Wielochorobowość u pensjonariuszy domu pomocy społecznej

Transkrypt

1 prace ORYGINALNE Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, ISSN Copyright by Wroclaw Medical University Edyta Pitek Wielochorobowość u pensjonariuszy domu pomocy społecznej Multidisease in the Residents of Social Welfare Home Dom Pomocy Społecznej dla Osób Przewlekle Somatycznie Chorych w Mierczycach Streszczenie Wprowadzenie. Zmiany demograficzne, jakie zachodzą w Polsce i na świecie charakteryzują się zwiększaniem się liczby ludzi starych. Na świecie żyje obecnie 580 mln ludzi powyżej 60. r.ż., z czego 6,5 mln mieszka w Polsce. Konsekwencją starzenia się populacji ludzkiej jest wielochorobowość i wielkie zespoły geriatryczne, co przyczynia się do zwiększenia zapotrzebowania na opiekę społeczną, instytucjonalną w postaci domów pomocy społecznej. Cel pracy. Określenie zjawiska wielochorobowości występującej u osób starszych pensjonariuszy domu pomocy społecznej oraz wskazanie problemów pielęgnacyjnych wynikających z polipatologii i wielkich zespołów geriatrycznych. Materiał i metody. Badania przeprowadzono w Domu Pomocy Społecznej w Mierczycach w okresie r. W badaniach brało udział 70 pensjonariuszy ww. placówki w wieku lat. Metody zastosowane przy zbieraniu danych to: ocena stanu funkcjonalnego za pomocą skali Barthel i analiza dokumentacji mieszkańców DPS, w tym przede wszystkim historia choroby oraz indywidualne plany wsparcia mieszkańca. Inną metodą była obserwacja bezpośrednia. Dane zostały poddane analizie z wykorzystaniem arkusza kalkulacyjnego Excel 97. Wyniki. Wśród badanej grupy osób istnieje zależność liczby chorób przewlekłych od wieku respondentów. Kobiety chorują na schorzenia przewlekłe częściej od mężczyzn, wyjątek stanowią choroby układu oddechowego, nerwowego i nowotworowe. Aż 81,4% badanej grupy ma problemy z porozumiewaniem się ze względu na zaburzenia ze strony narządów zmysłów. 23% podopiecznych placówki w Mierczycach to osoby trwale unieruchomione. Kwalifikacja wg skali Barthel ukazuje, że 44,3% mieszkańców DPS w Mierczycach to osoby wymagające częściowej pomocy, asystowania, ze znacznie ograniczoną zdolnością samoopieki. Wnioski. Podopieczni Domu Pomocy Społecznej w Mierczycach są osobami obarczonymi zjawiskiem wielochorobowości i wielkich zespołów geriatrycznych (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, ). Słowa kluczowe: wielochorobowość, wielkie zespoły geriatryczne, dom pomocy społecznej. Abstract Background. The demographic changes taking place in Poland and in the world are characterized by a large increase in the number of old people. Worldwide, there are currently living 580 million people over 60 years, of which 6.5 million live in Poland. The consequence of the aging of human population is multidisease and great geriatric syndromes, and thus increased demand for social services institutionalized in the form of social welfare homes. Objectives. Determination of the phenomenon of multidisease occurring in the elderly, residents of social welfare homes, and indication of the nursing problems arising from polipathology and great geriatric syndromes. Material and Methods. The study was conducted in a Social Welfare Home in Mierczyce in the period from August 1 st, 2010 to December 1 st, The research included 70 residents of the above facility in the age group of years. The methods used for collecting the data are as follows: assessment of functional status using the Barthel scale and analysis of the documentation of Home s residents, including in particular the history of the disease and the individual plans to support the resident. Another method used when writing the above study was a direct observation. The data were subject to the analysis using Excel 97 spreadsheet. Results. Among the studied group there is a relation between the incidence of chronic diseases and age. Women are more likely than men to suffer from chronic diseases, except for respiratory diseases, neurological diseases and cancer diseases. 81.4% of residents of the studied group have problems with communication due to disorders of the senses organs. 23% are permanently disabled. Qualification according to Barthel scale shows that 44.3% of the residents of the Home in Mierczyce require partial help, assistance, have a significantly reduced ability to self-care.

2 96 E. Pitek Conclusions. The patients of the Social Welfare Home in Mierczyce are people burdened with the mutlidisease phenomenon and the great geriatric syndromes (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, ). Key words: multidisease, great geriatric syndromes, social welfare home. Na świecie żyje obecnie 580 mln ludzi powyżej 60. r.ż. Według prognoz demograficznych w 2025 r. liczba ta zwiększy się do 1,1 mld. W Polsce w tym wieku jest obecnie 6,5 mln osób. Ponad 800 tys. z nich ma więcej niż 80 lat [1]. Tendencje te w ostatnich 25 latach zaznaczyły się szczególnie w przedziale wiekowym lat, w którym liczba osób zwiększyła się o 160% [2]. Są to w większości ludzie, u których zaobserwowano współistnienie wielu chorób i dolegliwości określanych w literaturze jako wielochorobowość, która wyraża się jednoczesnym występowaniem u osób powyżej 60. r.ż. prawie 4 jednostek chorobowych o charakterze przewlekłym [3]. Rodzina, której wymiar demograficzny w obecnych czasach zmienił się, często nie może sprostać wymaganiom opiekuńczym nad starszym rodzicem i jest zmuszona skorzystać z pomocy instytucjonalnej. Jedną z placówek, która spełnia oczekiwania osoby starszej i jej rodziny jest dom pomocy społecznej. Ustawa o pomocy społecznej tak definiuje tą instytucję: dom pomocy społecznej to placówka świadcząca usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu, przeznaczona dla osób wymagających całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogących samodzielnie funkcjonować w życiu codziennym [4]. Inne źródło natomiast określa dom pomocy społecznej jako grupę ludzi, która współpracuje ze sobą w sposób uporządkowany i skoordynowany, aby osiągnąć pewien zestaw celów [5]. Problemy ludzi starych, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym, stają się jednym z kluczowych zadań stojących przed medycyną XXI w. Holistyczne podejście do opieki nad człowiekiem starszym, niepełnosprawnym i schorowanym to podstawowe założenia domów pomocy społecznej. Profesjonalna, zindywidualizowana pielęgnacja klientów ww. placówek stanowi natomiast trzon opieki długoterminowej. Celem pracy jest określenie zjawiska wielochorobowości występującej u osób starszych pensjonariuszy domu pomocy społecznej oraz wskazanie problemów pielęgnacyjnych wynikających z polipatologii i wielkich zespołów geriatrycznych. Materiał i metody Badania przeprowadzono w Domu Pomocy Społecznej w Mierczycach w okresie r. W badaniach brało udział 70 pensjonariuszy ww. placówki. Średnia wieku dla badanej grupy wynosiła 69,17, a odchylenie standardowe 11,93. Średnia wieku kobiet to 69,3, a mężczyzn 68,0. Kobiety stanowiły 39% badanych (27 osób), mężczyźni natomiast 61% (43 osoby). Metody zastosowane przy zbieraniu danych to: ocena stanu funkcjonalnego za pomocą skali Barthel i analiza dokumentacji mieszkańców DPS, w tym przede wszystkim historii choroby oraz indywidualnych planów wsparcia mieszkańca. Inną metodą wykorzystaną podczas pisania ww. pracy była obserwacja bezpośrednia. Dane zostały poddane analizie za pomocą arkusza kalkulacyjnego Excel 97. Wyniki Najwięcej osób cierpi na choroby układu krążenia 80%, najmniej na choroby układu krwiotwórczego 3,0%. Każda osoba choruje na więcej niż 1 schorzenie, dlatego wskaźnik nie sumuje się do 100. Wśród badanej grupy osób istnieje zależność zapadalności na choroby przewlekłe od wieku respondentów. W najmłodszej grupie wiekowej występuje większa liczba chorób psychicznych. Ponieważ każda osoba choruje na więcej niż jedno schorzenie, wskaźnik nie sumuje się do 100. Kobiety chorują na choroby przewlekłe częściej od mężczyzn, wyjątek stanowią choroby układu oddechowego, nerwowego i nowotworo- Tabela 1. Wiek badanej grupy Table 1. Age of the studied group Lp. Umowne okresy życia człowieka wg WHO 1. Starość późna (faza długowieczności) > 90 lat 2. Starość pośrednia (faza starości pełnej) lat 3. Starość wczesna (wiek podeszły wiek III) lata 4. Okres dojrzałości (wiek średni) lat Liczba osób w danym okresie życia 3 4, , , ,1

3 Wielochorobowość u pensjonariuszy DPS 97 Tabela 2. Wielochorobowość badanej grupy Table 2. Multidisease of the studied group Lp. Choroby przewlekłe rozpoznane w badanej grupie dotkniętych chorobą 1. choroby układu krążenia 56 80,0 2. choroby układu oddechowego 15 21,4 3. choroby układu krwiotwórczego 2 3,0 4. zaburzenia wydzielania wewnętrznego i przemiany metabolicznej 12 17,1 5. choroby układu pokarmowego 34 49,0 6. choroby układu moczowo-płciowego 20 30,0 7. choroby układu nerwowego 38 54,3 8. choroby narządu ruchu 47 67,1 9. choroby nowotworowe 4 6,0 10. choroby psychiczne i upośledzenia w rozwoju 37 53,0 Tabela 3. Choroby przewlekłe w zależności od wieku badanej grupy Table 3. Chronic diseases, depending on the age of the studied group Lp. Choroby przewlekłe w wieku 90 lat i więcej w wieku lat w wieku lat w wieku lat N % N % N % N % 1. choroby układu krążenia , , ,3 2. choroby układu oddechowego 1 33,3 7 29,2 6 19,4 1 8,3 3. choroby układu krwiotwórczego 1 33,3 1 4,2 4. zaburzenia wydzielania 6 25,0 6 19,4 wewnętrznego i przemiany metabolicznej 5. choroby układu pokarmowego , ,0 5 42,0 6. choroby układu moczowo- 1 33,3 7 29,2 9 29,0 3 25,0 -płciowego 7. choroby układu nerwowego 1 33, , ,4 5 42,0 8. choroby narządu ruchu , ,0 5 42,0 9. choroby nowotworowe 1 33,3 2 8,3 1 3,2 10. choroby psychiczne i upośledzenia umysłowe 8 33, ,0 9 75,0 we. Ponieważ każda osoba choruje na więcej niż jedno schorzenie, wskaźnik nie sumuje się do 100. Aż 81,4% badanej grupy ma problemy z porozumiewaniem się ze względu na zaburzenia ze strony narządów zmysłów. 23,0% mieszkańców DPS w Mierczycach to osoby trwale unieruchomione. Każda osoba ma więcej niż jeden wielki zespół geriatryczny, dlatego wskaźnik nie sumuje się do 100.

4 98 E. Pitek Tabela 4. Choroby przewlekłe w zależności od płci badanej grupy Table 4. Chronic diseases, depending on the gender study group Lp. Choroby przewlekłe Liczba kobiet Liczba mężczyzn 1. choroby układu krążenia 23 85, ,0 2. choroby układu oddechowego 4 15, ,0 3. choroby układu krwiotwórczego 1 4,0 1 2,3 4. zaburzenia wydzielania wewnętrznego 7 26,0 5 12,0 i przemiany metabolicznej 5. choroby układu pokarmowego 17 63, ,0 6. choroby układu moczowo-płciowego 12 44,4 8 19,0 7. choroby układu nerwowego 14 52, ,0 8. choroby narządu ruchu 20 74, ,0 9. choroby nowotworowe 1 4,0 3 7,0 10. choroby psychiczne i upośledzenia umysłowe 15 56, ,2 Tabela 5. Wielkie zespoły geriatryczne badanej grupy Table 5. Great geriatric syndromes of the studied group Lp. Wielkie zespoły geriatryczne 1. nietrzymanie moczu i stolca 2. unieruchomienie 3. zaburzenia równowagi i upadki 4. otępienia i depresje 5. zaburzenia widzenia, słuchu i mowy dotkniętych problemem wielkich zespołów geriatrycznych 23 33, , , , ,4 Tabela 6. Ocena sprawności funkcjonalnej badanej grupy wg skali Barthel Table 6. Evaluation of functional capacity of the studied group according to Barthel scale Lp. Skala Barthel Liczba osób 1. pacjent samodzielny, niezależny, zdolność do samoopieki minimalnie ograniczona: pkt 2. pacjent wymaga częściowej pomocy, asystowania, znacznie ograniczona zdolność do samoopieki: pkt 3. pacjent wymagający pomocy, zależny, brak zdolności do samoopieki: 0 20 pkt 22 31, , ,3 Omówienie Dom Pomocy Społecznej w Mierczycach jest placówką przeznaczoną dla osób przewlekle somatycznie chorych. Zamieszkują go podopieczni, których dotyczy zjawisko wielochorobowości, gdyż na 1 pensjonariusza po 60. r.ż. przypada około 4 jednostek chorobowych o charakterze przewlekłym. Podopieczni ww. placówki najczęściej chorują na schorzenia układu krążenia 80%, czyli głównie na: nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca, niewydolność serca i miażdżycę. Drugą pozycję pod względem częstości występowania zajmują choroby narządu ruchu 7,1%. Należą do nich głównie choroba zwyrodnieniowa stawów i osteoporoza. Choroby układu nerwowego, tj.: udar mózgu, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, padaczka, zespoły korzeniowe są trzecią z kolei przyczyną wielochorobowości mieszkańców DPS z Mierczyc 4,3%. W następnej kolejności podopieczni chorują na choroby psychiczne (53%), choroby układu pokarmowego (49%), choroby układu moczowo-płciowego (30%), choroby układu oddechowego (21,4%), zaburzenia wydzie-

5 Wielochorobowość u pensjonariuszy DPS 99 lania wewnętrznego i przemiany metabolicznej (17,1%) oraz choroby nowotworowe (6%) i choroby układu krwiotwórczego (3%). Większość ww. chorób przewlekłych jest ściśle związana z wiekiem pensjonariuszy. Wyjątek stanowią choroby psychiczne, które dotyczą głównie osób przed 60. r.ż. i wskazują na bezpośrednią przyczynę zamieszkania ludzi młodych w domu pomocy społecznej. Na uwagę zasługuje fakt, że na schorzenia przewlekłe częściej zapadają kobiety zamieszkujące placówkę w Mierczycach. Wyjątek stanowią choroby układu oddechowego, układu nerwowego i choroby nowotworowe, na które zapadają mężczyźni, oni też częściej są uzależnieni od nikotyny. Konsekwencją wielochorobowości badanej grupy są poważne problemy pielęgnacyjne. Na pierwszy plan wysuwają się trudności związane z zaburzeniami zachowania i złym samopoczuciem, które stwierdza się u 70% respondentów. U 59% podopiecznych występują trudności w utrzymaniu podstawowych parametrów życiowych w granicach normy (ciśnienie tętnicze, tętno, oddech, temperatura), a 50% pensjonariuszy wymaga zniesienia lub zmniejszenia dolegliwości bólowych. Ponad 44% chorych ma problemy w zachowaniu ruchomości w obrębie stawów. Wiek i wielochorobowość utrudniają zapewnienie odpowiedniego odżywiania (20%) oraz utrzymania prawidłowej gospodarki wodno-elektrolitowej (16%). Trudności w utrzymaniu glikemii w granicach normy stwierdzono u 11,4% podopiecznych, a u 10% występuje zagrożenie lub konieczność kontroli już istniejących obrzęków. Duszności i inne zaburzenia oddechowe stwierdza się u 9% chorych, u 6% zachodzi natomiast konieczność kontroli diurezy. 4,3% badanych ma nieprawidłowe stężenie hormonów tarczycy. Podeszły wiek, polipatologia oraz polipragmazja to przyczyny tzw. wielkich zespołów geriatrycznych, które są definiowane jako: przewlekłe i wieloprzyczynowe zespoły starczej niesprawności, których obecność prowadzi do utraty autonomii i kontroli nad życiem lub/i stanowi duże obciążenie psychofizyczne, organizacyjne i ekonomiczne dla opiekunów rodzinnych i systemu opiekuńczego [6]. Wielochorobowość mieszkańców Domu Pomocy Społecznej w Mierczycach ma ścisły związek z liczbą problemów geriatrycznych. Wśród osób z największą liczbą chorób współistniejących (7 schorzeń przewlekłych) przypada średnio 5 wielkich zespołów geriatrycznych na osobę, przy czym wśród pensjonariuszy z 1 schorzeniem przewlekłym przypada 1 wielki problem geriatryczny na osobę. Aż 81,4% badanej grupy ma problemy z porozumiewaniem się ze względu na zaburzenia ze strony narządów zmysłów. Niemal u 75% podopiecznych stwierdza się otępienia i depresję, a u 53% zauważa się zaburzenia równowagi i epizody upadków. U 33,3% pensjonariuszy dostrzeżono problem nietrzymania moczu i stolca, a 23% jest trwale unieruchomionych. Najczęstszą przyczyną niepełnosprawności fizycznej są choroby neurologiczne i narządu ruchu. Wielkie zespoły geriatryczne, podobnie jak wielochorobowość, przyczyniają się do powstawania poważnych problemów pielęgnacyjnych. Około 96% pensjonariuszy ma deficyty w czynnościach samoopiekuńczych i samopielęgnacyjnych. U 93% występuje brak możliwości samodzielnego przyjmowania leków, a u 77,1% badanych konieczność korzystania ze sprzętu ortopedycznego, w tym okularów i aparatów słuchowych. Wiele problemów pielęgnacyjnych ma związek z unieruchomieniem pacjenta. 30% podopiecznych cierpi na nieregularne wypróżnienia, u 21,4% chorych istnieje ryzyko wystąpienia odleżyn, 21,4% podopiecznych ma przykurcze mięśniowe, a u 16% stwierdza się częste zakażenia układu moczowego. 13% pensjonariuszy ma odparzenia i otarcia okolic narażonych na działanie moczu, co ma ścisły związek z koniecznością pampersowania chorych. Polipragmazja i wielkie zespoły geriatryczne mają ścisły związek z deficytami w samoopiece i samopielęgnacji. Ponad 24% podopiecznych mieści się w skali Barthel 0 20 pkt. Są to pacjenci wymagający pomocy, zależni, cechuje ich zupełny brak zdolności do samoopieki. Ponad 44% chorych wymaga częściowej pomocy, asystowania, ma znacznie ograniczoną zdolność do samoopieki: pkt. w skali Barthel. 31,4% podopiecznych jest samodzielnych, niezależnych, jednak zdolność do samoopieki jest u nich także minimalnie ograniczona: pkt. w skali Barthel. Jakość życia seniora przebywającego w domu pomocy społecznej jest zależna przede wszystkim od jego zdrowia i dobrego samopoczucia. Wyeliminowanie lub zmniejszenie cierpienia i bólu pozwoliłoby mieszkańcowi domu pomocy na realizację potrzeb wyższych, ponieważ to one w rzeczywistości sprawiają, że człowiek czuje się wartościowy i potrzebny. Wszystkie problemy zdrowotne starszego człowieka, tj.: wielochorobowość, wielolekowość i wielkie zespoły geriatryczne nie są możliwe do przebrnięcia bez profesjonalnej opieki pielęgniarskiej realizowanej w domach pomocy społecznej. Powyższe badania wykazują, że wśród badanej grupy występuje zjawisko wielochorobowości, która bezpośrednio wiąże się z wiekiem ww. osób. Potwierdza to fachowa literatura, z której wynika, że u osób starszych trudno jest ustalić granicę między zdrowiem a chorobą, natomiast powszechne jest występowanie wielu chorób jednocześnie

6 100 E. Pitek (wielochorobowość), a z wiekiem ich lista staje się coraz dłuższa [7]. Konsekwencją wielochorobowości jest wielolekowość. Problem ten dotyczy także podopiecznych placówki z Mierczyc. Na jednego pensjonariusza przypada średnio 5 leków zaleconych na stałe, w tym 1 lek psychotropowy na osobę. Według literatury przeciętny mieszkaniec domu pomocy społecznej zażywa codziennie do 6 medykamentów [8]. Mieszkańcy DPS w Mierczycach zapadają głównie na choroby układu krążenia, co przekłada się na badania prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny, gdyż w Polsce odnotowuje się największą zachorowalność na schorzenia układu sercowo-naczyniowego [9]. Wśród badanej grupy osób obserwuje się także schorzenia narządu ruchu. Literatura podaje, iż choroby związane z zaawansowanym wiekiem to głównie: nowotwory, choroby sercowo-naczyniowe, ich powikłania, oraz choroby układu mięśniowo-kostnego i cukrzyca. Charakterystyczny jest także wzrost niepełnosprawności z powodu chorób neurologicznych i psychicznych [10]. Choroby nowotworowe w placówce w Mierczycach diagnozuje się rzadko, a choroby psychiczne obserwuje się głównie wśród młodszych podopiecznych. Wielochorobowość i podeszły wiek to główne przyczyny powstawania tzw. wielkich zespołów geriatrycznych, które stanowią duże wezwanie dla opiekunów i instytucji, takich jak domy pomocy społecznej. Według fachowej literatury wielkie zespoły geriatryczne, zwane inaczej zespołami niesprawności starego człowieka, mają wiele przyczyn, dlatego są trudne do leczenia i stanowią poważny problem w aspekcie zdrowia publicznego [11]. Wnioski Wielochorobowość dotyczy głównie kobiet zamieszkujących Dom Pomocy Społecznej w Mierczycach i jest ściśle związana z wiekiem podopiecznych ww. placówki. Wśród badanej grupy obserwuje się największą zapadalność na choroby układu krążenia, a najmniejszą na choroby układu krwiotwórczego. Liczba chorób przewlekłych u jednego podopiecznego przyczynia się do zwiększenia się liczby wielkich zespołów geriatrycznych, tym samym istnieje zależność liczby wielkich zespołów geriatrycznych od liczby chorób przewlekłych. Wielochorobowość i wielkie zespoły geriatryczne są przyczyną powstania wielu złożonych problemów pielęgnacyjnych, wśród których należy wyróżnić trudności w porozumiewaniu się. Stwierdzono także duże deficyty w samoopiece i samopielęgnacji u badanych osób. Wielość chorób przewlekłych oraz wielkich zespołów geriatrycznych i związanych z nimi problemów pielęgnacyjnych stwierdzonych u pensjonariuszy powoduje, że do poprawy jakości życia mieszkańca domu pomocy społecznej konieczna jest profesjonalna opieka pielęgniarska. Piśmiennictwo [1] Kędziora-Kornatowska K.: Wielochorobowość wieku podeszłego w aspekcie opieki pielęgniarskiej. [W:] Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. Red.: Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. Wyd. Czelej, Lublin 2007, 80. [2] Faleńczyk K.: Uwarunkowania rozwoju opieki długoterminowej. [W:] Pielęgniarstwo w opiece długoterminowej. Red.: Skolmowska E.A., Muszalik M., Kędziora-Kornatowska K. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, 5. [3] Kocemba J.: Chorowanie w okresie starości. [W:] Geriatria z elementami gerantologii ogólnej. Red.: Grodziecki T., Kocemba J., Skalska A. Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, 62. [4] Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Dz. U r. Nr. 115 poz [5] Griffin R.W.: Podstawy zarządzania organizacjami. Wyd. PWN, Warszawa 1996, 36. [6] Bień B., Przydatek M.: Wielkie problemy geriatryczne: I. Nietrzymanie moczu. Med. Rodz. 2000, 2, [ dostęp dnia: ]. [7] Niechwiadowicz-Czapka T.: Problemy zdrowotne i psychospołeczne osób w starszym wieku. [W:] Wybrane zagadnienia z pielęgniarstwa geriatrycznego. Red.: Niechwiadowicz-Czapka T., Klimczyk A. Wyd. Continuo, Wrocław 2010, 12. [8] Liszewska M.: Senior w świecie lekarstw. Wspólne Tematy pismo pracowników socjalnych, terapeutów, personelu pielęgniarskiego i opiekuńczego 2007, 6, [9] Główny Urząd Statystyczny: dostęp dnia r. [10] Marzec A.: Organizacja opieki instytucjonalnej nad osobami w podeszłym wieku w Polsce i na świecie. [W:] Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. Red.: Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. Wyd. Czelej, Lublin 2007, 5. [11] Wojszel Z.B., Bień B.: Wielkie problemy geriatryczne rola zespołu terapeutycznego w opiece nad pacjentem. [W:] Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. Red.: Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. Wyd. Czelej, Lublin 2007, 98.

7 Wielochorobowość u pensjonariuszy DPS 101 Adres do korespondencji: Edyta Pitek Mierczyce Wądroże Wielkie tel.: edyta.p3@op.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: