populacji. Masa koz³ów pozyskanych w poszczególnych miesi¹cach odstrza³u by³a ró na. Na pocz¹tku sezonu ³owieckiego samce nie zd¹ y³y odtworzyæ masy utraconej w zimie, a pod koniec sezonu niska masa by³a konsekwencj¹ aktywnoœci podczas sezonu rujowego. Koz³y o najwiêkszej masie pozyskiwano w czerwcu i lipcu, a od sierpnia i wrzeœnia nastêpowa³ spadek masy. Podobnie stwierdzili Stubbe i Passarge (1979, za Pielowskim 1999): najciê sze rogacze pozyskiwano wg nich w czerwcu i lipcu 17,30 kg, a po okresie rui œrednia masa tuszy zmniejsza³a siê o oko³o 1 2 kg. Z kolei Brzuski i in. (1998) podaj¹, e koz³y o najciê szej tuszy odstrzeliwano w maju i by³y to osobniki o najwiêkszej sprawnoœci fizjologicznej, które najlepiej przetrwa³y okres zimowy. Tusze kóz odstrzelonych w listopadzie i grudniu charakteryzowa³y siê najwiêksz¹ mas¹. Kozy pozyskane w styczniu mia³y mniejsz¹ masê we wszystkich badanych rejonach. Zmniejszanie masy cia³a samic w tym okresie mo e sk³aniaæ do wniosku, e z punktu widzenia ekonomicznego najlepszym terminem zakoñczenia odstrza³u by³ grudzieñ. 5. Wnioski Wyniki badañ nad zmiennoœci¹ masy tuszy saren pozyskanych w ³owiskach pó³nocnej Polski w sezonach ³owieckich 2001/ /2005, pozwoli³y na sformu³owanie nastêpuj¹cych uogólnieñ i wniosków: 1. Œrednia masa tuszy saren bytuj¹cych w pó³nocnej Polsce wynosi³a: koz³y 16,6 kg, kozy 16,5 kg, a koÿlêta 11,2 kg. 2. Ró nice w masie tuszy saren pochodz¹cych z poszczególnych rejonów badawczych by³y statystycznie istotne. Koz³y, kozy i koÿlêta pozyskane z rejonów wschodnich w porównaniu do odstrzelonych w rejonach zachodnich charakteryzowa³y siê wiêksz¹ mas¹. 3. Masa tuszy koz³ów, kóz i koÿl¹t podlega³a wahaniom w ci¹gu sezonu polowañ. W tym okresie najwiêksz¹ masê koz³y osi¹ga³y w lipcu, natomiast kozy i koÿlêta w listopadzie i grudniu. 4. Analizowane warunki klimatyczne mia³y wp³yw na masê tuszy saren. Wiêksz¹ mas¹ tuszy charakteryzowa³y siê zwierzêta pozyskane w sezonach ³owieckich z ni sz¹ œredni¹ temperatur¹ powietrza oraz mniejsz¹ sum¹ opadów atmosferycznych. 5. W rejonach badawczych z wiêkszym udzia³em u ytków leœnych stwierdzono wystêpowanie saren o mniejszej œredniej masie tuszy. Literatura: Bobek B., Morow K., Perzanowski K Ekologiczne podstawy ³owiectwa. PWRiL. Warszawa. Bochno R., Lewczuk A., Michalik D Biometria stosowana. Wyd. UWM. Olsztyn. Brzuski P., Bresiñski W., Nêdzak M Wiek i œrodowisko jako czynniki determinuj¹ce fenotyp sarny. PZ, Warszawa. Drozd L., Piêta M., Piwniuk J Masa cia³a i poro a u samców sarn w makroregionie œrodkowo-wschodniej Polski. Sylwan, 11(144): Dziêcio³owski R. 2000a. Sarna zwierzê ci¹gle nieznane. owiec Polski, 5: Dziêcio³owski R. 2000b. Sarna zwierzê ci¹gle nieznane. owiec Polski, 6: Dziêcio³owski R. 2000c. Sarna zwierze ci¹gle nieznane. owiec Polski, 7: Fruziñski B., Ka³uziñski J., Baksalary J Weight and body measurement of forest and field roe-deer population. Acta Theriologica, 28: Gaillard J.M., Delorme D., Boutin J.M Body mass of roe deer fawns during winter in two contrasting populations. Journal of Wildlife Management, 60: G³ówny Urz¹d Statystyczny. Rocznik statystyczny (2002, 2003, 2004, 2005). Zak³ad Wydawnictw Statystycznych. Warszawa.

8 130 P. Janiszewski et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (2): Graczyk R Charakter powi¹zañ ekologicznych populacji sarn (Capreolus capreolus L.) z ekosystemem leœnym i polnym. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu C, 24: Janiszewski P., Kolasa S Biometric characteristics of roebucks (Capreolus capreolus) from Tabórz Forests, Poland. Baltic Forestry, 13 (2): Janiszewski P., Gugo³ek A., G³owala A Jakoœæ sarny europejskiej (Capreolus capreolus) bytuj¹cej w wybranych ³owiskach pó³nocno-wschodniej Polski. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis Zootechnica, 260 (5), Klein D.R., Strandgaart H Factors affecting growth and body size of Roe deer. Journal of Wildlife Management, 36, 1: Krupka J. (red.) owiectwo. PWRiL. Warszawa. Osgyan W Rehwild report: fakten, erfahrungen, konseqenzen. Nimrod. Bothel. Petelis K., Brazaitis G Morphomoetric data on the field ecotype roe deer in southwest Lithuania. Acta Zoologica Lituanica, 13, 1: Pettorelli N., Gaillard J.M., van Laere G Variations in adult body in roe deer: the effects of population density at birth and habitat quality. Proceedings of the Royal Society Biological Sciences Series B, 269 (1492): Pielowski Z Sarna. Wydawnictwo Œwiat. Warszawa. Raesfeld F Das Rehwild. Verlag Paul Parey. Hamburg, Berlin. Stubbe C., Passarge H Rehwild. VEB Deutcher Landwirtschaftsverlag, Berlin. Vach M Srnèi Zvìø. Silvestris. Uhlirske Janovice. Wajdzik M., Jamrozy G O sarnach leœnej i polnej raz jeszcze. owiec Polski, 10: Praca naukowa finansowana ze œrodków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy szego jako projekt badawczy nr 2 P06Z Praca zosta³a z³o ona r. i po recenzjach przyjêta r. 2009, Instytut Badawczy Leœnictwa