PODSTAWY ERGONOMII i BiHP Charakterystyka pracy i jej fizjologii, obciąŝenie człowieka pracą

Transkrypt

1 PODSTAWY ERGONOMII i BiHP Charakterystyka pracy i jej fizjologii, obciąŝenie człowieka pracą

2 Z fizjologicznego punktu widzenia pracą będzie nazywana kaŝda czynność wykonywana zawodowo. Fizjologia pracy (wg G. Lehmanna) bada fizyczną budowę i czynności ciała pracującego człowieka. Celem tych badań jest takie dostosowanie pracy do człowieka, aby zapewnić moŝliwie ekonomiczne wykorzystanie jego siły roboczej, przy uniknięciu zbędnego wysiłku i zmęczenia, co w rezultacie prowadzi do wykonania pracy w warunkach racjonalnych z gospodarczego punktu widzenia. Postacie pracy: - praca fizyczna (mięśniowa); - praca umysłowa. KaŜda praca fizyczna zawiera elementy pracy umysłowej (mniejszą lub większą ilość), a praca umysłowa elementy pracy fizycznej.

3 MoŜna wyróŝnić następujące okresy procesu pracy w stosunku do czasu zatrudnienia: - przedstartowy związany z przygotowaniem stanowiska lub samego pracownika do czynności roboczych; - wyjściowy stan psycho-fizyczny pracownika przed podjęciem pracy; - nauki nabieranie wprawy krzywa pracy charakteryzuje się wówczas duŝą rozbieŝnością parametrów określających proces pracy np.: czas reakcji, ilość: odebranych informacji, błędów itp.; - równowagi roboczej w krzywej pracy widoczne to jest w postaci najlepszych wyników badanych parametrów; - zmęczenia w krzywej pracy pojawiają się najpierw sporadyczne, a potem coraz częściej, gorsze wartości badanych parametrów. Po zakończeniu wykonywanych czynności (całkowitym, przejściowym np. podczas przerwy) następuje powrót organizmu do stanu wyjściowego.

4 Krzywe wydajności pracy w ciągu dnia (według Otto Grafa) Wydajność Godziny pracy

5 Wahania wydajności pracy w ciągu tygodnia 240 Produkcja / godz pon. wt. śr. czw. pt. sob. Dni tygodnia

6 Wahania wydajności pracy w ciągu roku kalendarzowego Produkcja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Miesiące

7 Zdarzenia zachodzące w procesie pracy: psychiczne fizyczne PROCES UCZENIA SIĘ PRACA WŁAŚCIWA OBCIĄśENIE CZŁOWIEKA PRACĄ Przerwy w pracy Szkolenie Instrukcje Percepcja informacyjna Przetwarzanie i gromadzenie informacji Zmęczenie jako efekt obciąŝenia fizyczne psychiczne bierny Czynności powtarzające się Procesy wykonawcze Odpoczynek czynny Po zmianie roboczej

8 Fizjologicznie, organizm ludzki posiada pewną strefę niezawodności, która ograniczona jest od góry i od dołu. Poza strefą niezawodności występuje strefa błędów, która dotyczy: - przeciąŝenia sensorycznego, występująca powyŝej górnej granicy prawidłowego działania człowieka; - głodu sensorycznego (deprawacji), występująca poniŝej dolnej granicy prawidłowego działania człowieka. Granice tych stref są niestabilne i zaleŝą od: - zdolności adaptacyjnych człowieka do zakłóceń wywołanych zarówno czynnikami wewnętrznymi jak i zewnętrznymi; - przebiegu procesu uczenia się; - rodzaju i ilości pracy; - moŝliwości do mobilizacji sił w sytuacji trudnych; - rodzaju i przebiegu zmęczenia; - motywacji, postawy moralnej, - cech osobniczych (temperament, charakter, stan psychiczny itp.).

9 Dopuszczalna granica obciąŝenia: - tętno pracownika stabilizuje się; - okres powrotu do stanu przed podjęciem pracy, po zakończeniu wysiłku, nie przekracza 15 minut. Granica trwałej wydajności, jest osiągnięta wówczas, kiedy przeciętna wartość tętna jest o 30 uderzeń na minutę większa niŝ dla stanu spoczynku. MoŜliwy jest proces odnowy organizmu, realizowany on jest poprzez wprowadzenie w odpowiednim czasie, o odpowiedniej długości i ilości przerw w czasie trwania pracy.

10 Zasady stosowania przerw: 1. Suma wszystkich przerw powinna być równa lub nieco mniejsza od 15% całego czasu pracy (t p ), a w przypadku prac cięŝkich < 20-30% t p. 2. W zaleŝności od ilości wprowadzonych przerw, miejsce ich umieszczania w czasie pracy nie jest bez znaczenia, zaleca się w przypadku występowania: a) Tylko jednej przerwy umieścić ją pomiędzy 1/3 a ½ t p, b) Dwóch przerw umieścić je tak, by dzieliła t p na 3 części, a czas trwania drugiej powinien być dłuŝszy niŝ pierwszej. 3. W przypadku cięŝkich prac fizycznych ilość ich powinna być większa. 4. NaleŜy dąŝyć do stosowania przerw częstych, chociaŝ krótkich, gdyŝ efekt wypoczynku jest największy w początkowej fazie jego trwania (zaleŝność kwadratowa).

11 Mięśnie i praca fizyczna: 1. W mięśniach następuje przemiana chemiczna na mechaniczną, której produktem ubocznym jest ciepło. 2. Energia pobierana jest z poŝywienia. 3. Tlen dostarczany jest przez układ krwionośny. 4. Mamy następujące rodzaje mięśni: poprzeczne prąŝkowe zaleŝne od woli, mięśnie poprzeczne prąŝkowe serca (niezaleŝne od woli) i mięśnie gładkie. 5. Fizjologia włókna mięśniowego podlega prawu wszystko albo nic, czyli mięśnie mogą znajdować się albo w stanie spoczynku albo w stanie czynnym, nie ma stanów pośrednich. 6. Krótkotrwała praca mięśni odbywa się bez dostarczania tlenu. 7. W wyniku pracy mięśni zapotrzebowanie na tlen, a tym samym na krew, wzrasta 1-20-krotnie w porównaniu ze stanem spoczynkowym. 8. DłuŜsze przerwy w dopływie krwi objawiają się skurczem mięśni. 9. Ze względu na niekorzystną konfiguracje układu kostnego z mięśniami, z reguły w mięśniach naleŝy wytworzyć kilkunastokrotnie większą siłę niŝ siła zewnętrzna. 10.Praca mięśni odbywa się parami, jedne się kurczą inne rozkurczają, dzięki temu moŝna wybalansować siłę. 11.Skurcz mięśni wywołany jest przez impuls z układu nerwowego, im więcej włókien nerwowych wnika do mięśnia tym bardziej precyzyjna praca.

12 Układ mięśniowy:

13 Skład układu nerwowego: 1. Układ ośrodkowy (centralny), który składa się z półkul mózgowych (i innych elementów mózgu), rdzenia przedłuŝonego i rdzenia kręgowego. 2. Układ obwodowy, który składa się z nerwów czuciowych i ruchowych. 3. Układ wegetatywny (autonomiczny). Analizatory (organy odbioru, przekazywania i przetwarzania informacji): 1. Wzroku. 2. Słuchu. 3. Dotyku. 4. Węchu. 5. Smaku. 6. Czucie temperatury. 7. Kinestatyczny.

14 Układu nerwowego:

15 Zasady prawidłowej organizacji pracy: 1. Okres przerwy pomiędzy zmianami roboczymi powinien wynosić przynajmniej 16 godz. 2. Zastosowanie rytmizacji pracy pozwoli na zapewnienie mniejszego zuŝycia energii własnej pracownika, a co za tym idzie - spadek zmęczenia i wzrost efektywności pracy. 3. MoŜliwość wykluczenia uŝycia wzroku przez pracownika spowoduje spadek wysiłku psychicznego oraz szybsze wykonywanie ruchów.

16 ObciąŜenie człowieka pracą zawiera dwa odmienne ilościowo i jakościowo komponenty: 1. wynikający jedynie z obciąŝenia go samymi czynnościami roboczymi, 2. zaleŝny od warunków środowiska, w którym proces pracy ma miejsce oraz od charakteru reakcji ustroju pracownika na nie. Podział pracy (ze względu na poszczególne systemy biorące udział w wykonywaniu jakiś czynności): - praca fizyczna w pracy tej występuje przewaga udziału organów wykonawczych tzw. efektorów (mięśni): statyczna występuje jedynie napięcie mięśni bez ich ruchu; dynamiczna mięśnie wykonują ruch (kurczenie i rozciąganie); - praca umysłowa głównie zaangaŝowany jest system nerwowy człowieka.

17 Wydolność człowieka zdolność organizmu do cięŝkiej i długotrwałej pracy bez głębszych zmian w środowisku wewnętrznym. Miarą wydolności człowieka jest tzw. pułap tlenowy (V O2 max), czyli zdolność pochłaniania tlenu przez organizm. Wartość V O2 max wzrasta znacznie w okresie szkolnym, osiągając najwyŝsze wielkości u przedstawicieli obojga płci między 18 a 20 rokiem Ŝycia. Przyczyną tego są zmiany maksymalnych prędkości skurczów serca, które wzrastają w wieku dziecięcym i około 10 roku Ŝycia osiągają poziom najwyŝszy (ponad 200 uderzeń na minutę). W późniejszym okresie dorastania obniŝają się stopniowo. Osoby 40 letnie oznaczają się zmniejszeniem wydolności, mierzonej poziomem pułapu tlenowego do 80-90%, osoby 50 letnie do 70-80%, 60 letnie do mniej niŝ 70%, a około 70 letnie do 50-55%. Czynnikami decydującymi o wydolności fizycznej człowieka są: - energetyka wysiłku; - koordynacja nerwowo-mięśniowa róŝnych grup mięśniowych; - termoregulacja ustroju; - czynniki psychologiczne (motywacja, subiektywna tolerancja zmian wywołanych zmęczeniem), charakterologiczne i zdrowotne.

18 ObciąŜenie człowieka prącą moŝe mieć charakter fizyczny lub psychiczny. Efektem obciąŝenia człowieka prącą moŝe być zarówno uciąŝliwość jak i szkodliwość. W celu zmniejszenia uciąŝliwości pracy dokonuje się oceny obciąŝenia nią pracownika. Ocena taka powinna obejmować kompleksowe badania: - wielkości wydatku energetycznego (WE), charakterystyczne dla prac fizycznych, - udziału wysiłku o charakterze statycznym, - stopnia monotypowości ruchów.

19 Określenie wydatku energetycznego (WE). Wydatek energetyczny określa się jedynie dla wysiłku fizycznego o charakterze dynamicznym. Miarą wydatku energetycznego są wskaźniki fizjologiczne, takie jak: - ilość zuŝywanego tlenu; - częstość skurczy serca; - ciśnienie krwi; - temperatura ciała i skóry. Metody dzięki którym moŝna określić wielkość WE: - tabelaryczno-chronometraŝowa; - gazometryczna; - telemetryczna.

20 Metoda tabelaryczno-chronometraŝowa, moŝna stosować dla kaŝdych warunków pracy, gdyŝ nie pociąga ona za sobą konieczności uŝycia jakiejkolwiek aparatury, nie ma zatem wpływu na przebieg czynności wykonywanych przez pracownika. Jest jednak mało dokładna, zaleŝy w duŝym stopniu od subiektywizmu pracownika, nie uwzględnia jego podstawowej przemiany materii (PPM). Metody polega na: wyodrębnieniu czynności elementarnych; posegregowaniu ich wg określeń zawartych w tabelach (opracowanych przez fizjologów), w których określono wartości jednostkowego WE, właściwe dla czynności składowych całego procesu ruchowego; przeprowadzeniu dokładnego chronometraŝu czasu czynności wykonywanych przez pracownika; wyliczeniu łącznej wartości WE przypadającej na zmianę roboczą; skonfrontowaniu wyniku z wartościami przypisanymi dla danej kategorii stopnia cięŝkości pracy oraz dokonanie zakwalifikowania badanego typu obciąŝenia.

21 Metoda gazometryczna oparta jest na pomiarach wskaźników wymiany gazowej jaka zachodzi w procesie pracy między człowiekiem a otoczeniem. Przy jej pomocy określa się ilość O 2 lub CO 2, względnie pobieranego, czy wydalanego powietrza. Przy pomocy tej metody moŝna określić wartość: - tlenu pobieranego dla wykonywania konkretnych czynności; - maksymalnego poboru tlenu dla danego osobnika w dniu pomiaru. Ilość O 2, jaką człowiek jest zdolny przyjąć zaleŝna jest m.in. od: - stanu fizycznego; - stopnia wytrenowania; - przystosowania do dalszej pracy. Uzyskane wyniki badań konfrontuje się z wartościami przyjętymi dla danego stopnia cięŝkości pracy. Występuje takŝe moŝliwość dokonania oceny wydolności organizmu. Badania gazometryczne moŝna wykonywać sposobem pośrednim i bezpośrednim, stosując specjalistyczną aparaturę, którą pracownik winien nosić w trakcie wykonywania czynności roboczych.

22 Metoda telemetryczna oparta jest na proporcjonalności skurczów serca do WE. MoŜliwość zapisywania ich na taśmie EKG, czy magnetofonowej zwiększa jej wierność interpretacji. Na podstawie wartości częstotliwości skurczów serca oblicza się WE, w czym pomocne są odpowiednie tablice. Dla prac przekraczających fizyczne moŝliwości człowieka naleŝy dodatkowo wykonywać pomiar czasu restytucji (t r ), czyli czasu powrotu parametrów fizjologicznych do stanu wyjściowego. Na podstawie tej metody moŝna równieŝ określić stopień uciąŝliwości i cięŝkości pracy, odnosząc wyniki do wartości granicznych.

23 Na podstawie uzyskanych wartości z kaŝdej z ww. metod moŝna określić: - wydolność organizmu; - stopień wytrenowania; - stopień cięŝkości pracy. Ogólna wydolność fizyczna jest to zdolność organizmu do cięŝkiej i długotrwałej pracy bez głębszych zmian w środowisku wewnętrznym. Miarą jej jest maksymalne pochłanianie tlenu przez ustrój tzw. pułap tlenowy. Czynnikami decydującymi o wydolności fizycznej człowieka są: - energetyka wysiłku (metabolizm tlenowy i beztlenowy); - koordynacja nerwowo-mięśniowa roŝnych grup mięśniowych; - termoregulacja ustroju; - czynniki psychologiczne (motywacja, subiektywna tolerancja zmian wywołanych zmęczeniem), charakterologiczne i zdrowotne. Wydolność fizyczna kobiet jest mniejsza o 30% od wydolności fizycznej męŝczyzn o siedzącym trybie pracy. Miarą wydolności fizycznej organizmu jest maksymalna ilość pobieranego tlenu V O2 max.

24 Wraz z treningiem zwiększa się: unaczynienie mięśni; zawartość mioglobiny (mięśniowy magazyn tlenu oraz zwiększenie jego transportowej moŝliwości) w komórkach mięśniowych; wzrasta: pojemność Ŝyciowa płuc (maksymalny wydech po maksymalnym wdechu); mechaniczna wytrzymałość tkanki kostnej; następuje: zmiana neurohormonalnej kontroli wysiłkowej przemiany materii WPM; mobilizacja poza mięśniowych substratów energetycznych podczas długotrwałego wysiłku fizycznego o umiarkowanej intensywności. Praca umiarkowana to najkorzystniejszy stopień stopnia cięŝkości. Zaopatrzenie organizmu w tlen jest wystarczające i osiąga on wtedy stopień równowagi pomiędzy powstawaniem, a wydaleniem produktów przemiany materii. NaleŜy pamiętać, Ŝe stopień cięŝkości tej samej pracy moŝe być dla kaŝdego pracownika inny, poniewaŝ ocena tego zaleŝy od stopnia wytrenowania.

25 Spadek wydajności łączy się z przekroczeniem maksymalnego wysiłku organizmu, co pociąga za sobą przyspieszenie ruchów poza granicę rytmu bez zapewnienia procesu jego odnowy we wprowadzonych przerwach. Wysiłkiem maksymalnym określa się ten stan organizmu, kiedy dochodzi do maksymalnego nasilenia funkcji pobierania i dostarczenia do mięśni 0 2. Wysiłkiem submaksymalnym nazwany jest wysiłek o niŝszej intensywności niŝ maksymalny. Supramaksymalnym - jeŝeli ma miejsce wysiłek o intensywności większej niŝ maksymalny.

26 Ocena obciąŝenia statycznego oparta jest na znajomości takich czynników jak: rodzaju przyjętej postawy ciała w trakcie wykonywanych czynności; stopnia wymuszenia zajmowanej pozycji i pochylenia ciała; moŝliwości zmiany przyjętej pozycji ciała; połoŝenia kończyn i ich czynności ruchowych; chronometraŝu czasu pracy pracownika. Do oceny przyjąć naleŝy pozycję ciała o największym obciąŝeniu statycznym, jeŝeli utrzymywana jest w czasie dłuŝszym od 3 godz./zmianę roboczą. Ocenę wykonuje się wg 3 stopniowej skali: małe, średnie lub duŝe, uwzględniając równocześnie wartość wydatku energetycznego oraz monotypowość ruchów.

27 Skutki obciąŝenia człowieka wysiłkiem statycznym: wywołuje szybki rozwoju zmęczenia (szybszy niŝ wysiłek dynamiczny); występuje zmniejszony przepływ krwi przez napięte mięśnie, przy towarzyszących reakcjach hemodynamicznych jak: wzrost ciśnienia krwi, i przyspieszenie pracy serca; ma miejsce ucisk mechaniczny na naczynia krwionośne; złe jest zaopatrzenie komórek w tlen i odprowadzenie z nich szkodliwych substancji pochodzących z przemiany materii (ich lokalne gromadzenie się i ucisk na nerwowe zakończenia bólowe); szybki ubytek mięśniowych zapasów; lokalne zakłócenie homeostazy (Homeostaza (gr. homoíos - podobny, równy i stásis trwanie) zdolność do utrzymania stanu równowagi dynamicznej środowiska, w którym zachodzą procesy biologiczne. Zasadniczo sprowadza się to do równowagi płynów wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych).

28 Ocena monotypowości ruchów roboczych oparta jest o metodę szacunkową. Podczas róŝnych prac biorą udział tylko niektóre grupy mięśni, występują wtedy stany miejscowego zmęczenia, które w efekcie wywołują uciąŝliwość pracy. W analizie brane są pod uwagę: stopień ograniczenia ruchowego; liczba powtórzeń; wielkość rozwijanych sił przez mięśnie będące w trakcie pracy. Ocenę monotypowości ruchów roboczych, tak jak w przypadku obciąŝenia statycznego, określa się za pomocą 3-stopniowej skali. Zaleca się podwyŝszyć o 1 klasę stopień cięŝkości wykonywanej pracy jeŝeli: ponad 75% wysiłku przypada na czynności, które wymagają WE>5 kcal/min; ponad 50% wysiłku przypada na czynności, które wymagają WE>8 kcal/min; temperatura efektywna TE > 30 C.

29 Podczas pracy pracownika naleŝy równieŝ zwrócić uwagę na obciąŝenie psychiczne człowieka, czyli stopień zaangaŝowania jego systemu nerwowego. Czynniki i zaleŝności wpływające na obciąŝenie systemu nerwowego 1. dla zjawisk percepcyjnych istotna jest ilość napływających informacji, ich złoŝoność, zmienność, czy jednoznaczność, 2. gdy nie ma jednoznacznego przyporządkowania między sygnałem a reakcją, wysiłek psychiczny zaleŝy od wagi podjętych decyzji, 3. w procesach wykonawczych, mimo, Ŝe zaleŝą one od wielkości wysiłku fizycznego, to moŝe być teŝ widoczny udział systemu nerwowego w przypadku złoŝoności wykonywanej czynności i jej stopniu identyfikacji. ObciąŜenie psychiczne jest więc sumą wszystkich etapów pracy, a badania jego powinny być prowadzone zwłaszcza, gdy występuje: monotypia (powtarzające się czynności); monotonia (napływ tych samych informacji), czuwanie; konieczność podejmowania częstych i trudnych decyzji; konieczność podejmowania precyzyjnych czynności motoryczne.

30 W badaniach mogą być stosowane metody oparte na wskaźnikach fizjologicznych lub psychologicznych. Badania fizjologiczne dotyczą tak małych zmian wartości, Ŝe sprawiają trudności w powszechnym uŝyciu, dlatego teŝ raczej stosuje się psychologiczne takie jak: liczba wysyłanych informacji w jednostce czasu - analiza ilościowa; liczba błędów - analiza jakościowa pracy; czas reakcji, tzw. zadaniu dodatkowym, co jest miarą rezerwowej zdolności do pracy. Ocenę przeprowadza się wg 5 stopniowej skali, uwzględniając wcześniej stopień uciąŝliwości pracy, analizując jej następujące cechy: niezmienność (jednostajność) procesu pracy; niezmienność warunków pracy środowiska; konieczność zachowania stałego napięcia uwagi; stopień skomplikowania wykonywanych operacji. O stopniu monotonii świadczy ilość występujących cech: duŝa, gdy występują wszystkie 4-ry; średnia, gdy występują 3; mała, gdy występują 2 lub 1 z nich.

31 Efekt fizjologicznego obciąŝenia człowieka pracą Podczas wysiłku występują zmiany czynnościowe organizmu. O ich obrazie decyduje zarówno intensywność wysiłku, jak i czas jego trwania. Przyjęto stosować dwa określenia tego stanu organizmu. W przypadku zmian dotyczących w przewaŝającym stopniu: układu mięśniowego człowieka, określa się jako zmęczenie fizyczne, systemu nerwowego - jako zmęczenie psychiczne. Zmęczenie jest to spadek zdolności do pracy, które rozwinęło się podczas pracy i jest jej następstwem.

32 W zaleŝności od przebiegu rozróŝnia się następujące postacie zmęczenia: 1. znuŝenie, które występuje przy nie duŝym wysiłku, zwłaszcza w przypadku monotonii, monotypii i przy braku zaangaŝowania emocjonalnego; 2. podostre, występuje przy krótkotrwałym, o średnim stopniu obciąŝenia, nie zagraŝa zdrowiu, szybko ustępuje; 3. ostre, występuje po bardzo intensywnych a krótkich wysiłkach; 4. przewlekłe, jest wynikiem kumulowania się mniejszych zmęczeń, rozciągnięte jest w czasie, trudne do rozpoznania; 5. wyczerpanie - wysiłek przewyŝsza moŝliwości człowieka, typowe objawy to: drŝenie mięśniowe, nudności, powiększenie wątroby. Czynniki wpływające na proces zmęczenia: rodzaj i intensywność wysiłku; rodzaj wykonywanej czynności i czas ich wykonywania; ilość i długość przerw oraz moment ich wprowadzenia w czasie pracy; czynniki organizacyjne; motywacja i stopień zaangaŝowania pracownika; warunki: zdrowotne i adaptacyjne pracownika, jego sposób odŝywiania; warunki środowiskowe; długość i sposób wykorzystanie czasu odpoczynku między poszczególnymi zmianami oraz wypoczynku wakacyjnego.

33 Charakterystyczne objawy występujące w przypadku monotonii i zmęczenia (cechy i róŝnice): 1. monotonia: falisty przebieg zdolności do pracy; spadek napięcia uwagi; spadek tonusu mięśni; spadek ciśnienia skurczowego krwi; spadek częstotliwości tętna; spadek zuŝycia energii i O zmęczenie: stopniowe wyczerpywanie zasobów wydolnościowych; wzrost napięcia psychicznego; wzrost tonusu mięśni; wzrost ciśnienia skurczowego krwi; wzrost częstotliwości tętna; wzrost zuŝycia energii. Tonus - lekkie fizjologiczne napięcie mięśni szkieletowych, powstające poprzez niewielkie impulsy nerwowe wytwarzane przez móŝdŝek.

34 Zmęczenie fizyczne charakteryzują następujące objawy: zmiany w układzie biochemicznym mięśnia; wzrost produktów przemiany materii; wyczerpanie zapasów energetycznych organizmu (m.in. pojawienie się długu tlenowego); pocenie się (odwodnienie organizmu, utrata elektrolitów, co znacznie przyspiesza rozwoju zmęczenia); pogorszenie koordynacji ruchowo-wzrokowej (spowolnienie ruchów, spadek sił mięśni i dokładności ruchu); spadek wydajności (wzrost liczby błędów, czasu reakcji); wzrost zagroŝenia urazowego czy wypadkowego. Zmęczenie psychiczne charakteryzują następujące objawy: zmniejszenie stopnia koncentracji; utrudnione myślenie; spowolnienie i osłabienie postrzegania; spadek motywacji; zaburzenia emocjonalne (apatia lub rozdraŝnienie); spadek wydajności pracy (wzrost: czasu reakcji, liczby błędów); wzrost zachorowań, urazów i wypadków.