SKARB BRĄZOWY Z RADYMNA NAD SANEM SPOJRZENIE PO LATACH

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016 WOJCIECH BLAJER SKARB BRĄZOWY Z RADYMNA NAD SANEM SPOJRZENIE PO LATACH Abstract: In 1882, near the town of Radymno on the San River, a hoard of bronze ornaments (discs, pendants, spirals) was discovered, which ended up in the collection of the Dzieduszycki Family Museum in Lviv. Probably between 1907 and 1918 fragments of sheet bronze were included in the mentioned hoard which, for 90 years, were believed to be fragments of a bronze vessel, one of the oldest in the Polish soil. The bronze ornaments from the Radymno hoard date to Bronze Age Period III (phases BrD HaA1) and should be linked with the Piliny culture from central Slovakia and north-eastern Hungary. The bronze plates, however, originate from at least 2 vessels, in part thermally deformed: one made from bronze and the other from brass, which should be associated with the Roman Period and considered to be imports. Key words: Bronze Age, bronze ornaments, discs, pendants, spirals, fragments of bronze vessels, fragments of brass vessels, Roman Period Wstęp Przedmioty brązowe, znane jako skarb z Radymna, pow. jarosławski, należą do najwcześniej bo jeszcze pod koniec XIX w. pozyskanych źródeł tej kategorii w południowo-wschodniej Polsce. Jednak ani okoliczności znalezienia, ani późniejsze losy, ani nawet pierwotny skład zespołu nie zostały nigdy wyjaśnione. Porównanie archiwaliów i publikacji dowodzi, że wszystkie dotychczasowe opracowania były niepełne. Także pozycja typologiczna i chronologiczna zabytków z Radymna wymaga ponownego rozpatrzenia na tle aktualnego stanu badań i opracowań wyrobów brązowych 1. 1 Do podjęcia problematyki dotyczącej skarbu z Radymna zachęcił mnie P. dr Tudor Soroceanu z Berlina. P. dr hab. Jacek Górski, Dyrektor Muzeum Archeologicznego w Krakowie (dalej: MAK), wyraził uprzejmą zgodę na wykorzystanie zabytków i archiwaliów oraz na wykonanie analiz chemicznych. P. mgr Elżbieta Chochorowska i P. dr Paulina Poleska z MAK wspomagały mnie swoją wiedzą i udzielały życzliwej pomocy podczas moich wielokrotnych wizyt w Muzeum. P. mgr Urszula Bąk z Instytutu Archeologii UJ podjęła trud zestawienia ilustracji. Historia opisów i publikacji skarbu Pierwsza znana, drukowana informacja o skarbie z Radymna pojawiła się w przewodniku po Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie. Była to krótka wzmianka następującej treści: ( ) z pod Radymna depozyt złożony z 7 tarczek, drutu spiralnie zwiniętego i licznych kolczastych blaszek ( ) (Przewodnik 1907, 99). Równie oszczędny był opis w pracy Bohdana Janusza o Galicji Wschodniej: Radymno m. ( ) W muz. Dzieduszyckich jest 7 tarczek, drut spiralny i dużo blaszek kolczastych bronzowych. (Janusz 1918, ). Jako źródło podany został wyżej wspomniany przewodnik, a forma opisu pozwala sądzić, że było to powtórzenie. W przewodniku użyte zostało sformułowanie z pod Radymna, ale u B. Janusza miejscem znalezienia było już Radymno m., a więc miasto. Można przypuszczać, że autor nie oparł się na żadnych dodatkowych źródłach mówiących o miejscu odkrycia, lecz tylko wprowadził uproszczone określenie, pozornie i być może błędnie precyzując tę informację. Od tego czasu w publikacjach jako miejsce 183

2 znalezienia podawane jest samo Radymno i tak też będę postępował w dalszych częściach niniejszego artykułu. Dodatkowe źródła informacji wykorzystał niewątpliwie Józef Kostrzewski. Podał, że z Radymna pochodzi ( ) skarb odkryty 1882 r., złożony z 6 tarczek w kształcie odcinka kuli lub stożka, zaopatrzonych w 2 przeciwległe otwory i zdobionych wykuwanemi z wewnątrz wypukłościami, 5 wisiorków w kształcie spłaszczonego pustego stożka, z którego wyrasta długi pusty wewnątrz kolec ze zgrubieniem na końcu, kilkuset podobnych, lecz mniejszych ozdób tego typu, z kolcem masywnym, ostrym, zaopatrzonych przeważnie w dwa przeciwległe otwory, szeregu paciorków spiralnych, ułamków 2 tarczek spiralnych (może części naramienników lub fibul) i części ściany naczynia brązowego. Wskazał też obie powyżej wspomniane, wcześniejsze publikacje (Kostrzewski 1925, 181, 216). Kolczaste blaszki rozdzielił więc na dwa rodzaje wisiorków większe, których miało być 5, i mniejsze, których było kilkaset. Spiralki okazały się ułamkami 2 tarczek oraz bliżej nieokreśloną ilością paciorków. Zamiast 7 tarczek podał tylko 6, ale opisał je dokładniej. Nowością były ułamki naczynia z brązu. Z powyższego faktu wynikają dwa wnioski. Po pierwsze, istniał jakiś zapis podający datę znalezienia, ale przypuszczalnie żadnych innych, dodatkowych informacji. Po drugie, autopsja J. Kostrzewskiego 2 pozwoliła na stwierdzenie obecności ułamków naczynia brązowego. Jest to fakt niepokojący, ponieważ w przypadku innych skarbów brązowych, wymienionych przez Karola Hadaczka w przewodniku po Muzeum im. Dzieduszyckich 3, prawie zawsze podawane były pełne inwentarze zespołów (albo zestawy, które mogły być traktowane jako pełne) 4. Wchodzi tu w grę alternatywa: albo skarb z Radymna został w przewodniku z 1907 r. opisany wyjątkowo pobieżnie, albo w jego składzie nie było wtedy ułamków naczynia. Jeżeli trafne jest to drugie przypuszczenie, to nasuwają się dwie możliwości: albo ułamki te wchodziły 2 Kwerendę w lwowskich muzeach Józef Kostrzewski przeprowadził prawdopodobnie w lutym 1918 r. (Kostrzewski 1970, ; uprzejma informacja P. dr. Andrzeja Prinke z Archiwum PAN, Oddział w Poznaniu, z r.). 3 Warto wspomnieć, że tylko prof. Karol Hadaczek był podpisany jako autor rozdziału IV. Dział przedhistoryczny (Przewodnik 1907, ), podczas gdy nazwiska autorów innych rozdziałów nie zostały podane. 4 2 bransolety i 2 toporki z mogiły z Kamionek wielkich (recte z Kamionki Wielkiej), 6 bransolet z Potoczysk, ozdobny topór i bransoleta ze Stefkowej, 3 siekierki z uszkiem z pow. samborskiego, 4 dzidy, toporek i pręt spiralnie zwinięty z okolic Żółkwi, czara z uchem i 7 zgrabnych toporków z pod Rohatyna (recte z Rudy) (Przewodnik 1907, 99; por. Sulimirski 1930, 179; Żurowski 1949, 170, , 175; Gedl 2001, 64). Jedynie w opisie znalezisk ze Stefkowej zabrakło ułamka naramiennika (por. Kostrzewski 1919, 163, ryc. 7-8). Nie udało mi się sprawdzić, jak dokładne były informacje na temat zabytków z Putiatyniec (3 szpile) (Przewodnik 1907, 99). 184 w skład zbioru, który trafił do Muzeum Dzieduszyckich, lecz przejściowo były odłączone od pozostałych zabytków 5 i wróciły po roku 1907, a przed wizytą J. Kostrzewskiego w Muzeum, albo pozostałości naczynia (części ściany) pochodzą z innego znaleziska (także z Radymna lub okolic, względnie z całkiem innej miejscowości) i zostały dopiero po 1907 r. (świadomie lub omyłkowo) dodane do tarczek, spiralek i wisiorków z kolcem. Najszerszy opis zawartości skarbu z Radymna znajduje się w notatkach, sporządzonych przez Tadeusza Sulimirskiego i przechowywanych w Archiwum MAK (teczka stanowiska: Radymno) 6. Zostały tam wymienione następujące przedmioty: 6 tarczek wypukłych zdobionych 2 lub 3 rzędami przy brzegu biegnących wykuwanych od wewnątrz wypukłości i 4 grupami takich wypukłość[i] na krzyż symetrycznie ułożonemi. Blisko brzegów tarczki 2 przeciwlegle otwory. 4 wisiorki w kształcie spłaszczonego stożka, z tępym kolcem, zgrubiałym na końcu, pustym wewnątrz, u nasady 1 otwór; 2 kawałki takich kolców części górnych, i 1 wisiorek, tylko część dolna. Około 200 podobnych wisiorków, dużo mniejszych, i nie spłaszczonych, z kolcem pełnym spiczastym, u nasady 1 lub 2 przeciwlegle otwory. Około 10 małych spiralek drucianych założonych na kolce niektórych wisiorków. Na innej kartce obok szkiców figuruje nieco odmienny opis: 10 sztuk jednakich ze spiralkami jak obok zaś osobno bez spiralek około 200 sztuk przekłutych na dole, mniej więcej jednakiej wielkości. 1 tarczka spiralna z drutu 8 razy zwiniętego i kawałki drugiej takiej samej. Części naczynia (7 kawałków) bronz. w tem duży fragment brzegu naczynia (1½ cm szerokości), który był nieco na zewnątrz odchylony, oraz część dna. Inne są częściami ścian, lecz je trudno ze sobą powiązać. Na dnie 2 koncentryczne zagłębienia o średnicy wewnątrz 29 mm, zewnątrz 25 mm. Przestrzeń między temi kołami skośnie lekko kreskowana. W samym środku dna wyciśnięty mały punkt. Na samym brzegu tego fragmentu, powyżej obu tych kół, a zapewne na granicy dna, 2 wgłębienia biegnące prawdopodobnie dokoła dna, są one koncentryczne z poprzedniemi. Odległość wewnętrzna między pierwszem zewnętrznem, a tem wewnętrznem 45 do 50 mm, co z powodu silnego pogięcia w tym miejscu nie da się dokładnie zmierzyć. Naczynie z bardzo cienkiej blachy, poza kołami na dnie nie ma śladu innej ornamentyki, jak też i śladu po istnieniu ucha. Inna notatka podaje, że największy ułamek ( ) 5 Na taką możliwość, znajdującą pośrednie potwierdzenie w historii niektórych skarbów rozdzielonych między różne kolekcje (np. znalezisko ze Stefkowej por. Kostrzewski 1919), zwróciła mi uwagę P. mgr E. Chochorowska. 6 Za życzliwą pomoc bardzo dziękuję w tym miejscu P. dr Marzenie Woźny z Archiwum MAK.

3 jest częścią (około ½) brzegu górnego, jeden zaś, bardzo pogięty, jest resztą dna. ( ) Kołnierz odchylony na zewnątrz (1½ cm) ściany prostopadłe wysokości 7 cm i następnie równo obcięte, przy czym obok widnieje schematyczny zapis, podający średnicę (wylewu?) ~ 19,5 cm i wysokość szyjki ~ 7,6 cm. Na osobnej kartce znajduje się rysunek przedstawiający kolistą ozdobną tarczkę (por. tabl. 1:3; z dopiskiem: 6 szt.), duży wisiorek (4 szt.), mały wisiorek (ok. 200 szt.), rureczkę spiralną (ok. 10 szt.) i bardzo pobieżnie naszkicowaną tarczkę spiralną (1 szt. i kawałki drugiej). Na dalszych kartkach zachowały się: rysunek innej ozdobnej tarczki (por. tabl. 1:4), dokładniejszy rysunek tarczki spiralnej i rysunek małego wisiorka z nałożoną rureczką spiralną. Wycięte partie kartek świadczą, że istniał jeszcze inny rysunek ozdobnej tarczki, dużego wisiorka, małego wisiorka oraz rureczki spiralnej (por. niżej). Zachowały się też 2 szkice bez skali, będące próbami rekonstrukcji naczynia brązowego (por. ryc. 1:1-2), z dopiskiem na marginesie: lub może 2 naczynia? Można sądzić, że notatki i rysunki zostały sporządzone w latach dwudziestych XX w., ponieważ kilka rysunków wycięto, zapewne w celu wykorzystania w publikacji (por. niżej). W książce T. Sulimirskiego wydanej w 1929 r. znajduje się bardzo skromny wybór ilustracji (tarczka, duży wisior, mały wisiorek z kolcem, rureczka spiralna Sulimirski 1929, tabl. I:6-9). Natomiast opis jest dość szczegółowy i w zasadzie odpowiada notatkom archiwalnym. Autor nie podał daty i okoliczności znalezienia skarbu, ale wymienił 6 okrągłych, wypukłych, ornamentowanych tarczek, 4 wisiorki w kształcie spłaszczonego stożka, z tępym, pustym wewnątrz, przy końcu zgrubiałym kolcem, z jednym otworem u nasady, oraz około 200 podobnych, lecz małych wisiorków, okrągłych, z pełnym, ostrym kolcem, u nasady po dwa przeciwlegle otwory. Skarb miał zawierać także kilka wisiorków z cylindrycznie zwiniętego drutu bronzowego, nieco spłaszczonego, które były założone na kolce małych wisiorków, oraz tarczkę spiralną z okrągłego drutu, osiem razy zwiniętego i kawałek drugiej takiej samej tarczki spiralnej (Sulimirski 1929, 12, 16, 62-63). Ważny jest tu opis pozostałości naczynia: 7 kawałków naczynia bronzowego w czem jeden duży fragment brzegu naczynia, drugi dna. Kołnierz naczynia 1.5 cm szerokości był na zewnątrz wygięty. W samym środku dna mały dołek. Dokoła niego biegną w koło dna koncentryczne rowki o promieniach 14 i 15 cm [recte: 1,4 i 1,5 cm, względnie 14 i 15 mm, por. wyżej opis archiwalny W.B.], zaś przestrzeń pomiędzy nimi wypełniona mało zaznaczonemi, skośnemi nacięciami. Samym brzegiem tego fragmentu, prawdopodobnie dawniej brzegiem dna naczynia, biegną w koło dwa dalsze rowki. Promień wewnętrznego wynosi około mm, dokładnie nie da się jednak zmierzyć z powodu silnego zdeformowania fragmentu. Grubość ścian naczynia 2 mm, dna około 7 mm. Poza ornamentem dna, brak jakiejkolwiek ornamentyki na ścianach naczynia, jak też brak śladów istnienia ucha. ( ) Wszystkie powyższe przedmioty znalezione zostały w naczyniu bronzowem, które niestety dochowało się jedynie we fragmentach, z których pierwotny kształt naczynia nie da się już odtworzyć. Z dochowanego fragmentu brzegu widać, że miało ono kołnierz na zewnątrz wywinięty, z innego fragmentu, że dno jego było ornamentowane. Istotne było też stwierdzenie: Skarb nasz, mimo, że zawiera przedmioty na ogół spotykane już w II okr. ep. br., ze względu na obecność naczynia bronzowego, datować należy na III okr. ep. br. (Sulimirski 1929, 13-14). W przytoczonym opisie zostały pominięte 3 ułamki dużych wisiorków stożkowatych. Nadto różni się on od notatek archiwalnych tym, że według archiwaliów miało być ok. 200 małych wisiorków, a oprócz tego na 10 (lub na około 10) okazach były nałożone spiralki druciane, natomiast według publikacji łączna ilość ich wynosiła ok. 200, a wisiorki z cylindrycznie zwiniętego drutu były założone na kolce kilku z nich. Zostało tu także powiedziane (por. też niżej, publikacja L. Kozłowskiego z 1928 roku), że przedmioty brązowe zostały odkryte w naczyniu brązowym jednak otwartą pozostaje kwestia, czy wynikało to z jakichś danych archiwalnych, czy było tylko domysłem autora. Ponadto autor nie podał dokładnej liczby małych wisiorków ani rurkowatych spiralek. Nie wiadomo, czy zadecydowała o tym niechęć do żmudnego liczenia, czy zły stan zachowania zabytków utrudniający określenie ich pierwotnej liczby. Jednak nigdzie nie ma wzmianki o tym, aby wisiorki były źle zachowane. Podobny, lecz krótszy opis zamieścił Leon Kozłowski w rok wcześniej wydanej monografii trzech pierwszych okresów epoki brązu w Polsce. Także wspomniał o złożeniu w naczyniu brązowym i wymienił 6 wypukłych zdobionych tarczek, 4 wisiorki w kształcie spłaszczonego stożka i pustym kolcem, u nasady jeden otwór, tarczkę spiralną z okrągłego drutu i fragment drugiej oraz ok. 200 małych wisiorków okrągłych za pełnym spiczastym kolcem u nasady po 2 otwory, stwierdzając, że małych spiralek z drutu nasadzanych na kolce wisiorków było 10. Nie podał ilości fragmentów naczynia bronzowego w kształcie czarki, lecz sprecyzował jego wymiary wys. 7.6 cm, szer. u otworu 19.5 cm (Kozłowski 1928, 100, 137) w rzeczywistości dotyczące tylko części wylewowej (por. wyżej, opisy z Archiwum MAK). Nie wskazał też starszej literatury do skarbu. Praca zawiera skromny wybór ilustracji (Kozłowski 1928, 144, tabl. XIII:22-25), identyczny z uwzględnionymi w publikacji T. Sulimirskiego. Można przypuszczać, że do tych ilustracji zostały wykorzystane rysunki wycięte z notatek archiwalnych (por. wyżej). Innym zainteresowanym badaczem, który mógł widzieć we Lwowie wszystkie zabytki z Radymna, był 185

4 Jarosław Pasternak. Jednak podany w jego publikacji inwentarz skarbu, datowanego tam na II-III okres epoki brązu (Pasternak 1928, 38, 128), nie wykracza poza wyżej przytoczony opis J. Kostrzewskiego (1925) i można mieć wątpliwości czy autor w ogóle oglądał te znaleziska. W czasie II wojny światowej część lwowskich zbiorów uległa rozproszeniu. Zapewne wtedy niektóre okazy trafiły do Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Przypuszczalnie taki los był też udziałem kilkunastu przedmiotów łączonych ze skarbem z Radymna. Jednak chyba nikt z archeologów, którzy pisali o tych zabytkach, nie zdawał sobie z tego sprawy przez około 40 lat, choć znaleziska z Radymna były przywoływane i omawiane w szeregu powojennych publikacji. Większość tych prac zawierała jedynie krótkie informacje lub wzmianki o skarbie (Kostrzewski 1948, 219 mapka 8, 225; Gedl 1961, 43, 48-49, 78; Moskwa 1963, 26; Bukowski 1969, 339; Dąbrowski 1972, 37 typ Rimavská Sobota, 49 typ Rimavská Sobota, 50 ryc. 9, 154, 315 skarb z HA ; Blajer, Szpunar 1981, 309; Moskwa 1982, ryc. 1, 303; Blajer 1989, 132), a czasem trafiał on tylko na mapkę stanowisk (Moskwa 1960, 23; Gedl 1967, ; 1970, 377; Moskwa 1971, tabl. VI). W innych opracowaniach uwzględniane i komentowane były wybrane kategorie zabytków (Bukowski 1960, 201 koliste tarczki; Żaki 1962, 207 ryc. 13 tarczka kolista; Blajer 1984, 8 tarczka spiralna). Wreszcie w kilku publikacjach podany został prawie pełny skład skarbu, a różnice dotyczyły ilości dużych wisiorków stożkowatych, która wahała się między 4 a 6 (Żaki 1950, 18-19, 102, 109, , 118, 127, wisiorki w kształcie pustego stożka, na którym osadzony jest wysoki pusty kolec ze zgrubieniem na końcu ( ), 191; Kostrzewski 1964, 9, 11, 58 5 ozdób w kształcie stożka z wysokim pustym wewnątrz kolcem i ułamka szóstej podobnej ozdoby, 60 ryc. 68:1-7; Krauss 1977, 30, wisiorków, 43, ryc. 25). Warto zauważyć, że J. Kostrzewski w ostatnio cytowanej pracy korzystał zapewne z własnych rysunków, wykonanych w okresie międzywojennym lub wcześniej (może w 1918 r. por. wyżej), gdyż są to inne ilustracje, niż u L. Kozłowskiego i T. Sulimirskiego, a mianowicie: ryc. 68:1-3 tarczki ozdobne (druga uszkodzona; ryc. 68:4); duża ozdoba stożkowata (ryc. 68:5), mała ozdoba stożkowata z kolcem (ryc. 68:6), fragment tarczki spiralnej; ryc. 68:7 tarczka spiralna. Najczęściej w publikacjach była mowa o 5 dużych wisiorkach (Moskwa 1976, 37-38, 40, 87, 90-92, 137, 147, tam starsza lit., ryc. 54:a-d [za Kostrzewskim 1964 wybór]; Kostek 1987, 153; Czopek 1998, s ; Gedl 1998, 14, 50, 220; Czopek 1999, 118). Jako miejsce przechowywania wskazywane było Muzeum im. Dzieduszyckich (Żaki 1950, 171; Kostrzewski 1964, 58; Moskwa 1976, 269; Gedl 1998, 220). 186 Dopiero w połowie lat osiemdziesiątych XX w. mogłem stwierdzić, że część zabytków z Radymna znajduje się w zbiorach MAK. Niektóre okazy opisane były wtedy jako pochodzące z miejscowości nieznanej, a inne z miejscowości Wasiergieły 7 (ze znakiem zapytania). Pierwsza publikacja, w której fakt ten został odnotowany, dotyczyła analiz składu chemicznego wybranych zabytków brązowych z dorzecza górnej Wisły, w tym 3 okazów z Radymna: ułamka blachy z naczynia, kolistej tarczki i dużego wisiorka stożkowatego (Blajer et al. 1998, 70-73). Będzie o tym mowa niżej, przy opisach zabytków. Dokładniejsze opisy i ilustracje znalezisk z Radymna wykonane w oparciu o zachowane oryginały i dawne publikacje oraz uwagi na temat typologii i chronologii zostały zamieszczone w monograficznym opracowaniu skarbów z terenu Polski, datowanych na czasy odpowiadające fazom BrB2-HaA2 (Blajer 1999, 95-96, 98, , 136, 147, 196, tabl ). Zaletą tej publikacji było uwzględnienie wszystkich 4 całych okazów i 3 fragmentów dużych wisiorków lejkowatych (jakkolwiek ilość dużych wisiorków została podana w uproszczeniu i w nawiązaniu do pracy J. Kostrzewskiego z 1964 roku jako 5 całych i 1 fragment ), a także większości zachowanych blach z naczynia 8, oprócz części opisywanej jako dno. Nie zostały tu jednak wykorzystane znajdujące się w Archiwum MAK notatki i szkice, w tym przykładowe rysunki małych wisiorków z kolcem, rureczek spiralnych i spiralnej tarczki. Inaczej niż we wcześniejszych pracach, w których proponowane było datowanie na fazę BrD (Blajer 1989, 132), skarb z Radymna był tu łączony z horyzontem Kurd lub Cincu-Suseni, odpowiadającym fazie HaA1 (Blajer 7 Miejscowości o nazwie Wasiergieły lub podobnej nie udało się znaleźć w dostępnych słownikach i wykazach. Według uprzejmej informacji P. mgr E. Chochorowskiej taką nazwą (w alfabecie ukraińskim) w nieznanych okolicznościach zostało opisane brązowe dłuto z miejscowości Balicze (Balice), d. pow. żydaczowski, od 1934 r. d. pow. stryjski (dziś Podorozhnie lub Zarichnie, stryiskyi raion). Dłuto należy do skarbu, który według K. Żurowskiego ( ) do wiosny 1940 roku znajdował się ( ) w Muzeum im. Lubomirskich we Lwowie, skąd przeniesiony został do Muzeum Archeologicznego, a pod koniec okupacji niemieckiej wywieziony do Niemiec (Żurowski 1949, 156). Obecnie skarb ten jest przechowywany w zbiorach MAK. 8 6 tarczek z blachy, zdobionych wybijanymi guzkami, na krawędzi po 2 otwory, średn. 8-8,3 cm (tabl. 148:12-15), waga zachowanych okazów (tabl. 148:12-13) 48 g i 39 g; 5 wisiorków lejkowatych i ułamek podobnego okazu, dług. 7,8-8,2 cm, waga ok. 25 g, ok. 35 g, ok. 28 g, ok. 29 g, ok. 15 g, ok. 13,5 g, 7 g (tabl. 148:1-7); ok. 200 małych wisiorków kopulastych z ostrym końcem, przeważnie z 2 otworkami (tabl. 148:9); ułamki 2 tarczek spiralnych z okrągłego drutu (tabl. 148:10-11); rurkowate paciorki spiralne (tabl. 148:8); naczynie brązowe zachowanych kilka ułamków blachy (tabl. 147:1-5); patyna zielona. Zbiory: niegdyś Muz. Dzieduszyckich Lwów; obecnie niewielka część skarbu w MA Kraków, nr 9776 (duże wisiorki lejkowate tabl. 148:1-7), 9774 (tarczki tabl. 148:12-13), 9862 i bez numeru (blachy z naczynia tabl. 147:1-5), niektóre opisane jako miejscowość nieznana (lub Wasiergieły ); pozostałe zaginęły (Blajer 1999, 196).

5 1990, 19, 22; 1999, 136). Takie datowanie zostało powtórzone w późniejszych publikacjach, gdzie ilość dużych wisiorków podano w wyżej wspomnianym uproszczeniu (Blajer 2001, 221, 334; Przybyła, Blajer 2008, 198). Marek Gedl, w monografii naczyń brązowych z terenu Polski, datował skarb z Radymna w ramach III okresu (2001, 8, 49). Przy opisie ułamków naczynia nie podał ich liczby i nie uwzględnił fragmentu dna, a zabytki towarzyszące tylko wymienił: ( ) sechs Blechscheiben; sechs konische Buckel oder Anhänger; ca. 200 kleine, konische Anhänger; Fragmente zweier Spiralscheiben aus Draht; Spiralröllchen. Zwrócił uwagę na MAK jako aktualne miejsce przechowywania części zabytków, ale nie wykorzystał materiałów z Archiwum MAK (Gedl 2001, 8-9, 48-49). Podał też, że na jednym z fragmentów naczynia zachowały się 4 nity: Eines der Blechbruchstücke ist mit vier, in einem Abstand von drei Zentimetern angeordneten Nieten versehen (Gedl 2001, 48-49), co jednak nie odpowiada rzeczywistości (por. niżej). Przegląd materiałów 1. Koliste tarczki Bardzo charakterystyczną kategorią wyrobów z brązu są koliste tarczki z cienkiej blachy grubości ok. 0,5 mm. W pierwszych publikacjach była mowa o 7 tarczkach (Przewodnik 1907, 99; Janusz 1918, ), ale nie ma pewności czy w ten sposób nie został określony także jakiś inny przedmiot (np. tarczka spiralna lub ułamek blachy z naczynia). Od wydania artykułu J. Kostrzewskiego (1925) powtarzana jest liczba 6 tarczek. W MAK przechowywane są 2 okazy, lekko wypukłe, o zróżnicowanym stopniu wysklepienia, zdobione guzkami wybijanymi od strony dolnej 9. Posiadają po 2 naprzeciwległe otworki, zapewne służące do ich przymocowania. Pierwsza tarczka (nr MAK/9774, EW 3801) ma maksymalną średnicę 80 mm i jest zdobiona na obwodzie 3 dookolnymi rzędami guzków. Dodatkowymi motywami ornamentacyjnymi są 4 symetrycznie rozmieszczone prostokątne pola, utworzone przez 3 rzędy po 4 guzki. Pola te opierają się o wewnętrzny rząd dookolnych guzków i wywołują efekt końcowych partii ramion krzyża, wpisanego w tarczkę. Guzki są częściowo starte i pokryte korozją (tabl. 1:1 według stanu zachowania z początku lat osiemdziesiątyh XX w.), jednak na stronie wewnętrznej (wklęsłej) duże partie powierzchni tarczki zachowały złocistą barwę. Waga zabytku wynosi 37,23 g 10. Jego skład 9 Uwagi na temat sposobu wykonania i zdobienia tarczek zawiera artykuł Marcina Biborskiego w niniejszym tomie (Biborski 2016). 10 W pracy na temat skarbów ze starszej i środkowej epoki brązu (Blajer 1999) waga kilku zabytków różni się nieco od wielkości podanych w niniejszym artykule, które uzyskano przy zastosowachemiczny był badany w 1995 roku 11. Wyniki przedstawiały się następująco: Sn 5,30%, Pb 0,12%, Ni 0,42%, Co 0,022%, Ag 0,0083%, As 0,032%, Au 0,0016%, Sb 0,32% (Blajer et al. 1998, 72-73). Te same pierwiastki w świetle analizy z 2015 r. są reprezentowane w nieco innych udziałach (Biborski 2016, tab. 1). Przy znacznych różnicach wartości liczbowych obie metody wykazały taką samą sekwencję charakterystycznych pierwiastków śladowych: Ni>Sb>As 12. Druga tarczka (nr MAK/9774, EW 3802), o maksymalnej średnicy 83 mm, ma na obwodzie tylko 2 dookolne rzędy wybijanych guzków. Wewnętrzne, prostokątne pola składają się z 3 rzędów po 3 guzki (tabl. 1:2 według stanu zachowania z połowy lat osiemdziesiątych XX w.). Guzki były wykonane punktakiem o końcu grubszym, niż w poprzednim przypadku. Przed konserwacją przeprowadzoną w MAK na górnej (wypukłej) powierzchni występowały liczne wykwity złośliwej patyny o niebieskawej barwie. Waga wynosi 47,12 g. Udział arsenu jest tu stosunkowo wysoki, co powoduje inną charakterystykę stopu, a mianowicie sekwencję As>Ni>Sb. Jednak różnice między wszystkimi tymi pierwiastkami są nieduże (Biborski 2016, tab. 1). W Archiwum MAK zachował się szkic tarczki zdobionej 2 dookolnymi rzędami guzków i 4 prostokątnymi polami po 3x3 guzki (tabl. 1:3). Można sądzić, że właśnie ten zabytek był ilustrowany w pracach L. Kozłowskiego (1928, tabl. XIII:22), T. Sulimirskiego (1929, tabl. I:6) i A. Żakiego (1962, ryc. 13). Przebieg krawędzi, układ pól z guzkami oraz odwzorowane rozmieszczenie otworków jakkolwiek niezbyt staranne wskazują, że jest to okaz inny, niż wyżej opisany zabytek z MAK. Jeżeli archiwalny rysunek wykonany był w skali 1:1, to maksymalna średnica tej zaginionej tarczki także wynosiła ok. 83 mm. W Archiwum MAK znajduje się też rysunek okazu z 3 dookolnymi rzędami guzków i 4 prostokątnymi polami po 3x4 guzki (tabl. 1:4). Pod względem ornamentu tarczka odpowiada zabytkowi z MAK, opisanemu powyżej na pierwszym miejscu. Podobny jest też profil tarczki bardziej stożkowaty niż łukowaty. Jednak także w tym przypadku przebieg krawędzi tarczki i układ pól ornamentu sugerują, że został tu przedstawiony inny okaz. Jeśli archiwalny rysunek był wykonany w skali 1:1, to maksymalna średnica tarczki wynosiła ok. 82 mm. niu bardzo precyzyjnej wagi. Za życzliwą pomoc dziękuję w tym miejscu P. dr. hab. Marcinowi S. Przybyle z Instytutu Archeologii UJ. 11 Badania w Środowiskowym Laboratorium Analiz Fizykochemicznych i Badań Strukturalnych UJ przy zastosowaniu metody spektrofotometrii w absorpcji atomowej (AAS) (Blajer, Kowalska, Reczyński 1998, 67). 12 Na temat znaczenia udziału i sekwencji arsenu, niklu i antymonu dla badań nad surowcem por. np. Rychner, Kläntschi

6 Na ilustracjach w publikacji J. Kostrzewskiego przedstawione są 2 całe tarczki oraz trzecia, silnie uszkodzona (1964, ryc. 68:1-3). Rysunki są nieco uproszczone, ale pozwalają na porównania. Pierwsza tarczka, z 2 dookolnymi rzędami guzków, odpowiada okazowi zachowanemu w MAK (por. tabl. 1:2). Identyfikacja drugiej tarczki, z 3 rzędami guzków, jest trudniejsza, ale możliwe, że chodzi tu o inny okaz ze zbiorów MAK (por. tabl. 1:1). Natomiast trzecia, uszkodzona tarczka ma 3 dookolne rzędy guzków, ale wewnętrzne pola składają się z 3 rzędów po 5 guzków i sięgają przez to bliżej środka tarczki (tabl. 1:5). Jeżeli nie wchodzi tu w grę pomyłka lub zbytnia dowolność rysunku, to mamy do czynienia z całkiem innym okazem. Przy uwzględnieniu skali rysunku można przyjąć, że pierwotna średnica tej tarczki wynosiła nieco ponad 70 mm. W latach osiemdziesiątych XX w. w zbiorach MAK dostępny był mały fragment jeszcze jednej tarczki (bez numeru), zdobionej 2 rzędami dookolnych guzków i zapewne podobnymi prostokątnymi grupami guzków skierowanymi do środka tarczki, jak w przypadku wyżej opisanych okazów (tabl. 1:6). Na podstawie krzywizny krawędzi można sądzić, że średnica tarczki wynosiła ok mm. Zachowany ułamek ważył ok. 1,5 g (Blajer 1999, 196, tabl. 148:15). Obecnie (w 2015 r.) nie udało się odnaleźć tego zabytku. Dookolne rzędy guzków przebiegały bardzo blisko zewnętrznej krawędzi tarczki, co różni ten ułamek od okazu z ilustracji w Archiwum MAK (por. tabl. 1:3). Należy uznać, że mamy tu do czynienia z pozostałością szóstej tarczki. 2. Duże wisiorki W opisach znaleziska z Radymna wymieniane były 4 całe okazy i 3 fragmenty dużych wisiorków. Wszystkie zachowały się w MAK. Charakterystyczne jest ich boczne spłaszczenie zarówno pustej części stożkowatej, jak i rurkowatego trzpienia, które powoduje, że przekroje poprzeczne mają wydłużony, soczewkowaty kształt. Wyraźne są szwy odlewnicze, wskazujące na odlewanie w formach muszlowych, niewątpliwie z zastosowaniem czopu, który zapewniał pustą przestrzeń wewnątrz stożka. Niektóre okazy mają otworki w stożkowatej części, przypuszczalnie wskutek wad odlewniczych. Pierwszy wisiorek (nr MAK/9776, EW 3808) ma uszkodzony (ukośnie ścięty) koniec trzpienia i duży owalny otwór w stożku. Maksymalna długość wynosi ok. 85 mm, podstawa stożka 46x25,5 mm, grubość ścianek stożka ok. 2 mm, waga 27,66 g (tabl. 2:1). Skład chemiczny wykazuje sekwencję Sb>Ni>As (por. Biborski 2016, tab. 1). Drugi wisiorek (nr MAK/9776, EW 3807) ma masywne zakończenie trzpienia i wyraźne uszkodzenia części stożkowatej (wada odlewnicza, spękania i ubytki). Maksymalna długość wynosi ok. 81 mm, 188 podstawa stożka ok. 44x29,5 mm (wskutek uszkodzeń), grubość ścianek stożka ok. 1,5-2 mm, waga 28,90 g (tabl. 2:2). Skład chemiczny wykazał sekwencję Ni>Sb>As (Biborski 2016, tab. 1). Według analizy z 1995 r. skład był podobny: Sn 5,76%, Pb 0,066%, Ni 0,38%, Co 0,016%, Ag 0,014%, As 0,15%, Au 0,0013%, Sb 0,15% (Ni>Sb=As) (Blajer et al. 1998, 72-73). Trzeci wisiorek (nr MAK/9776, EW 3806) nie ma uszkodzeń. Wyróżnia go jaśniejsza, szarozielona barwa i lekko wypukłe żeberka na szerszych stronach stożkowatej części, tworzące motyw trójzębnych widełek skierowanych ku podstawie stożka. Maksymalna długość wynosi ok. 82 mm, podstawa stożka ok. 46x27,5 mm, grubość ścianek stożka ok. 1,5 mm, waga 24,45 g (tabl. 2:3). Analiza składu chemicznego potwierdza, że jest to tzw. biały brąz (o dużej zawartości cyny), który lepiej wypełniał formę, co zapewne zapobiegło powstaniu wad 13 (sekwencja Ni>As>Sb, przy małej różnicy między As i Sb por. Biborski 2016, tab. 1). Czwarty wisiorek (nr MAK/9776, EW 3805) charakteryzuje się masywnym zakończeniem trzpienia i małym otworkiem w części stożkowatej. Maksymalna długość wynosi ok. 81,5 mm, podstawa stożka ok. 46x31 mm, grubość ścianek stożka ok. 1,5 mm, waga 34,48 g. Wyraźne szwy odlewnicze przy końcu trzpienia świadczą o lekkim przesunięciu obu części formy względem siebie (tabl. 2:4). Skład chemiczny wykazuje sekwencję Ni>Sb>As (Biborski 2016, tab. 1). Fragment piątego okazu, to stożek o nieco uszkodzonej powierzchni z 3 owalnymi otworkami (nr MAK/9776, EW 3804), który ma zachowaną wysokość ok. 27 mm. Podstawa stożka wynosi 45x30,5 mm, grubość ścianek stożka ok. 1,5 mm, waga 15,14 g (tabl. 2:5). Skład chemiczny jest nieco odmienny (As>Ni>Sb, przy małej różnicy między As i Ni por. Biborski 2016, tab. 1). Kolejny fragment to ułamek rurkowatego trzpienia z łukowatym rozszerzeniem w miejscu przejścia w stożek i widoczną wadą odlewniczą w postaci nieregularnego otworu (nr MAK/9776, EW 3803). Zachowana długość wynosi ok. 62,5 mm, waga 13,56 g (tabl. 2:6). Skład chemiczny jest zbliżony, przy sekwencji Ni>As>Sb (Biborski 2016, tab. 1). Ostatni fragment, to krótki ułamek rurkowatego trzpienia (nr MAK/9776, EW 3809). Zachowana długość wynosi ok. 32 mm, waga 7,36 g (tabl. 2:7). Skład chemiczny wykazuje sekwencję Ni>Sb>As. Można by przypuszczać, że ułamek pochodzi z tego samego wisiorka, co wyżej opisany stożkowaty element z 3 otworkami. Jednak krawędzie rozłamania trzpienia są silnie zagładzone, co przemawia za tym, 13 P. mgr. Ryszardowi Naglikowi z MAK dziękuję tu za cenne opinie na temat pewnych szczegółów technicznych.

7 że uszkodzenie nastąpiło stosunkowo dawno. Wyraźne są też różnice w składzie chemicznym, zwłaszcza w zawartości arsenu (Biborski 2016, tab. 1). Wisiorki mogły być elementami kolii 14, przy czym wyróżniający się barwą okaz z białego brązu (tabl. 2:3) mógł stanowić centralny element zestawu (Biborski 2016, 208). 3. Małe wisiorki Pierwotnie w zbiorach Muzeum im. Dzieduszyckich znajdowało się ok stożkowatych wisiorków, zakończonych szpiczastym kolcem. Miały one po 1 lub 2 otworki (Archiwum MAK). Na (około?) 10 okazach były założone rureczki spiralne (por. niżej). Ich los jest nieznany nie ma żadnych podstaw, aby sądzić, że trafiły kiedykolwiek do MAK. Wisiorki te są znane z 2 rysunków, przechowywanych w Archiwum MAK. Przy założeniu, że rysunki były wykonane w skali 1:1, można przyjąć, iż długość wisiorków wynosiła ok. 28 mm, w tym stożkowata część miała wysokość ok. 8-9 mm i średnicę ok. 18 mm, zaś długość kolca sięgała ok mm (tabl. 2:8-9). Na rysunkach znanych z Archiwum MAK oraz z publikacji L. Kozłowskiego (1928, tabl. XIII:24) i T. Sulimirskiego (1929, tabl. I:8) nie są widoczne otworki, wzmiankowane w opisie archiwalnym. Z rysunku w publikacji J. Kostrzewskiego (1964, ryc. 68:5) wynikałaby nieco mniejsza średnica części stożkowatej ok. 16 mm, a ponadto jej zarys wykazuje wyraźny uskok, przez co kształt jest schodkowaty (jakoby profilowany) (tabl. 2:10). Można przypuszczać, że jest to rezultat zaznaczenia wyżej wspomnianych naprzeciwległych otworków. 4. Rurkowate paciorki spiralne ( salta leone ) Pierwotnie w zbiorach Muzeum im. Dzieduszyckich miało być kilka (Archiwum MAK), ok. 10 (Sulimirski 1929, 12) lub dokładnie 10 egzemplarzy (Kozłowski 1928, 137) rurkowatych paciorków spiralnych. Wszystkie były założone na kolcach małych wisiorków (por. wyżej). Także w tym przypadku ich los pozostaje nieznany. Według opisu były to spiralki z drutu nieco spłaszczonego (Sulimirski 1929, 12), a 2 rysunki archiwalne zakładając, że wykonane były w skali 1:1 oraz rysunek opublikowany przez L. Kozłowskiego (1928, tabl. XIII:25) i T. Sulimirskiego (1929, tabl. I:9) pozwalają sądzić, że drut miał przekrój owalny lub płasko-wypukły, ok. 2,5-3x1,5 mm. Ilustrowane okazy liczyły odpowiednio 4, ok. 9 i ok. 7½ zwojów i miały 14 Należy podkreślić, że w literaturze zwracano uwagę na brak informacji o sposobie noszenia wisiorków lejkowatych, a rozważany był tylko sposób ich umocowania (Mozsolics 1973, 67; Schumacher-Matthäus 1985, 87, tabl. 55:2b). W rekonstrukcjach stroju są traktowane jako ozdoby włosów (Schumacher-Matthäus 1985, tabl. 56:1b, 66:3b, 67:3b, 68:4b, 69:3b, 70:3b, 71:4b, 72:5b, 73:1b, 2b, 75:2b, 3b, 4b, 76:1b, 2b, 3b, 4b, 77:1b). odpowiednio ok. 12 mm, ok. 21 mm i ok. 22 mm długości oraz ok. 6-7 mm średnicy (tabl. 2:9,11-12). We wszystkich 3 przypadkach oba końce spiralek zwężają się, co oznacza, że są to pierwotne zakończenia rureczek i że spiralki były stosunkowo krótkie. Jednak niewykluczone, że wśród nieilustrowanych okazów znajdowały się też ułamki dłuższych spiralek. 5. Tarczka spiralna z drutu o przekroju okrągłym i fragment podobnej tarczki W zbiorach MAK nie ma żadnego z tych zabytków. Według rysunków (raczej tylko niestarannych szkiców) z Archiwum MAK jeżeli przyjąć, że ich skala wynosi 1:1 większa tarczka miała średnicę ok mm, liczyła ok. 8 zwojów (por. także Sulimirski 1929, 12) i odchodził od niej odgięty (częściowo wyprostowany) drut o długości ok. 40 mm (tabl. 2:14). Jest to zgodne z ilustracją w pracy J. Kostrzewskiego (1964, ryc. 68:7). Fragment drugiej tarczki jest ilustrowany tylko przez J. Kostrzewskiego (1964, ryc. 68:6). Była to środkowa część tarczki obejmująca ok. 2½ zwoju, o wymiarach jak można sądzić na podstawie wspomnianego rysunku ok. 14x12 mm (tabl. 2:13). 6. Ułamki naczynia Jak była o tym mowa wyżej, ułamki naczynia brązowego nie zostały wymienione w przewodniku po Muzeum im. Dzieduszyckich (1907) ani w opracowaniu B. Janusza (1918). Według notatek z Archiwum MAK oraz opisów T. Sulimirskiego (1929, 13) w Muzeum im. Dzieduszyckich przechowywanych było 7 fragmentów naczynia. Obecnie w zbiorach MAK udało się znaleźć 6 większych oraz 3 bardzo małe ułamki. Próby dopasowania do siebie krawędzi rozłamania większych fragmentów nie powiodły się poza jednym dyskusyjnym przypadkiem, o którym będzie mowa niżej. Można więc przypuszczać, że żaden z tych ułamków nie został oddzielony w ostatnim czasie. Wynika z tego wniosek, że w zbiorach MAK znajduje się większość fragmentów istniejących w okresie międzywojennym. Duży fragment części wylewowej (MAK/9780, EW 3812) ma zachowaną szerokość całkowitą ok. 85 mm, przy grubości ok. 0,5 mm i grubości odchylonej na zewnątrz krawędzi ok. 1,0 mm lub więcej (na skraju krawędzi kołnierza: ok. 2 mm). Całkowita wysokość wylewu jest z powodu wygięcia krawędzi nieco mniejsza i wynosi ok. 83 mm. Szerokość kołnierza liczy ok mm na stronie wewnętrznej i ok. 12 mm na stronie zewnętrznej (tabl. 3:1 według stanu zachowania z połowy lat osiemdziesiątych XX w.). Według opisu z Archiwum MAK (por. wyżej) szerokość kołnierza miała wynosić 15 mm. Łączna długość zachowanej, łukowatej krawędzi wylewu wynosi ok. 270 mm, przy czym większa część krawędzi jest zdeformowana (silnie zgięta i częściowo rozerwana 189

8 w 2 miejscach) i tylko na długości ok. 70 mm krzywizna ma przebieg regularny, który umożliwia rekonstrukcję zewnętrznej średnicy wylewu rzędu ok. 160 mm. Jest to więc mniej niż na rysunkowej rekonstrukcji w Archiwum MAK (por. wyżej) i w pracy L. Kozłowskiego, gdzie jest mowa o średnicy ok. 195 mm i o mniejszej wysokości szyjki, która miałaby tam wynosić tylko 76 mm (Kozłowski 1928, 137). Mimo tych różnic identyfikacja opisywanego ułamka nie budzi wątpliwości. Trafna jest też opinia, według której zachowany fragment obejmuje około połowy obwodu części wylewowej (por. Archiwum MAK). W najszerszej części omawianego fragmentu krawędź rozłamania, przeciwległa w stosunku do brzegu wylewu, ma przebieg regularny (prawie równoległy do krawędzi wylewu) na długości ok. 67 mm. Fakt ten pozwala przypuszczać, że omawiana tu blacha odłamała się wzdłuż jakiejś wcześniej istniejącej krawędzi przypuszczalnie nasady szyjki (jeśli była ona wyodrębniona od brzuśca) lub załomu brzuśca (jeśli profil naczynia był dwustożkowaty por. dalej). Przy poziomym ustawieniu wylewu krzywizna wspomnianego odcinka rozłamania tworzy łuk, który wskazuje, że średnica naczynia u nasady szyjki wynosiła nie mniej niż ok. 170 mm. Jednak dokładne obliczenie nie jest możliwe ze względu na deformację blachy można tylko stwierdzić, że przy aktualnym stanie zachowania krawędź krzywizny wskazuje na średnicę ok. 200 mm. Waga ułamka wynosi 74,94 g. Na jego zewnętrznej stronie, ok mm od nasady kołnierza i ok mm poniżej krawędzi wylewu, na odcinku co najmniej 15 mm jest dostrzegalny płytki, podwójny żłobek, równoległy do krawędzi wylewu. Odległość między środkami obu tworzących go równoległych rowków wynosi ok. 2 mm. Jego kontynuację można stwierdzić na sąsiedniej (częściowo oderwanej) części blachy, po prawej stronie rysunku (tabl. 3:1), a także na kolejnym kawałku najwęższym, odgiętym pod kątem ostrym, w miejscu niewidocznym na rysunku. Żłobek ten tak samo jak i podobne linie widoczne na niektórych innych ułamkach (por. niżej) nie jest wzmiankowany w opisach archiwalnych ani w przedwojennych publikacjach. Należy się tu liczyć z możliwością, że żłobki były niewidoczne aż do czasu konserwacji przeprowadzonej w MAK. Na zewnętrznej powierzchni nieco odgiętej i częściowo oderwanej części blachy w strefie, gdzie zachowała się tylko wąska (ok mm) partia wylewu naczynia, poniżej dostrzegalnego tu podwójnego żłobka zauważalne jest srebrzyste zabarwienie metalu. Jest ono wynikiem celowego (lub przypadkowego np. w ogniu stosu) pokrycia powierzchni cyną Uprzejme wyjaśnienia zawdzięczam P. dr P. Poleskiej z MAK i P. dr. hab. M. Biborskiemu z Instytutu Archeologii UJ (por. też Biborski 2016). 190 Według M. Gedla na wyżej wspomnianej najwęższej odgiętej pod ostrym kątem i zdeformowanej części omawianego ułamka (w górnej prawej części rysunku tabl. 3:1) mają być widoczne 4 nity rozmieszczone w odstępach co 3 cm (Gedl 2001, 48-49). Dokładne oględziny pozwalają stwierdzić, że nie są to nity, lecz nieregularne kawałeczki blachy, odgięte pod kątem 180 i połączone (zgrzane lub tylko skorodowane) z sąsiadującymi powierzchniami ścian naczynia. Są to miejsca leżące na szyjce ok. 25 mm poniżej nasady kołnierza, gdzie umieszczanie nitów byłoby niecelowe. Skład chemiczny w świetle analizy wykonanej w 1995 roku przedstawiał się następująco: Sn 4,79%, Pb 0,077%, Ni 0,021%, Co 0,001%, Ag 0,033%, As 0,05%, Au 0,0005%, Sb 0,0013% (Blajer et al. 1998, 70-71) (sekwencja As>Ni>Sb). Wyniki analizy przeprowadzonej w 2015 r. są inne (sekwencja Ni>As>Sb), przy czym bardzo znaczące różnice dotyczą udziału cyny, a także antymonu (Biborski 2016, tab. 2). Mogą one wynikać z technologii wytwarzania (Biborski 2016, 208). Stosunkowo duży jest też drugi fragment blachy (MAK/9780, EW 3811), pochodzący zapewne z brzuśca naczynia, o grubości ok. 0,5-1,0 mm. Jest on zdeformowany najprawdopodobniej pod wpływem wysokiej temperatury i w niektórych miejscach grubość wtórnie zastygłego metalu wynosi ok. 3 mm. Maksymalna długość ułamka liczy ok. 145 mm, a szerokość ok. 82 mm. Widoczna jest tu łukowata krawędź o długości ok. 110 mm, powstała wskutek rozłamania naczynia zapewne wzdłuż załomu brzuśca w miejscu jego największej średnicy (tabl. 4:1 według stanu zachowania z połowy lat 80. XX wieku). Ułamek pochodzi zapewne z dolnej przydennej partii brzuśca naczynia i stanowi jej ok. ¼ część. Regularna krzywizna krawędzi rozłamania, z małymi kawałeczkami blachy zagiętymi na wewnętrzną stronę naczynia, jest zachowana tylko na długości ok. 30 mm, co nie pozwala oszacować wspomnianej największej średnicy z dokładnością większą niż w przedziale ok mm. Tym niemniej istnieje możliwość jej dokładniejszego obliczenia, gdyż na powierzchni widoczne są 3 podwójne łukowate żłobki, rozmieszczone koncentrycznie, biegnące równolegle do krawędzi podobne do wyżej opisanego żłobka, widocznego na wylewowej części naczynia (tabl. 3:1). Podwójny żłobek o największej krzywiźnie a więc będący pozostałością koła o najmniejszym promieniu pozwala na wyliczenie średnicy rzędu mm. Zewnętrzna linia tego żłobka jest odległa od wewnętrznej linii następnego większego kręgu o ok. 21 mm, co potwierdza obliczenia średnicy, dokonane na podstawie krzywizny i dające tu wielkość ok mm. Wewnętrzna linia trzeciego, podwójnego żłobka o największym promieniu stosunkowo

9 płytkiego, szerokiego i słabo widocznego jest odległa o ok. 14 mm od zewnętrznej linii drugiego żłobka. Sugeruje to średnicę ok mm, a krzywizna potwierdza to obliczenie. Wspomniany trzeci podwójny żłobek (a dokładniej: jego zewnętrzna linia) przebiega w odległości ok. 6-7 mm od krawędzi blachy, co w nawiązaniu do ostatniej podanej wielkości wskazuje średnicę krawędzi rozłamania czyli zapewne maksymalną średnicę naczynia wynoszącą ok mm. Według rysunku wykonanego w połowie lat osiemdziesiątych XX w. w pobliżu krawędzi blachy widoczna była jeszcze jedna łukowata linia, obecnie (w 2015 r.) już niewidoczna. Ze względu na lekką deformację całej blachy, uszkodzenia złamanej krawędzi i stosunkowo krótkie odcinki łuków nie da się tych pomiarów i obliczeń przeprowadzić dokładnie. Z kolei stopienie i spękanie dalszej części blachy (w tym partii, która przypuszczalnie sąsiadowała z dnem naczynia) nie pozwala stwierdzić czy na ułamku znajdował się jeszcze jeden podwójny żłobek o mniejszej średnicy. Deformacje powodują także, iż niemożliwe jest dziś rozstrzygnięcie czy omawiana blacha była wypukła, czy stożkowata a jeśli tak, to w jakim stopniu. Tego rodzaju obserwacja pozwoliłaby lepiej zrekonstruować przybliżony profil dolnej partii brzuśca i przydennej części naczynia. Waga opisywanego ułamka wynosi ok. 56,69 g. Skład chemiczny brązu wykazuje sekwencję pierwiastków śladowych Sb>Ni>As (Biborski 2016, tab. 2). Trzecim zachowanym fragmentem jest nieco zmieniona termicznie blacha z zagiętym końcem (MAK/9780, EW/3814), o maksymalnych wymiarach ok. 70x40 mm i grubości 1-2 mm (w stopionej zagiętej części do ok. 3 mm). Jej waga wynosi 15,09 g. Na powierzchni widoczne są dwa łukowate, podwójne żłobki, rozmieszczone koncentrycznie, oddalone od siebie o ok. 25 mm (tabl. 4:2 według stanu zachowania z połowy lat osiemdziesiątych XX w.). Wobec niewielkiej zachowanej długości łuku (ok. 33 mm), średnicę koła wyznaczanego przez większy podwójny żłobek można z zastrzeżeniem szacować na ok mm (lub nieco więcej?), a średnicę koła, którego częścią jest żłobek o większej krzywiźnie (o zachowanej długości ok. 27 mm) na ok mm. Większa z wyliczonych średnic odpowiada średnicy najmniejszego z kół, których części są widoczne na ułamku poprzednio opisywanym (tabl. 4:1), co pozwala przyjąć, że oba fragmenty pochodzą z tego samego naczynia. To przypuszczenie jest dobrze potwierdzone przez skład chemiczny (Biborski 2016, tab. 2). Zapewne z brzuśca naczynia pochodzi czwarty ułamek cienkiej blachy z jasnobrunatnym nalotem (MAK/9780, EW 3810), o maksymalnych wymiarach ok. 80x65 mm, grubości ok. 0,5 mm i wadze 12,44 g (tabl. 4:3 według stanu zachowania z połowy lat osiemdziesiątych XX w.). W jednym miejscu (przy krawędzi rozłamania na rysunku jest to górna część fragmentu) blacha jest nieco zmieniona i zdeformowana, co można interpretować jako skutek oddziaływania wysokiej temperatury. W pobliżu, na długości 10 mm widoczny jest ślad podwójnego żłobka. Na rysunku wykonanym w latach osiemdziesiątych XX w. żłobek ten wydaje się być uchwytny w sposób nieciągły na długości ok. 38 mm (Blajer 1999, tabl. 147:4), przy czym znikoma krzywizna sugeruje dużą średnicę: ok. 440 mm. Jest to jednak niemożliwe do zweryfikowania. Skład chemiczny wykazuje sekwencję Sb>Ni>As (Biborski 2016, tab. 2). Ostatni, mały ułamek blachy (nr MAK/9780, EW 3813), lekko łukowaty, o maksymalnych wymiarach ok. 60x26 mm, grubości niespełna 0,5 mm i wadze 2,09 g, nie ma śladów podwójnych żłobków ani skutków przepalenia (tabl. 4:4 według stanu zachowania z połowy lat osiemdziesiątych XX w. i zgodnie ze stanem aktualnym oprócz przekroju, który obecnie jest nieregularny wskutek lekkiego odgięcia końców blaszki). Skład chemiczny przedstawia się nieco inaczej, niż w przypadku poprzednich ułamków ze względu na wysoką zawartość cyny stop można określić jako biały brąz (Biborski 2016, tab. 2). Blacha jest bardzo cienka, co w zestawieniu z odmienną charakterystyką składu chemicznego nakazuje przyjąć, że ułamek ten pochodzi z innego naczynia lub nawet z innego przedmiotu. Przechowywane w zbiorach MAK 3 bardzo małe ułamki blachy gruby, nieforemny okruch, zapewne przepalony (maksymalna długość ok. 9 mm, waga 0,32 g), drugi płaski, zagięty (rekonstruowana długość ok. 17 mm, waga 0,25 g) i trzeci także płaski, zbliżony do trójkąta (maksymalna długość ok. 18 mm, waga 0,23 g) pochodzą zapewne z pierwszych 4 wyżej opisanych fragmentów (tabl. 3:1, 4:1 3) i można przyjąć, że odpadły od nich w stosunkowo niedawnym czasie. Wobec niewielkich rozmiarów zrezygnowano z rysowania, z prób dopasowania krawędzi rozłamania i z analiz składu chemicznego. Odmienne problemy wiążą się z dużym masywnym fragmentem dna (MAK/9772, EW 3800). Jest on silnie zdeformowany pod wpływem wysokiej temperatury, a do jego wewnętrznej (wklęsłej) strony przywarły co najmniej 4 inne ułamki grubej blachy (tabl. 5:A-B). Maksymalne wymiary wynoszą ok. 105x88 mm, trudna do zmierzenia grubość waha się w przedziale ok. 0,5-5 mm, waga z przywartymi mniejszymi ułamkami wynosi 122,5 g. Na zewnętrznej (wypukłej) powierzchni, pierwotnie na środku dna, widoczny jest dołeczek (tzw. nakiełek 16 ) o średnicy ok. 2 mm. Wokół niego 16 Uprzejma informacja P. dr. hab. M. Biborskiego z Instytutu Archeologii UJ. 191

10 przebiega podwójna, wklęsła (żłobiona?) linia tworząca krąg o średnicy wewnętrznej ok. 26 mm i zewnętrznej ok. 34 mm. W polu między centralnym dołeczkiem i podwójnym kręgiem widoczne są wybijane punkty, tworzące nieregularną 7-płatkową rozetę. Wąska strefa pomiędzy liniami jest wypełniona niestarannie naciętymi ukośnymi kreseczkami. W odległości ok mm od zewnętrznego żłobka lub nieco dalej, bo dokładny pomiar nie jest możliwy wskutek zniekształcenia blachy przebiega kolejna podwójna linia żłobiona, tworząca krąg, którego średnica szacowana na podstawie krzywizny wynosi ok mm. Także tutaj wąska przestrzeń między liniami jest wypełniona ukośnymi kreseczkami. W polu pomiędzy mniejszym i większym podwójnym żłobkiem widoczne są promieniste i łukowate układy wybijanych punktów, które można określić jako niestarannie wykonany motyw jajownika (lub jego naśladownictwo?) (tabl. 5:A). Skład chemiczny wskazuje, że jest to mosiądz, choć sekwencja Sb>Ni>As przedstawia się podobnie, jak u większości cienkich blach (por. wyżej). Na wewnętrznej (wklęsłej) stronie omawianej resztki dna przywarte są jeden nad drugim co najmniej 4 fragmenty przepalonej blachy o grubości ok. 1-3 mm (tabl. 5:B). Skład chemiczny dna i przywartych ułamków jest stosunkowo podobny (z utrzymującą się sekwencją pierwiastków śladowych Sb>Ni>As), za wyjątkiem mniejszego, górnego ułamka (na fotografii po lewej), w którego przypadku udział cyny wynosi 7,555%, a udział cynku 5,731% 17, co nakazuje przyjąć, że jest to fragment innego naczynia (Biborski 2016, tab. 3). Należy tu zwrócić uwagę, że punktowane zdobienie nie było wzmiankowane ani w opisach archiwalnych, ani w publikacjach L. Kozłowskiego (1928) i T. Sulimirskiego (1929). Prawdopodobne jest wyjaśnienie, że pozostałości ornamentu stały się widoczne dopiero po konserwacji. W Archiwum MAK (por. wyżej) znajdują się szkice przedstawiające 2 próby rekonstrukcji naczynia oczywiście wykonane przez T. Sulimirskiego przy przyjmowanym przez długi czas założeniu, że wszystkie ułamki pochodziły z jednego zabytku. Miałaby to być głęboka misa z odwrotnie stożkowatą częścią dolną, wyraźnym załomem, prawie cylindryczną 17 Pozostałe próbki zostały pobrane z większego górnego ułamka (na fotografii po prawej; próbka z odległego wystającego końca: Cu 83,58%, Sn 2,236%, Zn 12,61%), z najniższego przywartego ułamka (na fotografii u góry po lewej; 2 analizy z tej samej próbki: Cu 83,68/81,63%, Sn 2,266/2,113%, Zn 10,70/12,88%) oraz z ułamka zdobionego podwójnym żłobkiem o rozstawie ok. 2 mm, być może pochodzącego z krawędzi brzegu lub z załomu naczynia (w innej jego partii widoczne są ślady ornamentu punktowego; na fotografii u dołu: Cu 80,35%, Sn 2,004%, Zn 14,21%). Dokładne dane i krótka dyskusja na temat możliwych wniosków są przestawione w artykule Marcina Biborskiego w niniejszym tomie (Biborski 2016). 192 częścią górną i rozchylonym brzegiem (ryc. 1:1) albo płytsza misa, w przybliżeniu odwrotnie stożkowata, z rozchylonym brzegiem (ryc. 1:2). Na marginesie szkicu widnieje dopisek lub może 2 naczynia? Biorąc pod uwagę różnice grubości, a przede wszystkim wyniki badań składu chemicznego należy stwierdzić, że trafny był domysł autora archiwalnej notatki (T. Sulimirskiego?), iż ułamki pochodzą z różnych naczyń. Dokładne oględziny i porównanie fragmentów (tabl. 3:1, 4:1-2) pozwalają stwierdzić, że cienkościenne naczynie z brązu, wykonane metodą kucia, można rekonstruować jako wazę z prawie płaską, może lekko wypukłą (odwrotnie stożkowatą?) dolną częścią brzuśca o maksymalnej średnicy dochodzącej do ok. 220 mm i być może z ukośną (prawie poziomą?) górną częścią brzuśca, zwężającą się do średnicy ok. 170 mm. Inaczej niż w rekonstrukcji M. Gedla, który sugerował cylindryczny kształt szyjki (2001, tabl. 35:64), ma ona formę lekko stożkowatą i (łączną) wysokość ok. 83 mm, jest zakończona rozchylonym kołnierzem o szerokości (wysokości) ok mm, a maksymalna średnica wylewu liczy ok. 160 mm. Nie można wypowiadać się na temat ewentualnej górnej części brzuśca pomiędzy dolną częścią naczynia a nasadą szyjki (gdyż brak fragmentów, które można by jednoznacznie łączyć z tą strefą) ani na temat dna naczynia (ryc. 1:3). Alternatywą byłoby przyjęcie, że oba największe ułamki cienkiej blachy z części wylewowej i z części dolnej można ze sobą zestawić. Taka możliwość wynika z makroskopowego porównania rozłamanych krawędzi 18 ale tylko na długości ok. 35 mm, co nie jest miarodajne. Należałoby też w tej sytuacji założyć, że ściany szyjki miały pierwotnie znacznie bardziej ukośny przebieg niż dotąd przyjmowano (Blajer 1999, tabl. 147:1) i że zostały stosunkowo mocno zdeformowane. Otrzymalibyśmy w takim przypadku naczynie w formie wazy lub misy o bardzo ostrym załomie i prawie dwustożkowatym profilu (ryc. 1:4). Kształt drugiego naczynia, grubościennego, wykonanego z mosiądzu, pozostaje nieznany. Zachowany fragment (tabl. 5:A-B) pochodzi z prawie płaskiego dna o średnicy ponad 150 mm. Nie wydaje się, aby trafna była sugestia, iż zewnętrzny podwójny żłobek wyznaczał krawędź dna (Sulimirski 1929, 13), gdyż można sądzić, że było ono nieco większe. Wskutek oddziaływania wysokiej temperatury, które spowodowało częściowe przetopienie naczynia, nierozwiązana pozostaje kwestia techniki wykonania: odlewanie czy kucie. Jeden z ułamków, które przywarły do zdeformowanego dna, zawiera porównywalną ilość cyny i cynku, co nakazuje przyjąć, iż zapewne pochodzi z innego a więc trzeciego naczynia (Biborski 18 Za uprzejme zwrócenie uwagi na tę możliwość dziękuję mgr. R. Naglikowi z MAK.

11 2016, 209). Jest także bardzo prawdopodobne, że wcześniej omawiany najmniejszy ułamek cienkiej blachy (tabl. 4:4) z białego brązu pochodzi z jeszcze innego zabytku być może z czwartego naczynia. Datowanie Tarczki z wybijanymi od dolnej strony małymi guzkami (tabl. 1:1-8) należą do licznej grupy kolistych ozdób z blachy o formie lekko kopulastej lub stożkowatej. Część z nich ma wczesną pozycję chronologiczną, co sprawiało, że ta kategoria wyrobów była wskazywana jako najstarsza w skarbie z Radymna, związana jeszcze z II okresem epoki brązu (Krauss 1977, 37-38). Przy pewnym ogólnym podobieństwie ozdoby tego rodzaju są mocno zróżnicowane i prawie każdy zespół lub pojedyncze znalezisko wykazuje nieco odmienne cechy, zwłaszcza pod względem rozmiarów i motywów zdobniczych. Niektóre okazy mają także uszka na dolnej stronie. Dobre analogie do ornamentacji zabytków z Radymna można wskazać w miejscowościach Komárov, okr. Bardejov, w skarbie kultury pilińskiej (Furmánek 1977, tabl. XXIII:18), i w Esztergom-Szentgyörgymező, kom. Komárom, gdzie tarczka o kształcie owalnym wystąpiła w skarbie datowanym na horyzont Kurd, który w przybliżeniu odpowiada fazie HaA1 (Mozsolics 1985, 118, tabl. 137:1; por. Blajer 1999, 98). Lejkowate wisiorki z rurkowatym trzpieniem (tabl. 2:1-7) to także liczna i zróżnicowana grupa ozdób. Istnieje opinia, że starsze formy są mniejsze, a młodsze datowane na BrD-HaA1 większe (Furmánek 1977, 284). W monografii wisiorków brązowych ze Słowacji Václav Furmánek wskazał wyróżniającą się grupę dużych okazów, których stożek ma w zarysie kształt eliptyczny i jest z reguły obramowany 1-3 dookolnymi żeberkami, i nazwał je typem Dražice. Podkreślił, że wyraźne są ich szwy odlewnicze, a liczne otworki i inne braki świadczą o słabych fachowych umiejętnościach odlewców (Furmánek 1980, 36). Wszystkie te cechy oprócz dookolnych żeberek wykazują też zabytki z Radymna, choć bardziej trafne byłoby tu określenie zarysu jako soczewkowaty. Można je więc uznać za odmianę typu Dražice, do którego V. Furmánek zaliczył ok. 40 całych i ułamkowo zachowanych okazów o długości 10,5-15 cm, pochodzących głównie ze skarbów i cmentarzysk kultury pilińskiej. Uznał je za charakterystyczne dla tej kultury i datował na wczesną i starszą fazę okresu pól popielnicowych, co odpowiada fazom BrD-HaA1. Są to następujące znaleziska: Dražice i Drienčany, okr. Rimavská Sobota, Gemer, okr. Revúca, Prešov, Radzovce, okr. Lučenec, Rimavská Sobota, oraz zabytki odkryte przypuszczalnie w miejscowościach Žabokrieky (Žabokreky nad Nitrou), okr. Partizánské, i Zvolen (Furmánek 1980, s , tabl. 22: , 23: , , 24: , 25:691). Okaz typu Dražice, o długości 12,5 cm, wystąpił też w skarbie z Tibolddaróc, kom. Borsod-Abaúj-Zemplén, przez Tibora Kemenczei zaliczanym do kultury pilińskiej (1984, 121, tabl. LV:5), a przez Amalię Mozsolics do horyzontu Kurd (1985, , tabl. 148:6). Nieco dłuższy wisiorek można wskazać w podobnie datowanym skarbie z Rétközberencs, kom. Szabolcs-Szatmár-Bereg (Mozsolics 1985, 182, tabl. 193:9). Poza Kotliną Karpacką dosyć dobre analogie wystąpiły w skarbie 2 z miejscowości Drslavice, okr. Uherské Hradiště na Morawach, datowanym na horyzont Drslavice- Ořechov, co według Milana Salaša odpowiada fazie BrD2 (2005, 342, ryc. 24, tabl. 167: ) 19. Z przeprowadzonej przez tego badacza analizy wynika, że 2 pierwsze okazy należą do typu datowanego w ramach faz BrD-HaA1, a trzeci, zdobiony liniami równoległymi do podstawy części stożkowatej, reprezentuje typ Dražice (Salaš 2005, s. 114). Duży okaz tego typu (o długości 11,2 cm i wadze 68 g) oraz drugi, nieco podobny mniejszy wisiorek (o długości 6,1 cm i wadze 16 g) wystąpiły też w skarbie z miejscowości Polešovice, okr. Uherské Hradištĕ (Salaš 1997, 97, ryc. 36:15, tabl. 23:583,582). Skarb ten jest także datowany na horyzont Drslavice-Ořechov, przy czym autor zwrócił uwagę, że niektóre typy charakterystyczne dla tego horyzontu występują w strefie karpackiej dopiero w zespołach zaliczanych tam do horyzontu Kurd (Salaš 1997, 63; 2005, ryc. 24). Jednak tylko większy okaz z Polešovic, reprezentujący typ Dražice, wykazuje znaczące podobieństwo do zabytków z Radymna. Mniejszy okaz należy do młodszego wariantu, który ma niewielkie znaczenie dla rozważań nad proweniencją i chronologią (Salaš 1997, 41). Wisiorki zbliżone do okazów z Radymna wystąpiły w skarbie z Erdőhorváti, kom. Borsod-Abaúj- -Zemplén, łączonym z kulturą pilińską (Kemenczei 1984, 116, XLIVb:8,10), a datowanym z pewnym wahaniem na horyzont Kurd (Mozsolics 1985, 214). W szeregu innych przypadkach na podstawie publikacji trudno jednoznacznie rozstrzygnąć kwestię podobieństwa, bo na rysunkach rzadko przedstawiany jest poprzeczny przekrój stożka. W tej sytuacji zabytki podobne do okazów z Radymna można na pewno stwierdzić np. w skarbach z Viss-Kereszttöltés, kom. Borsod-Abaúj-Zemplén, łączonym z kulturą Berkesz (Kemenczei 1984, tabl. LXIVd:2), i z Biharia, jud. Bihor, zaliczanym do serii Cincu-Suseni, która w ujęciu Mircei Petrescu-Dâmboviţy odpowiada fazie HaA1 (Petrescu-Dîmboviţa 1977, 84, tabl. 118:6). Zapewne jednak analogii jest więcej. Małe wisiorki stożkowate, określane także jako kopulaste (Blajer 1999, 96), zakończone kolcem 19 P. dr. hab. M. S. Przybyle, który zechciał zapoznać się z maszynopisem niniejszego artykułu, bardzo dziękuję zwłaszcza za zwrócenie uwagi na kwestie właściwej precyzji wypowiedzi na temat chronologii, w tym synchronizacji faz i horyzontów. 193

12 (tabl. 2:8-9), są znane poza tym tylko z Marcinkowic, pow. nowosądecki, w liczbie co najmniej 77 egz. W dostępnej literaturze nie udało się znaleźć innych analogii do tych zabytków. W odniesieniu do Marcinkowic sugerowane było datowanie raczej na HaA1, jakkolwiek znalezisk z tej miejscowości nie można uważać za zespół zwarty (Blajer 1999, 91, 96-98, 110, 136, 182, tabl. 95:1-60, 97: ). Tarczki spiralne z okrągłego drutu (tabl. 2:13-14) i rureczkowate skręty spiralne ( salta leone ) (tabl. 2:9,11-12) nie są wyrobami dystynktywnymi chronologicznie. Największe trudności wiążą się z fragmentami naczyń. Problem ten jest tym bardziej istotny, że naczynie z Radymna jak dotychczas sądzono: jeden okaz obok bliżej nie znanego naczynia z Błogocic, pow. proszowicki, z którego zachowała się blacha o wymiarach ok. 47x43 mm (Blajer 1999, 154, tabl. 8:7), było uważane za najstarszy zabytek tej kategorii wyrobów brązowych w południowej Polsce (Blajer 2001, ; Gedl 2001, 8-9). Stosunkowo łatwo daje się zrekonstruować szyjka: stożkowata, z brzegiem wychylonym na zewnątrz (tabl. 3:1). Dość liczne wyroby ceramiczne o tak ukształtowanym brzegu można wskazać na pobliskich terenach na południe od Karpat zwłaszcza w kulturze pilińskiej, jednak nie udało się znaleźć w literaturze ilustracji metalowej wazy tego rodzaju. Ułamki naczyń brązowych odkryte w skarbie z Uioara de Sus, jud. Alba, łączonym z serią Cincu-Suseni (Petrescu- -Dîmboviţa 1977, tabl. 241:2,5, 242:2), wskazywane wcześniej jako możliwe analogie (Blajer 1999, 109), nie są tu jednak dobrymi odpowiednikami. Należy podkreślić, że w znaleziskach z czasów odpowiadających fazom BrD i HaA1 brak jest analogii dla sposobu zdobienia, widocznego na ułamku dna naczynia z Radymna (tabl. 5:A). Nieco podobna ornamentyka centralnego pola występuje na pokrywie naczynia z Kleinklein, BH. Leibnitz w Styrii, datowanego znacznie później, bo na HaC lub HaD1. Jednak nie jest to motyw rozety, lecz gwiazdy (Prüssing 1991, 89-90, tabl. 132:355) 21. W tej sytuacji analogii należy szukać wśród naczyń metalowych z innych okresów. Na wstępie trzeba zwrócić uwagę, że zarówno podwójne, dookolne żłobki na szyjce (por. tabl. 3:1) lub w górnej części brzuśca, jak i koliste koncentryczne żłobki na dnie (por. tabl. 4:1-2, 5:A) są w Europie Środkowej typowe dla importowanych naczyń z okresu rzymskiego (np. Majewski 1960, tabl. II:b, IV:b, XXIV:c, XXIX:a, XXXVI:c-d, XLVIII:a; Wielowiejski 1985, tabl. 7-12, 15-16, 18-21). 20 Do 76 publikowanych w tej pracy okazów dochodzi egzemplarz znajdujący się w zbiorach Instytutu Archeologii UJ (uprzejma informacja P. dr. hab. M. S. Przybyły), który na początku 2016 r. został przekazany do MAK. 21 Uprzejma wskazówka P. dr. T. Soroceanu. 194 W odniesieniu do termicznie zmienionej, przydennej części naczynia (tabl. 5:A) można stwierdzić, że podobny, jakkolwiek bardziej rozbudowany i wykonany starannie rytą linią ciągłą układ ornamentu centralna rozeta, a następnie koliste koncentryczne żłobki, między którymi występuje strefa wypełniona motywem jajownika pojawił się na zewnętrznej stronie dna rondla typu E 154 z grobu w miejscowości Zliv, okr. Jičín 22. Średnica dna wynosiła 11,2 cm. Należy zwrócić uwagę, że płatki wyrytej na środku rozety były tu dodatkowo obwiedzione wybijanym punktowaniem (Karasová 1998, 86, tabl. IX:4, ryc. 1d). Naczynia tego typu koncentrują się w Czechach w fazie B1a okresu rzymskiego, ale w Polsce występują także w fazach B1b-B1c (Karasová 1998, 39). Motyw podwójnie rytego jajownika w strefie między dwiema grupami koncentrycznych żłobków wystąpił też na dnie fragmentarycznie zachowanego rondla z grobu V w miejscowości Dobřichov-Pičhora, okr. Kolín, także zaliczanego do typu Lubieszewo, podobnie jak wspomniany grób ze Zlivu (Droberjar 2014, 417, ryc. 15:3). Maniera zdobienia motywami wykonanymi za pomocą punktowanych łukowatych i wolutowych linii znana jest z uchwytów rondli typu E 131 z Czech (Droberjar 2014, ryc. 14:1-8) 23. Podobne motywy ryty jajownik i punktowane woluty można wskazać na uchwycie rondla z Pełczysk, pow. pińczowski. Na jego dnie, zarówno na stronie zewnętrznej, jak i wewnętrznej, widoczne są też koncentryczne żłobki (Nosek 1947, 150, ryc. 46). Strefa pomiędzy żłobkami, blisko środka dna, jest wypełniona rytymi kreseczkami, jak na okazie z Radymna, jednak są to kreseczki o układzie promienistym (w stosunku do środka dna), a nie ukośnym 24. Rondel, należący do typu E 131 b, datowanego na fazę B1a, nosi ślady pokrycia białym metalem na stronie wewnętrznej i pod brzegiem (Wielowiejski 1985, 287), podobnie jak ułamek szyjki naczynia cienkościennego z Radymna (por. wyżej; także Biborski 2016, 208). We wspomnianym grobie z miejscowości Zliv z wczesnego okresu rzymskiego wystąpił też fragment niezdobionego wazowatego naczynia brązowego, określonego jako pozostałość wiadra typu E 30, którego profil ostro załamany brzusiec i odcięta szyjka, pionowa lub lekko stożkowata, z odchylonym na zewnątrz kołnierzem (Karasová 1998, 15, 86, tabl. VIII:1a, ryc. 1b) dość dobrze odpowiada jednej z możliwych rekonstrukcji naczynia cienkościennego (por. wyżej, ryc. 1:3). Jednak należy tu zwrócić 22 Za uprzejme zwrócenie mi uwagi na to znalezisko bardzo dziękuję P. dr Marzenie Przybyle z Instytutu Archeologii UJ. 23 Za uprzejme zwrócenie mi uwagi na ten artykuł bardzo dziękuję P. mgr Małgorzacie Wawer z MAK. 24 Dostęp do zabytku z Pełczysk i szeregu innych metalowych naczyń z okresu rzymskiego ze zbiorów MAK zawdzięczam zgodzie Dyrektora P. dr. hab. J. Górskiego oraz uprzejmej pomocy P. dr P. Poleskiej i P. mgr M. Wawer.

13 uwagę, że wiadra tego typu mają wyraźnie uformowane dna i osobne przynitowane nasady ucha (uchwytu) (Karasová 1998, tabl. II:30), podczas gdy na zachowanej dużej partii brzegu naczynia z Radymna (jest to około połowy obwodu por. wyżej, tabl. 3:1) nie ma śladu po mocowaniu uch. Jeżeli uwzględnić inną możliwość rekonstrukcji naczynia cienkościennego jako głębokiej misy z łukowato ukształtowanym słabo wypukłym dnem, nisko umieszczonym ostrym załomem oraz wysoką, stożkowatą częścią górną, zakończoną rozchylonym brzegiem (por. wyżej, ryc. 1:4) to wtedy staje się bardzo prawdopodobne, że są to ułamki importowanego naczynia zbliżonego do typu E 82 (Eggers 1951, tabl. 8:82) 25. Okazy typu 82 występują w fazie C okresu rzymskiego, ze wskazaniem na C1 (Eggers 1951, ) 26. Wśród importowanych naczyń ilustrowanych w pracy Jerzego Wielowiejskiego na uwagę zasługuje uszkodzony czerpak z grobu 1 we Wrocławiu-Zakrzowie, którego ogólny kształt, proporcje i zdobienie ścianek bocznych dookolnymi podwójnymi żłobkami wykazują silne zewnętrzne podobieństwo do cienkościennego naczynia z Radymna, a podstawowa różnica polega na tym, że okaz z Zakrzowa ma bardzo gruby brzeg. Zabytek ten reprezentuje typ E 161 i jest datowany na fazę C2 (Wielowiejski 1985, , tabl. 19:2). Podsumowanie Miejsce znalezienia skarbu ozdób z III okresu epoki brązu nie jest pewne: były to okolice Radymna, ale niekoniecznie samo miasto. Nic nie wiadomo o okolicznościach odkrycia, choć przy braku innych danych trzeba przyjąć informację podaną przez J. Kostrzewskiego, że nastąpiło ono w 1882 r. Ozdoby należy datować w ramach faz BrD-HaA1, ze słabym wskazaniem na HaA1. Występowanie analogii sugeruje związki z metalurgią kultury pilińskiej (ryc. 2). Blachy, uważane dotychczas za resztki naczynia z epoki brązu, są pozostałościami co najmniej 2 naczyń, a raczej 3 lub 4 (por. wyżej; Biborski 2016, , tab. 2-3). Nie mogły one należeć do pierwotnego znaleziska, pochodzącego z epoki brązu, ale zostały do niego włączone, przypuszczalnie w Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie, zapewne po 1907 r. a przed rokiem W tej sytuacji tylko umownie można nazywać je naczyniami z Radymna. Form naczyń nie da się w pełni odtworzyć, jednak posiadają one cechy wskazujące na związek z okresem rzymskim. Szczególnie w przypadku masywnej pozostałości zdobionego dna (tabl. 5:A B) ważkim argumentem jest skład chemiczny (mosiądz) (Biborski 2016, , tab. 3), sposób wykonania (z centralnym dołeczkiem na dnie tzw. nakiełkiem) i zdobienie dna (wybijane punkty tworzące motyw rozetki, a zwłaszcza koncentryczne parzyste żłobki). Podobnie dla rekonstruowanej formy naczynia cienkościennego (tabl. 3:1, 4:1-2, ryc. 1:1-2) można znaleźć analogie w okresie rzymskim; także w tych czasach często spotykany jest motyw podwójnych koncentrycznych żłobków na powierzchni. Na obecnym etapie badań należy więc uznać, że ułamki blach z Radymna pochodzą z importowanych naczyń rzymskich. Ich dokładne datowanie jest trudne. Znaczna deformacja zdobionego dna (tabl. 5:A-B) oraz częściowa deformacja większości ułamków naczynia z cienkiej blachy, widoczna zwłaszcza w partiach bliższych dna (tabl. 3:1, 4:1-3), dowodzi kontaktu z wysoką temperaturą, co pozwala przypuszczać, że naczynia należały do wyposażenia grobu ciałopalnego. Próby wskazania analogii sugerują, że fragmenty pochodziły z dwóch odrębnych, różnych chronologicznie znalezisk: zdobione dno z naczynia datowanego na fazę B1, a ułamki cienkościenne z naczynia z fazy C1 lub C2. Być może w przyszłości uda się przybliżyć rozstrzygnięcie tego dylematu. Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego 25 Za zwrócenie uwagi na tę możliwość jestem zobowiązany P. mgr M. Wawer z MAK. 26 Podobną sugestię na temat analogii sformułował także M. Biborski (2016, 209). WYKAZ SKRÓTÓW AP MA PA Archeologia Polski, Warszawa. Materiały Archeologiczne, Kraków. Przegląd Archeologiczny, Wrocław. 195

14 LITERATURA Biborski M Badania technologiczno-chemiczne zabytków z tzw. skarbu z Radymna, pow. jarosławski, ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Krakowie, MA 41, Blajer W Die Arm- und Beinbergen in Polen, Prähistorische Bronzefunde, Abt. X, Bd. 2, München Z problematyki zabytków brązowych wczesnej fazy grupy tarnobrzeskiej, [w:] A. Barłowska, E. Szałapata (red.), Grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej. Materiały z konferencji listopada 1986 r. w Rzeszowie, Rzeszów, Zur Chronologie der Bronzehortfunde in Polen frühe bis mittlere Bronzezeit, Zeitschrift für Archäologie 24, Skarby ze starszej i środkowej epoki brązu na ziemiach polskich, Polska Akademii Nauk Oddział w Krakowie Prace Komisji Archeologicznej 30, Kraków Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków. Blajer W., Kowalska A., Reczyński W The Bronze Artefacts of the Upper Vistula River- -Basin: an Archaeometric Approach, MA 31, Blajer W., Szpunar A O możliwościach wydzielania horyzontów skarbów brązowych na obszarze Polski, AP 26, Bukowski Z Kilka uwag na temat funkcji niektórych ozdób guziczkowatych kultury łużyckiej, AP 5, Studia nad południowym i południowo- -wschodnim pograniczem kultury łużyckiej, Wrocław Warszawa Kraków. Czopek S Kamień brąz żelazo zarys archeologii Polski południowo-wschodniej, Rzeszów Pradzieje Polski południowo-wschodniej, Rzeszów. Dąbrowski J Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu, Wrocław. Droberjar E Bohatý labsko-germánský kostrový hrob lübsovského typu z Prahy-Bubenče (hrob III). Nové poznatky k interpretacji nálezu z roku 1948, Archaeologica Pragensia 22, Eggers H. J Der römische Import im freien Germanien, Atlas der Urgeschichte 1, Hamburg. Furmánek V Pilinyer Kultur, Slovenská archeologia 25, 1977, Die Anhänger in der Slowakei, Prähistorische Bronzefunde, Abt. XI, Bd. 3, München. Gedl M Uwagi o gospodarce i strukturze społecznej ludności kultury łużyckiej w południowej Polsce, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozprawy i Studia 32, Kraków Studia nad wczesną fazą kultury łużyckiej w środkowej i wschodniej Polsce, AP 12, Ze studiów nad genezą i wczesną fazą grupy tarnobrzeskiej, AP 15, Młodsza epoka brązu we wschodniej części polskich Karpat, Kraków Die Bronzegefäße in Polen, Prähistorische Bronzefunde, Abt. II, Bd. 15, Stuttgart. Janusz B Zabytki przedhistoryczne Galicyi Wschodniej, Lwów. Karasová Z Die römischen Bronzegefässe in Böhmen, Fontes Archaeologici Pragenses 22, Pragae. Kemenczei T Die Spätbronzezeit Nordostungarns, Budapest. Kostek A Stan badań nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza w regionie przemyskim, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. Materiały i Studia Muzealne 6, Kostrzewski J Der Depotfund von Stefkowa, Kr. Lisko (Ostgalizien), Praehistorische Zeitschrift 10 (1918), Z badań nad osadnictwem wczesnej i środkowej epoki bronzowej na ziemiach polskich, PA 2 ( ), Od mezolitu do okresu wędrówek ludów, [w:] S. Krukowski, J. Kostrzewski, R. Jakimowicz (red.), Prehistoria ziem polskich, Encyklopedia Polska IV, cz. I, dział V, Warszawa, , tabl Skarby i luźne znaleziska metalowe od eneolitu do wczesnego okresu żelaza z górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnego dorzecza Warty, PA 15 (1962), Z mojego życia, Wrocław Warszawa Kraków. Kozłowski L Wczesna, starsza i środkowa epoka bronzu w Polsce w świetle subborealnego optimum klimatycznego i jego wpływu na ruchy etniczne i zaludnienie Polski, Lwów. 196

15 Krauss A Poglądy na kształtowanie się kultury łużyckiej w południowo-wschodniej Polsce, MA 17, Majewski K Importy rzymskie w Polsce. Wybór źródeł archeologicznych do dziejów kontaktów ludności ziem polskich z imperium rzymskim, Warszawa Wrocław. Moskwa K O badaniach i ochronie zabytków archeologicznych w Rzeszowskiem, Rzeszów Epoka brązu i początki epoki żelaza w Rzeszowskiem, [w:] K. Moskwa (red.), Pradzieje Rzeszowszczyzny, Polskie Towarzystwo Archeologiczne. Popularno-Naukowa Biblioteka Archeologiczna 10, Rzeszów Warszawa, Grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej, [w:] Z. Rajewski (red.), Materiały do prahistorii ziem polskich, cz. IV, Epoka brązu i wczesna epoka żelaza, Z. 2. Materiały kultury łużyckiej i kultury pomorskiej, Warszawa, 7-48, tabl. I-VI Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce, Rzeszów Tendencje rozwoju grupy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, [w:] M. Gedl (red.), Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z Południem, Kraków Przemyśl, Mozsolics A Bronze- und Goldfunde des Karpatenbeckens. Depotfundhorizonte von Forró und Ópályi, Budapest Bronzefunde aus Ungarn. Depotfundhorizonte von Aranyos, Kurd und Gyermely, Budapest. Nosek S Nowe materiały do poznania kultury wenedzkiej, Światowit 18 ( ), Pasternak J Ruské Karpaty v archeologii, Facultas Philosophica Universitatis Carolinae Pragensis. Práce z vĕdeckých ústavů XVIII, Praha. Petrescu-Dîmboviţa M Depozitele de bronzuri din România, Bucureşti. Prüssing G Die Bronzegefäße in Österreich, Prähistorische Bronzefunde, Abt. II, Bd. 5, Stuttgart. Przewodnik 1907 Przewodnik po Muzeum imienia Dzieduszyckich we Lwowie 1907, Lwów. Przybyła M. S., Blajer W Struktury osadnicze w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na obszarze podkarpackiej wysoczyzny lessowej między Wisłokiem i Sanem, Kraków. Rychner V., Kläntschi N Arsenic, Nickel et Antimoine, Cahiers d archéologie romande 63-64, Lausanne. Salaš M Der urnenfelderzeitliche Hortfund von Polešovice und die Frage der Stellung des Depotfundhorizontes Drslavice in Mähren, Brno Bronzové depoty střední až pozdní doby bronzové na Moravě a ve Slezsku, Brno. Schumacher-Matthäus G Studien zu bronzezeitlichen Schmucktrachten im Karpatenbecken. Ein Beitrag zur Deutung der Hortfunde im Karpatenbecken, Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 6, Mainz am Rhein. Sulimirski T Bronzy Małopolski Środkowej, Lwów Skarby bronzowe z Kamionki Wielkiej w pow. kołomyjskim i z Potoczysk w pow. horodeńskim, [w:] J. Kostrzewski (red.), Księga Pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr. Włodzimierza Demetrykiewicza, Poznań, Wielowiejski J Die spätkeltischen und römischen Bronzegefäße in Polen, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 66, , tabl Żaki A Początki rozwoju kultury łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły, Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, Sectio F, Vol. III, 1 (1948), Z archeologii woj. rzeszowskiego, Rocznik Przemyski 9/2, Żurowski K Zabytki brązowe z młodszej epoki brązu i wczesnego okresu żelaza z dorzecza górnego Dniestru, PA 8 ( ),

16 WOJCIECH BLAJER The bronze hoard from Radymno the view from experience Summary The bronze hoard was discovered in 1882 in the vicinity of Radymno, but in the literature it has been mentioned as originating from the town of Radymno itself. The hoard comprised of at least 6 round, decorated discs of sheet bronze, 4 complete and 3 fragments of large, funnel-shaped pendants, some 200 small conical pendants with a spike, approx. 10 spiral tubes (set on the spikes of the small conical pendants), 1 spiral disc made from bronze wire of round section, and a small fragment of another similar disc. The ornaments should be dated within the phases BrD HaA1, with HaA1 perhaps being more likely. They show connections with the metallurgy of the Piliny culture from central Slovakia and north-eastern Hungary. Pieces of sheet bronze, hitherto regarded as fragments of one of the oldest metal vessels in Poland, in fact belong to no fewer than 2 vessels. They were most likely not original elements of the hoard, but were added to it in unknown circumstances, perhaps in the Dzieduszycki Family Museum in Lviv in the years The vessel forms could not be fully reconstructed. The thin-walled vessel finds analogies in the Roman Period, when the motif of doubled, concentric grooves was quite common. As for the second vessel, which survived in the form of a decorated fragment of a massive base, the clues come from the raw material (brass), manner of execution (with a central hollow in the bottom), and base decoration (concentric grooves and punched dots forming a rosette). It can therefore be assumed that they were Roman imports. Establishing the precise chronological position of the vessels is difficult. The considerable deformation of the decorated base and partial deformation of some fragments of the thin-walled vessel is indicative of exposure to high temperature and suggests that the vessels might have belonged to the inventory of a cremation burial. Certain analogies suggest that the discussed fragments may have been parts of two unrelated finds: the base of a vessel dated to phase B1, and thin plates from a vessel dated to phase C1 or C2. 198

17 Ryc. 1. Radymno (okolica), pow. jarosławski (?). Propozycje rekonstrukcji naczynia brązowego (1-2 według Archiwum MAK) Fig. 1. Radymno (environs), Jarosław district (?). Possible reconstructions of the bronze vessel (1-2 after Archives of the Archaeological Museum in Kraków) Ryc. 2. Rozmieszczenie analogii do ozdób brązowych ze skarbu z okolic Radymna, pow. jarosławski. A skarb z Radymna, B zdobione tarczki, C duże wisiorki lejkowate (wybór), D małe wisiorki stożkowate z kolcem Fig. 2. Distribution of analogies for bronze ornaments belonging to the hoard discovered in the vicinity of Radymno, Jarosław district. A hoard from Radymno, B decorated discs, C large funnel-shaped pendants (selection), D small conical pendants with spike 1 Radymno; 2 Komárov; 3 Esztergom-Szentgyörgymező; 4 Dražice; 5 Drienčany; 6 Gemer; 7 Prešov; 8 Radzovce; 9 Rimavská Sobota; 10 Žabokrieki; 11 Zvolen; 12 Tibolddaróc; 13 Drslavice; 14 Polešovice; 15 Erdőhorváti; 16 Viss-Kereszttöltés; 17 Rétközberencs; 18 Biharia; 19 Marcinkowice 199

18 Tabl. 1. Radymno (okolica), pow. jarosławski. Ozdobne tarczki brązowe ze skarbu (1-2, 6 z oryginałów, 3-4 według Archiwum MAK, 5 według Kostrzewski 1964) Plate 1. Radymno (environs), Jarosław district. Decorative bronze discs from the hoard (1-2, 6 drawings from the original objects, 3-4 after Archives of the Archaeological Museum in Kraków, 5 after Kostrzewski 1964) 200

19 Tabl. 2. Radymno (okolica), pow. jarosławski. Wisiorki i inne drobne ozdoby brązowe ze skarbu (1-7 z oryginałów, 9, 11, 12, 14 według Archiwum MAK, 10, 13 według Kostrzewski 1964) Plate 2. Radymno (environs), Jarosław district. Pendants and other tiny bronze ornaments from the hoard (1-7 drawings from the original objects, 9, 11, 12, 14 after Archives of the Archaeological Museum in Kraków, 10, 13 after Kostrzewski 1964) 201

20 Tabl. 3. Radymno (okolica), pow. jarosławski (?). Fragment naczynia brązowego Plate 3. Radymno (environs), Jarosław district (?). Fragment of the bronze vessel 202

21 Tabl. 4. Radymno (okolica), pow. jarosławski (?). Fragmenty naczyń brązowych Plate 4. Radymno (environs), Jarosław district (?). Fragments of bronze vessels 203

22 Tabl. 5. Radymno (okolica), pow. jarosławski (?). Fragment naczynia mosiężnego Plate 5. Radymno (environs), Jarosław district (?). Fragment of the brass vessel 204