Podręczniki i Prawnicze

Transkrypt

1 Podręczniki i Prawnicze Historia myśli politycznej i prawnej Hubert Izdebski 4. wydanie C. H. Beck

2 PODRÊCZNIKI PRAWNICZE Hubert Izdebski Historia myœli politycznej i prawnej

3 W sprzeda y: M. Maciejewski, J. E. Kundera LEKSYKON MYŒLICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 2 E. Gniewek PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, wyd. 2 Studia Prawnicze Z. Radwañski, A. Olejniczak ZOBOWI ZANIA CZÊŒÆ OGÓLNA, wyd. 7 Podrêczniki Prawnicze Z. Radwañski, J. Panowicz-Lipska ZOBOWI ZANIA CZÊŒÆ SZCZEGÓ OWA, wyd. 6 Podrêczniki Prawnicze T. Smyczyñski PRAWO RODZINNE I OPIEKUÑCZE, wyd. 4 Podrêczniki Prawnicze E. Skowroñska-Bocian PRAWO SPADKOWE, wyd. 4 Podrêczniki Prawnicze

4 Historia myœli politycznej i prawnej Hubert Izdebski profesor dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Warszawski 4. wydanie rozszerzone

5 Redakcja: Ksenia Kwaœniak Wydawnictwo C. H. Beck 2007 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Gen. Zaj¹czka 9, Warszawa Sk³ad i ³amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa ISBN ISBN

6 Wstêp do pierwszego wydania Historia doktryn politycznych i prawnych, jak nazywa siê przedmiot, którego podrêcznik oddajê niniejszym w rêce czytelników, jest wyk³adany na wydzia³ach prawa polskich uniwersytetów od czterech dziesi¹tków lat. Pomyœlany jako historyczna podbudowa i uzasadnienie marksistowskiej teorii pañstwa i prawa, przedmiot ten, zrazu ideologiczny, znalaz³ sobie miejsce w programach studiów zarówno wówczas, gdy mo na ju by³o wyk³adaæ nie tylko jedynie s³uszn¹ jedn¹ teoriê, jak i obecnie, w warunkach wolnoœci badañ naukowych i wolnoœci nauczania. Ma on zreszt¹ niema³o odpowiedników w programach nauczania uniwersytetów zachodnich. Znajomoœæ dawnych pogl¹dów na skomplikowane zjawiska pañstwa, polityki i prawa okazuje siê bowiem niezbêdna dla wyjaœnienia wielu wspó³czesnych pojêæ, instytucji i pogl¹dów oraz dla zrozumienia podstawowych problemów funkcjonowania wspó³czesnych instytucji politycznych i prawnych. Co wiêcej, czasem jest tak, e trafiaj¹ nam do przekonania czy wrêcz zaskakuj¹ swoj¹ aktualnoœci¹ pogl¹dy wyra one dawno temu, tak jak wydaj¹ siê ca³kowicie historyczne twierdzenia sprzed niewielu lat. Racjê trzeba przyznaæ autorom, wedle których natura, to znaczy przede wszystkim psychika cz³owieka, pozostaje od pocz¹tków tego gatunku niezmienna a zatem, przy ca³ym postêpie nauki i cywilizacji, jakoœæ, jak j¹ oceniamy, wytworów intelektu i wra liwoœci od pocz¹tków ludzkoœci zale y znacznie mniej od chronologicznej bliskoœci epoki, w której powsta³y, a znacznie bardziej od osobistych kwalifikacji wytwórcy, dzia³aj¹cego, inna sprawa, w pewnym ogólniejszym klimacie intelektualnym. To w³aœnie t³umaczy, dlaczego tak e dziœ podziwia siê dzie³a kultury i sztuki staro ytnoœci czy odrodzenia w tym dzie³a myœli politycznej i prawnej. Poczynaj¹c od tytu³u, u ywam okreœlenia myœl polityczna i prawna, a nie, dot¹d przyjêtego, terminu doktryny polityczne i prawne. Okreœlenie doktryna (oznaczaj¹ce po ³acinie naukê lub nauczanie ) zak³ada bowiem istnienie systemu pogl¹dów jakiegoœ myœliciela lub szko³y. W wielu natomiast przypadkach wa ne i interesuj¹ce by³y myœli o polityce czy o prawie wyra one bez konstruowania systemu pogl¹dów na pañstwo i prawo. Co wiêcej, doktryna mo e w jêzyku potocznym mieæ pewien odcieñ pejoratywny. Termin ten wspó³istnieje

7 VI Wstêp do pierwszego wydania z innymi pojêciami, takimi jak idea, ideologia, program czy te, gdy idzie o sferê mniej praktycystyczn¹, teoria lub nauka. Wszelkie próby usystematyzowania terminologii np. poprzez stworzenie hierarchii pojêæ wed³ug kryterium stopnia spójnoœci i usystematyzowania: idee ideologia doktryna napotykaj¹ na odmienne propozycje, równie nie pozbawione podstaw. Z tego powodu w niniejszym podrêczniku opracowaniu programowo dydaktycznym celowe wyda³o siê przyjêcie terminu najprostszego i najbardziej pojemnego pojêcia myœli. Stara³em siê te w rezultacie unikaæ ró nych jego odpowiedników, chyba e wydawa³o siê to uzasadnione potocznym ich znaczeniem. Jedyne rozró nienie terminologiczne, które czyni³em œwiadomie, a które nie musi wynikaæ z jêzyka potocznego, to odró nienie myœli prawnej, tj. myœli dotycz¹cej prawa, stanowi¹cej wytwór myœlicieli o ró nej formacji: filozofów, socjologów czy prawników, od myœli prawniczej, czyli produktu prawników. Znaj¹c twierdzenie Françoisa Fenelona, francuskiego pisarza czasu panowania Ludwika XIV: dobry historyk nie przynale y do adnego czasu ani do adnego kraju, nie stara³em siê, pisz¹c ten podrêcznik, byæ dobrym historykiem. Próbowa³em skupiæ siê na tym, co wyda³o mi siê niezbêdne dla formacji prawnika w Polsce w koñcu XX w. Przyj¹³em zatem za³o enie sformu³owane na pocz¹tku Instytucji justyniañskich, jednego z pierwszych podrêczników prawa: Je eli bowiem zaraz na pocz¹tku obci¹ ymy jeszcze nie wykszta³cony i s³aby umys³ studenta mnogoœci¹ i rozmaitoœci¹ kwestii, sprawimy jedno z dwóch: albo e porzuci on studia, albo e z wielkim jego mozo³em, a czêsto nawet ze zw¹tpieniem we w³asne si³y [...] w koñcu doprowadzimy go do tego, do czego móg³ byæ doprowadzony wczeœniej drog¹ bardziej g³adk¹, bez wielkiego mozo³u i bez adnego zw¹tpienia we w³asne si³y. Wynik³a z tego ró noraka selekcja materia³u. Po pierwsze, przyj¹³em, e podrêcznik dotyczy dziejów myœli politycznej i prawnej krêgu cywilizacyjnego, do którego nale ymy, a którego podstawami sta³y siê kultura staro ytna i, wyros³e z judaizmu, chrzeœcijañstwo. Dla tego krêgu przyjmuje siê ró ne nazwy: cywilizacja zachodnia, kr¹g judeo-chrzeœcijañski czy nazwa, któr¹ preferujê kr¹g euratlantycki. Pomin¹³em zatem œwiadomie zagadnienia dawnej i wspó³czesnej myœli politycznej i prawnej innych krêgów cywilizacyjnych dziœ myœl krajów Trzeciego Œwiata. Po wtóre, ograniczy³em, w stosunku do innych podrêczników, kr¹g myœlicieli, o których piszê, tak e gdy idzie o myœlicieli polskich. Poza najbardziej znanymi przedstawicielami myœli politycznej i prawnej wola³em opisywaæ bardziej sposób ujmowania okreœlonych problemów w danej epoce, a pogl¹dy poszczególnych myœlicieli podawaæ jako przyk³ady, ni staraæ siê o systematyczny wyk³ad pogl¹dów jak najwiêkszej liczby twórców.

8 Wstêp do pierwszego wydania VII Co do problemów, stara³em siê, ze wzglêdu na potrzeby studiów prawniczych, zwróciæ uwagê, wiêksz¹ ni siê to na ogó³ czyni, na myœl prawn¹ i prawnicz¹, jak równie na problematykê, w dotychczasowych podrêcznikach ma³o lub w ogóle nie poruszan¹, dziejów koncepcji stosunków miêdzynarodowych oraz koncepcji prawa miêdzynarodowego publicznego. Wyda³o mi siê to oczywiste w warunkach Polski koñca XX stulecia, aktywnego cz³onka spo³ecznoœci miêdzynarodowej, formalnie przyjêtej, wraz z uzyskaniem cz³onkostwa Rady Europy, do rodziny demokratycznych pañstw starego kontynentu, aspiruj¹cej do integracji z Europ¹ Zachodni¹. Warszawa, sierpieñ 1996 r. Prof. Hubert Izdebski

9 Wstêp do czwartego wydania Po dziesiêciu latach funkcjonowania podrêcznika celowe wyda³o siê na podstawie uzyskanych doœwiadczeñ poza pewnymi drobniejszymi korektami i uzupe³nieniami, rozszerzenie treœci o materie, które okaza³y siê wa ne, lecz dot¹d by³y niedostatecznie poruszane. Dotyczy to, w szczególnoœci, takich kierunków myœli XIX, a zw³aszcza XX stulecia, jak ekologizm, socjaldemokratyczna trzecia droga i populizm oraz powstanie i rozwój prawa porównawczego. St¹d te, oddawane w³aœnie Czytelnikom, czwarte wydanie ró ni siê doœæ powa - nie od dotychczasowych wydañ, pozostaj¹c zarazem w ramach przyjmowanej od pocz¹tku koncepcji podrêcznika. Jednoczeœnie chcia³bym serdecznie podziêkowaæ trzem moim wspó³pracownikom, doktorom: Adamowi Bosiackiemu, W³adys³awowi T. Kuleszy i Aleksandrowi Stêpkowskiemu za przedstawione przez nich uwagi i propozycje, które znalaz³y odzwierciedlenie w niniejszym kszta³cie podrêcznika. Warszawa, paÿdziernik 2006 r. Prof. Hubert Izdebski

10 Spis treœci Wstêp do pierwszego wydania... Wstêp do czwartego wydania... Wykaz literatury... Str. V VIII XXI Nb. Rozdzia³ I. Staro ytne podstawy myœli o pañstwie i prawie 1. Uwagi wstêpne Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i pañstwa Ideologia demokracji ateñskiej I. Brak doktryny demokracji II. Zasady ideologii demokratycznej Równoœæ Wolnoœæ partycypacyjna III. Antyteza demokracji despocja wschodnia Idealistyczna nauka Platona o pañstwie I. Sylwetka Platona II. Idealizm obiektywny III. Podzia³ ustrojów i ich ewolucja IV. Pañstwo idealne V. Pañstwo drugiego rzêdu Utopijne wizje spo³eczne cyników Realizm arystotelesowskiej nauki o pañstwie I. Sylwetka myœliciela II. Podstawy myœli o pañstwie i prawie Podstawy filozoficzne Empiryzm Cz³owiek zwierzêciem spo³ecznym III. Typologia ustrojów pañstwowych IV. PóŸniejsze nawi¹zania do myœli Arystotelesa o pañstwie Greckie pocz¹tki teorii umowy spo³ecznej Grecka filozofia stosunków miêdzynarodowych I. Punkt widzenia pañstwa-miasta II. Walka o hegemoniê Podejœcie do prawa w myœli staro ytnej Grecji I. Dominacja prawa stanowionego II. Pocz¹tki idei prawa naturalnego Nauka Arystotelesa o sprawiedliwoœci I. Sprawiedliwoœæ i jej kategorie II. Prawoœæ, s³usznoœæ, prawo naturalne Hellenistyczny stoicyzm a myœl o pañstwie i prawie

11 X Spis treœci I. Szko³y filozoficzne w okresie hellenistycznym II. Podstawy filozofii stoickiej ycie zgodne z natur¹ Kosmopolityzm i udzia³ w yciu politycznym III. PóŸniejsze oddzia³ywanie stoicyzmu Hellenistyczna koncepcja stosunków miêdzynarodowych Rozwój terytorialny Rzymu a rzymska myœl o pañstwie i prawie I. Ekspansja terytorialna od pañstwa-miasta do imperium II. Otwarcie na kulturê hellenistyczn¹ Pocz¹tki teorii ustroju mieszanego Stoicyzm adaptowany do potrzeb pañstwa Cyceron I. Sylwetka myœliciela II. Pañstwo i prawo III. Humanistyczny program wychowania Ideologia Imperii Romani Rzymska myœl prawna i prawnicza zagadnienia ogólne I. Szczególna rola prawa i prawników II. Cechy rzymskiej klasycznej myœli prawniczej Unikanie definicji Zasady prawa Wra liwoœæ na problemy aksjologiczne III. Kategoria s³usznoœci IV. Nauka o Ÿród³ach prawa Prawo naturalne w jurysprudencji rzymskiej Rozdzia³ II. Miêdzy staro ytnoœci¹ a œredniowieczem myœl polityczna Ojców Koœcio³a 19. Uwagi wstêpne Kszta³towanie siê chrzeœcijañskiej myœli o pañstwie I. Pierwsi chrzeœcijanie a pañstwo II. Pogl¹dy w Koœciele uznanym przez pañstwo Nauka o pañstwie Œwiêtego Augustyna I. Sylwetka œwiêtego II. Pañstwo z powodu grzechu III. PóŸniejsze losy idei augustiañskich Rozdzia³ III. Dorobek myœli politycznej i prawnej wieków œrednich 22. Uwagi wstêpne Immanentny konserwatyzm myœli œredniowiecza I. Stabilizacja i hierarchia II. Bezosobowoœæ, zakony, uniwersytety III. Scholastyka IV. Stopniowa indywidualizacja myœli Religia w myœli œredniowiecza I. Nauka s³u ebnic¹ teologii II. Religia jako wyraz kontestacji III. Dominacja religii Pañstwo a Koœció³ w myœli œredniowiecza

12 Spis treœci XI I. Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie II. Monarcha najwy szym stró em religii III. Koœció³ jako zwierzchnik w³adzy œwieckiej Pogl¹dy pocz¹tkowe Papalizm Grzegorza VII Hierokratyzm Innocentego III Skrajna doktryna Bonifacego VIII Œredniowieczne koncepcje organizacji Koœcio³a I. Papalizm II. Schizma i koncyliaryzm Œredniowieczne koncepcje stosunków miêdzynarodowych I. Uniwersalizm cesarski II. Król cesarzem w swoim królestwie III. Republiki miejskie Wojna sprawiedliwa i pocz¹tki myœli o wiecznym pokoju I. Teorie wojny sprawiedliwej Œwiêty Augustyn Œwiêty Rajmund z Peñaforte Œwiêty Tomasz z Akwinu Pierwsi prawnicy Stanis³aw ze Skarbimierza i Pawe³ W³odkowic U ycie si³y w celu nawrócenia II. Pocz¹tki myœli o wiecznym pokoju Solidaryzm œredniowiecza organiczna teoria pañstwa i nauka o pañstwie œw. Tomasza z Akwinu I. Organiczna teoria pañstwa Podstawy Jan z Salisbury II. Nauka o pañstwie œw. Tomasza z Akwinu Œredniowieczna teoria reprezentacji. Pocz¹tki konstrukcji spo³eczeñstwa obywatelskiego I. Teoria reprezentacji II. Spo³eczeñstwo obywatelskie Œredniowieczna koncepcja rz¹dów prawa Nauka i nauczanie prawa w œredniowieczu zagadnienia ogólne I. Glosatorzy II. Postglosatorzy III. Doktrynalna recepcja prawa rzymskiego IV. Szczególne cechy prawa angielskiego V. Nauka prawa a teologia i filozofia Prawo naturalne w œredniowieczu I. Ujêcia prawa naturalnego w œredniowieczu II. Prawo naturalne wed³ug œw. Tomasza z Akwinu Terminologia Hierarchia prawa Prawo naturalne Ku myœli nowo ytnej pogl¹dy Marsyliusza z Padwy I. Podstawy myœli Marsyliusza II. Suwerennoœæ ludu

13 XII Spis treœci III. Empiryzm IV. Pozytywistyczna koncepcja prawa naturalnego Rozdzia³ IV. Kszta³towanie siê nowo ytnej myœli politycznej i prawnej myœl Renesansu 35. Uwagi wstêpne I. Ogólne cechy okresu II. Renesans w dziejach myœli politycznej i prawnej Ideologia humanizmu I. Cz³owiek uniwersalny II. Odkrycie druku i upadek Bizancjum jako szczególne czynniki kszta³towania siê myœli Renesansu III. Stoicyzm i pesymizm Renesansowa koncepcja pañstwa I. Pañstwo narodowe II. Suwerennoœæ i racja stanu III. Suweren a prawo rz¹dy prawa Realizm psychologiczny myœli o pañstwie Niccolò Machiavellego I. Sylwetka myœliciela II. Makiawelizm III. Historiografia nowego typu IV. Ksi¹ ê w okresie przejœciowym V. Docelowa wizja republiki o ustroju mieszanym Komparatystyczny realizm Jeana Bodina I. Sylwetka myœliciela II. Czynniki wp³ywaj¹ce na ustrój III. Rzeczpospolita Pojêcie Metoda Suwerennoœæ Forma IV. Charakter pogl¹dów Bodina Realizm doktrynalny teoria ustroju mieszanego I. Realizm doktrynalny II. Podstawy ustroju Anglii i Polski III. Warianty ustroju mieszanego IV. Myœl Wawrzyñca Goœlickiego Sylwetka Dobry senator Ustrój mieszany Wp³yw na myœl anglosask¹ Myœl teologiczno-polityczna Reformacji I. Podstawy i postulaty II. Marcin Luter Z³a natura cz³owieka Pañstwo s³ug¹ Bo ego gniewu Koœció³ s³ug¹ pañstwa III. Jan Kalwin Doktryna predestynacji Pañstwo s³ug¹ Boga

14 Spis treœci XIII 3. Ustrój kalwiñskiej Genewy IV. Hugonoci V. Bracia Polscy Renesansowa myœl utopijna Europa poza chrzeœcijañstwem zachodnim myœl polityczna w pañstwie moskiewskim w XVI w Renesansowe idee stosunków miêdzynarodowych I. Realizm i pesymizm Machiavellego II. Stosunek do wojny pocz¹tki pacyfizmu III. Kszta³towanie podstaw prawa miêdzynarodowego Prawo wojny Prawo narodów Podejœcie do prawa w epoce Odrodzenia I. Prawo naturalne II. Postulaty i praktyka kodyfikacji III. Postulaty prostoty prawa IV. Prawo rzymskie prawo ywe i przedmiot badañ historycznych Rozdzia³ V. Systemy myœli nowo ytnej myœl polityczna i prawna od XVII do pocz¹tków XIX w. 46. Uwagi wstêpne I. Cechy myœli nowo ytnej Epoka systemów Racjonalizm Empiria a dedukcja Praktycyzm Wiara w postêp Prawo natury Konstytucjonalizm II. Periodyzacja z punktu widzenia historii instytucji III. Periodyzacja dziejów myœli Podstawa podzia³u Rewolucja naukowa Rewolucja przemys³owa Dwa pojêcia Oœwiecenia IV. Absolutyzm oœwiecony Pierwszy nowo ytny system prawa natury filozofia prawa Hugona Grocjusza I. Definicja prawa natury II. Zasady prawa natury III. Suwerennoœæ ludu i umowa spo³eczna IV. Konstrukcja praw podmiotowych Szko³a prawa natury w XVII i XVIII w. a kodyfikacja prawa i rozwój konstytucjonalizmu I. Prawo natury przedmiotem nauczania II. Prawo natury podstaw¹ kodyfikacji III. Narodziny teorii kodyfikacji IV. Prawo natury podstaw¹ konstytucjonalizmu V. Kodyfikacja prawa a konstytucjonalizm

15 XIV Spis treœci 49. Pierwszy nowo ytny system umowy spo³ecznej nieograniczona suwerennoœæ w³adzy u Tomasza Hobbesa I. Sylwetka myœliciela II. Z³a natura cz³owieka III. Stan natury IV. Umowa spo³eczna ucieczk¹ ze stanu natury V. Skutki prawne umowy spo³ecznej VI. Znaczenie konstrukcji Hobbesa Umowa spo³eczna i liberalizm polityczny Johna Locke a I. Sylwetka myœliciela II. Liberalizm III. Stan natury IV. Umowa spo³eczna realizacj¹ prawa natury Prymat jednostki Odwo³ywalnoœæ umowy V. Losy liberalnej koncepcji umowy spo³ecznej Umowa spo³eczna i demokratyzm Jana Jakuba Rousseau I. Sylwetka myœliciela II. Dobry cz³owiek natury III. Rozwój od stanu natury do stanu spo³ecznego Powody wyjœcia ze stanu natury Etapy rozwoju IV. Umowa spo³eczna jako model urz¹dzenia œwiata Umowa realna i idealna Rz¹dy woli powszechnej Niezbywalna suwerennoœæ ludu Wolnoœæ partycypacyjna V. Oddzia³ywanie i oceny myœli Rousseau Liberalizm bez umowy spo³ecznej liberalizm arystokratyczny Monteskiusza I. Sylwetka myœliciela II. Duch praw i duch umiarkowania III. Wolnoœæ i jej gwarancje IV. Socjologizm V. Liberalizm arystokratyczny a mieszczañski Liberalizm bez umowy spo³ecznej liberalizm integralny Beniamina Constanta I. Sylwetka myœliciela II. Klasyczna teoria wolnoœci III. Antydemokratyzm IV. Gwarancje wolnoœci Zasada podzia³u w³adz jako gwarancja liberalizmu politycznego I. Sk³adnik nowo ytnego konstytucjonalizmu II. Podzia³ w³adz wed³ug Johna Locke a III. Wk³ad Davida Hume a IV. Teoria Monteskiusza Trzy w³adze System hamulców i równowagi V. Recepcja teorii Monteskiusza

16 Spis treœci XV VI. Teoria Beniamina Constanta Piêæ w³adz W³adza municypalna W³adza królewska Narodziny liberalizmu gospodarczego I. Fizjokratyzm II. Vincent de Gournay III. Klasyczna szko³a ekonomii politycznej Ideologia absolutyzmu oœwieconego i napoleoñskiego autokratyzmu I. Oblicza polityczne myœli Oœwiecenia II. Absolutyzm oœwiecony Charakter Teoria oœwieconych monarchów Kameralistyka i policystyka Wsparcie filozofów Wolter Absolutyzm praworz¹dny III. Napoleoñska myœl polityczna Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu myœl polityczna Edmunda Burke a I. Sylwetka myœliciela II. Konserwatyzm organiczny i ewolucyjny Przeciw rewolucji doktryny i teoretycznego dogmatu Potrzeba partii politycznych Przeciw postêpowi za organicznym wzrostem III. Kontynuatorzy myœli Burke a Joseph de Maistre Konserwatyzm i nacjonalizm niemiecki Konserwatyzm angielski Pañstwo a religia w myœli XVII i XVIII w Nowo ytna nauka prawa rzymskiego usus modernus Pandectarum Szko³a historyczna w prawoznawstwie I. Historyzuj¹ce ujêcia prawa II. Przedstawiciele szko³y III. Konserwatyzm i romantyzm IV. Ró nice pogl¹dów przedstawicieli szko³y Romaniœci i germaniœci Stosunek do heglizmu Prawo prawnicze V. Stosunek do kodyfikacji VI. Oddzia³ywanie szko³y Utylitaryzm Jeremy ego Benthama i pocz¹tki nowoczesnego pozytywizmu prawniczego I. Sylwetka Benthama II. Podstawy filozoficzne utylitaryzm III. Utylitaryzm a ustawodawstwo IV. Jurysprudencja analityczna Johna Austina V. Wp³yw Benthama i Austina na kodyfikacje anglosaskie VI. Wp³yw na pozytywizm kontynentalny Filozofia prawa Immanuela Kanta

17 XVI Spis treœci I. Sylwetka filozofa II. Idealizm transcendentalny III. Imperatyw kategoryczny i praktyczny IV. Prawo moralne i zewnêtrzne V. Oddzia³ywanie myœli Kanta Pañstwo i prawo w filozofii Hegla I. Sylwetka filozofa II. Podstawy filozoficzne III. Pañstwo wcieleniem ducha œwiatowego IV. Prawo V. Interpretacje i oceny myœli Hegla Nowo ytne koncepcje stosunków miêdzynarodowych I. Teoria równowagi si³ II. Wp³yw myœli Hobbesa III. Myœl Monteskiusza IV. Projekt wiecznego pokoju Kanta V. Rozwój prawa miêdzynarodowego Hugo Grocjusz Nastêpcy Grocjusza Rozdzia³ VI. Kierunki rozwoju myœli politycznej w XIX i XX w. 65. Uwagi wstêpne Etapy rozwoju nowoczesnej myœli politycznej Powstanie i rozwój myœli socjalistycznej I. Prehistoria myœli socjalistycznej Utopie spo³eczne Gracchus Babeuf II. Socjalizm utopijny Kierunek industrialny Saint-Simon Kierunek kolektywistyczny Owen i Fourier Socjalizm utopijny a pocz¹tki spó³dzielczoœci III. Pocz¹tki anarchizmu Charakterystyka Pierre Joseph Proudhon IV. Kszta³towanie siê marksizmu Sylwetki twórców Manifest komunistyczny Charakterystyka kierunku V. Myœl socjalistyczna w opozycji do marksizmu Anarchizm Micha³a Bakunina Socjalizm pañstwowy i socjalizm z katedry Rewizjonizm i centryzm Socjaldemokracja w znaczeniu dzisiejszym Syndykalizm Kooperatywizm VI. Myœl polityczna W. I. Lenina Sylwetka Nowe elementy teorii Teoria i pragmatyzm VII. Marksizm-leninizm

18 Spis treœci XVII 1. Sylwetka J. W. Stalina Podstawy teorii stalinizmu Stalinizm a doktryna demokracji ludowej VIII. Podstawowe kierunki przemian marksizmu postalinowskiego Próby destalinizacji oficjalnego marksizmu Jugos³owiañski socjalizm samorz¹dowy Eurokomunizm Próby reform lat osiemdziesi¹tych pieriestrojka Przejêcie programów socjaldemokracji Rozwój nowoczesnej myœli liberalnej I. Przemiany demokratyczne a liberalizm II. Liberalizm sceptyczny Alexisa de Tocqueville Sylwetka myœliciela Nieuchronnoœæ demokracji i spo³eczeñstwa masowego Decentralizacja III. Liberalizm demokratyczny J. S. Milla Sylwetka myœliciela Liberalizm J. S. Milla Demokratyzm IV. Henry David Thoreau i niepos³uszeñstwo obywatelskie V. Liberalizm drugiej po³owy XIX i pocz¹tków XX w VI. Darwinizm spo³eczny Herberta Spencera i liberalizm konserwatywny Sylwetka myœliciela Zasadnicza opozycja wobec interwencjonizmu pañstwowego Oddzia³ywanie myœli Spencera VII. Liberalizm a doktryna pañstwa dobrobytu Pañstwo dobrobytu a reformizm Podstawy teoretyczne myœl ekonomiczna J. M. Keynesa Losy doktryny VIII. Liberalizm socjalny Spo³eczne nauczanie Koœcio³a rzymskokatolickiego I. Szczególne cechy kierunku II. Punkt wyjœcia encykliki Leona XIII Rerum novarum Graves de communi i demokracja chrzeœcijañska III. Rozwój Quadragesimo anno Piusa XI IV. Aggiornamento encykliki Jana XXIII V. Encykliki Paw³a VI i Jana Paw³a II Inne ideologie poszukuj¹ce trzeciej drogi I. Inne ideologie trzeciej drogi II. Agraryzm III. Ekologizm IV. Antyglobalizm V. Trzecia droga Nowej Partii Pracy Pañstwo prawne pañstwo prawne i spo³eczne I. Pocz¹tki konstrukcji pañstwa prawnego II. Elementy konstrukcji pañstwa prawnego Konstytucjonalizm i samorz¹d terytorialny S¹dowa kontrola decyzji administracji

19 XVIII Spis treœci III. Pañstwo prawne i spo³eczne Lorenza von Steina IV. Pañstwo spo³eczne w ujêciach solidarystycznych pierwszej po³owy XX w.: Wac³aw Makowski V. Dalsze dzieje konstrukcji pañstwa prawnego VI. Socjalne pañstwo prawne i spo³eczna gospodarka rynkowa Rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm, faszyzm I. Pr¹dy antyliberalne i antydemokratyczne II. Rasizm Rasizm kulturowy Rasizm biologiczny III. Nacjonalizm Ró ne pojêcia narodu Narodowa demokracja i nacjonalizm antydemokratyczny Nacjonalizm a inne kierunki myœli politycznej IV. Faszyzm V. Autorytaryzm Populizm Rozdzia³ VII. Kierunki rozwoju myœli prawnej w XIX i XX w. 74. Uwagi wstêpne Kierunki historycystyczne I. Kodyfikacje pod wp³ywem szko³y historycznej II. Historyzm Ottona von Gierkego III. Historyzm H. J. S. Maine a IV. Antropologia prawnicza Bronis³aw Malinowski V. Historyzm faszyzmu i marksizmu Pozytywizm prawniczy w XIX i XX w I. Pozytywizm filozoficzny II. Cechy pozytywizmu prawniczego ród³a Praktycyzm Metoda formalno-dogmatyczna III. Od pozytywizmu do jurysprudencji interesów Rudolf von Ihering IV. Pozytywizm z w¹tkami psychologizmu Georg Jellinek V. Pozytywizm z w¹tkami historyzmu Adhémar Esmein VI. Wspó³czesny pozytywizm prawniczy Normatywizm I. Sylwetka Hansa Kelsena II. Czysta nauka prawa Ograniczenie do sfery powinnoœci Stosunek do pozytywizmu Prawo jako dynamiczny system norm Pañstwo jako porz¹dek prawny Normatywizm w Polsce Kierunki socjologiczne I. Ró ne pojêcia socjologizmu II. Socjologizm Emila Durkheima III. Solidaryzm Leona Duguita

20 Spis treœci XIX IV. Socjologizm w innych kierunkach myœli V. Socjologizm a wolne prawo VI. Nurt socjologiczny w nauce prawa karnego VII. Funkcjonalizm amerykañski Podstawy Pogl¹dy O. W. Holmesa Idealizm prawniczy in ynieria spo³eczna Realizm prawniczy Znaczenie Psychologizm I. Sylwetka Leona Petra yckiego II. Emocje moralne i prawne III. Podzia³y prawa i sprawiedliwoœæ IV. Psychologiczna teoria pañstwa V. Psychologizm a liberalizm VI. Wp³yw L. Petra yckiego na póÿniejsz¹ myœl prawnicz¹ Marksistowska koncepcja prawa I. Stan marksistowskiej teorii prawa przed rewolucj¹ w Rosji II. Kszta³towanie siê teorii prawa w Rosji Radzieckiej i ZSRR Selektywne stosowanie dawnego prawa Z³amanie dawnego prawa socjalistyczna œwiadomoœæ prawna Pogl¹dy M. A. Reisnera Stosunek dzia³aczy bolszewickich do prawa Znaczenie kodyfikacji prawa radzieckiego Prawo jako forma stosunków wymiany towarowej a dogmat obumierania prawa III. Stalinowska teoria prawa IV. Teoria postalinowska Wspó³czesne teorie prawa natury I. Odrodzenie prawa natury prawo natury o zmiennej treœci II. Drugie odrodzenie prawa natury Dynamiczne teorie prawa natury Teoria ustawowego bezprawia Gustawa Radbrucha Prawo natury formalne i materialne teoria L. L. Fullera Wspó³czesne miêkkie prawnicze koncepcje prawa natury III. Trzecie odrodzenie teorii prawa natury? IV. Odrodzenie prawa natury a jego pozytywizacja poprzez prawo miêdzynarodowe Powstanie i rozwój prawa porównawczego Rozdzia³ VIII. Podstawowe kierunki rozwoju koncepcji stosunków miêdzynarodowych w XIX i XX w. 83. Uwagi wstêpne Podstawowe kwestie i koncepcje stosunków miêdzynarodowych w dobie wspó³czesnej Rozwój prawa miêdzynarodowego a prawo natury Indeks osób Indeks rzeczowy