Polski model organów statutowych na tle rozwiązań europejskich stan obecny i kierunki reform

Transkrypt

1 Leszek Bohdanowicz * Polski model organów statutowych na tle rozwiązań europejskich stan obecny i kierunki reform Wstęp Zainteresowanie funkcjonowaniem organów statutowych wzrosło wraz z kolejnymi przypadkami nadużyć menedżerskich. Przykłady takich spółek jak Barings Bank, Enron, Royal Ahold, Parmalat, Satyam, HIH, Lehman Brothers i wielu innych pokazały inwestorom i innym grupom interesariuszy, że bez skutecznego nadzoru ze strony tych organów nie można liczyć na zrównoważony wzrost wartości spółek w długim okresie, a jego brak grozi upadłością lub poważnym spadkiem wartości rynkowej oraz księgowej. Równocześnie trzeba pamiętać, że spółki mają różne struktury własnościowe, w tym inny stopień koncentracji własności, a także działają w różnych sektorach. Z tych powodów rola organów statutowych, a w szczególności rad dyrektorów lub rad nadzorczych, może być różna. Od lat osiemdziesiątych XX wieku podkreślano, że rady są przede wszystkim organami kontrolnymi [Mizruchi, 1983; Kosnik, 1987; Walsh, Seward, 1990], jednak coraz częściej zwraca się też uwagę na ich zadania w zakresie kształtowania strategii [McNulty, Pettigrew, 1999; Useem, Zelleke, 2006; Pugliese i inni, 2009] lub w nawiązywaniu relacji z otoczeniem [Pfeffer, Salancik, 1978; Johnson i inni, 1996]. Te różne role sprawiają, że organy statutowe spółek powinna cechować elastyczność w zakresie struktur, kompozycji i wewnętrznych procedur. Temu problemowi poświęcone jest niniejsze opracowanie. Jego celem jest opisanie modeli organów statutowych spółek oraz ich wad i zalet, a także wskazanie rekomendacji dotyczących rozwoju tych modeli w Polsce. Opracowanie ma charakter koncepcyjno-przeglądowy i jest częścią szerszego projektu badawczego finansowanego ze środków budżetowych przeznaczonych na naukę w latach Zostało ono podzielone na trzy części. W pierwszej opisano modele organów statuto- * Dr, Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki, lbohdan@uni.lodz.pl, ul. J. Matejki 22/26, Łódź.

2 60 Leszek Bohdanowicz wych w Europie. W drugiej wady i zalety modelu jednopoziomowego oraz dwupoziomowego. W trzeciej wskazano rekomendacje dotyczące zmian instytucjonalnych funkcjonowania polskiego modelu organów statutowych. Całość kończy się podsumowaniem, w którym między innymi opisano wybrane kierunki dalszych rozważań na temat zmian funkcjonowania organów statutowych polskich spółek. 1. Modele organów statutowych w Europie Modele organów statutowych spółek dzieli się na dwa rodzaje model jedno- i dwupoziomowy. W modelu jednopoziomowym na czele spółki stoi rada dyrektorów (board of directors), a w jej skład wchodzą zarówno dyrektorzy zewnętrzni (amer. outsider directors), nazywani w Wielkiej Brytanii dyrektorami niewykonawczymi (nonexecutive directors), jak i dyrektorzy wewnętrzni (amer. insider directors), którzy w Wielkiej Brytanii nazywani są dyrektorami wykonawczymi (executive directors). Zadaniem dyrektorów zewnętrznych jest przede wszystkim nadzór nad spółką. Dyrektorzy wewnętrzni są menedżerami najwyższego szczebla i na co dzień zajmują się prowadzeniem spraw przedsiębiorstwa. W modelu dwupoziomowym są dwa organy rada adzorcza składająca się z członków zewnętrznych i zarząd składający się z członków wewnętrznych. Zgodnie z taksonomią zaproponowaną przez J. Weimera i J. Pape a [Weimer, Pape, 1999] oraz B. Nootebooma [Nooteboom, 1999] model jednopoziomowy występuje w anglosaskich systemach corporate governance oraz systemach zbliżonych do japońskiego, zaś model dwupoziomowy w systemach podobnych do niemieckiego. W systemach łacińskich istnieje możliwość wyboru na poziomie spółki pomiędzy modelem jednopoziomowym i dwupoziomowym. C. Rose [Rose, 2005] łączy ich występowanie z systemami prawnymi i twierdzi, że model jednopoziomowy jest zakorzeniony w prawie precedensowym (common law), a model dwupoziomowy w prawie stanowionym wywodzącym się z tradycji rzymskiej (civil law). Faktycznie, początkowo można było łączyć system prawny z modelem organów statutowych. Model jednopoziomowy po raz pierwszy zastosowano w założonej w Wielkiej Brytanii 31 grudnia 1600 roku The East India Company. Model dwupoziomowy wywodzi się z tradycji siedemnastowiecznych holenderskich kampanii, gdzie zastosowana go w 1623 roku w pierwszej na świecie spółce publicznej tj. założonej w 1602 roku spółce VOC, ale jego funkcjonowanie

3 Polski model organów statutowych na tle rozwiązań europejskich 61 i rozwój ugruntowały kolejne zmiany niemieckiego prawa o spółkach z XIX i XX wieku [Cadbury, 2002; Morck, Steier, 2005; Pawlak, 1996; Van Bekkum i inni, 2010]. Jednak dziś w wyniku ewolucji i konwergencji systemów corporate governance, takie łączenie nie jest uprawnione. Zestawienie obowiązujących modeli w państwach UE zawiera tablica 1. Tablica 1. Organizacja organów statutowych spółek w Europie Państwo Organizacja organów statutowych Austria Dwupoziomowa Belgia Jednopoziomowa Bułgaria Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Cypr Jednopoziomowa Czechy Dwupoziomowa Dania Dwupoziomowa Estonia Dwupoziomowa Finlandia Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Francja Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Grecja Jednopoziomowa Hiszpania Jednopoziomowa Holandia Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Irlandia Jednopoziomowa Litwa Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Luksemburg Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Łotwa Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Malta Jednopoziomowa Niemcy Dwupoziomowa Polska Dwupoziomowa Portugalia Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Rumunia Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Słowacja Dwupoziomowa Słowenia Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Szwecja Jednopoziomowa Węgry Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Włochy Opcjonalnie Jednopoziomowa/ Dwupoziomowa Wielka Brytania Jednopoziomowa Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Study on Monitoring, 2009]. W Europie modele jednopoziomowe mogą wdrażać również spółki z państw, w których systemy prawne są zakorzenione w prawie stanowionym. Jest to w dużym stopniu wynikiem naśladowania rozwiązań

4 62 Leszek Bohdanowicz amerykańskich i bliskich im brytyjskich na starym kontynencie [Melewar, Mott, 2003; Witt, 2000]. W rezultacie w Europie model jednopoziomowy występuje m.in. w Belgii, Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii oraz na Cyprze i Malcie. Model dwupoziomowy stosowany jest w Austrii, Czechach, Danii, Estonii, Niemczech, Polsce i Słowacji. Natomiast możliwość wyboru przez akcjonariuszy spółek modelu organów statutowych ma miejsce w Bułgarii, Finlandii, Francji, Holandii, Luksemburgu, Portugalii, Rumunii, Słowenii, Włoszech oraz na Litwie, Łotwie i Węgrzech [Study on Monitoring, 2009]. W niektórych przypadkach występują rozwiązania hybrydowe. Na Litwie zgodnie z obowiązującym tam kodeksem cywilnym (The Lithuanian Civil Code) spółki nie mają obowiązku powoływania jakiegokolwiek organu. Jeśli już jednak zdecydują się na ich powołanie, to mają trzy możliwości. Mogą powołać samą radę nadzorczą, sam zarząd lub też organy statutowe mogą przyjąć pełną formę dwupoziomową tj. spółka może powołać zarówno radę nadzorczą, jak i zarząd [Study on Monitoring, 2009]. W Danii występuje co prawda model dwupoziomowy, ale w przeciwieństwie do innych państw o tej samej organizacji organów statutowych, członkami rady nadzorczej mogą być zarządzający spółką menedżerowie i mogą zajmować do 50% miejsc w tym organie. Stąd C. Rose [Rose, 2005] nazwał model duński w połowie dwupoziomowym (semi-two-tier). Przy czym, aby wzmocnić funkcję kontrolną rady, ta sama osoba nie może w duńskich spółkach publicznych pełnić funkcji przewodniczącego rady nadzorczej i prezesa zarządu. 2. Różnice oraz wady i zalety modeli organów statutowych Różnice pomiędzy dwoma modelami organów statutowych są dość znaczne i nie mają jedynie charakteru technicznego. Wskazywali na nie chociażby L. Aste [Aste, 1999], A. Cadbury [Cadbury, 2002], J. Jeżak [Jeżak, 2010], C. Jungmann [Jungmann, 2006, ], B. Millet-Reyes i R. Zhao [Millet-Reyes, Zhao, 2010], M. Spisto [Spisto, 2005, s ], czy B. Tricker [Tricker, 2009]. Otóż podstawowa różnica jak wskazują ci autorzy dotyczy funkcji realizowanych przez oba organy. W modelu dwupoziomowym rada nadzorcza jest organem kontrolnym, a zarząd prowadzącym bieżące sprawy spółki, natomiast oba te organy biorą udział w przygotowaniu i podejmowaniu decyzji strategicznych, przy czym to zarząd jest inicjatorem, a rada recenzentem i organem je aprobującym [Bohdanowicz, 2013]. W modelu jednopoziomowym za wszy-

5 Polski model organów statutowych na tle rozwiązań europejskich 63 stkie decyzje odpowiada rada dyrektorów. Jest ona zatem organem jednocześnie nadzorującym, jak i zarządzającym. Funkcję kontrolną mają pełnić członkowie zewnętrzni, przy czym częsta ich zależność od prezesa spółki (chief executive officer CEO) sprawia, że zdecydowano się rozdzielić członków zewnętrznych niezależnych od członków powiązanych majątkowo, finansowo, rodzinnie lub biznesowo z menedżerami najwyższego szczebla. Funkcja kontrolna może być realizowana właśnie przez niezależnych członków rady. Warto również dodać, że jak pokazuje B. Tricker [Tricker, 2009] widoczna jest różnica w podejściu do realizacji funkcji przez rady dyrektorów mniejszych i większych spółek. W większych spółkach rada dyrektorów zajmuje się przede wszystkim koordynowaniem działań i nadzorem, a w mniejszym stopniu jest nastawiona na zarządzanie. To pokazuje, że rada dyrektorów jest organem bardzo elastycznym i istnieje możliwość dopasowania jej funkcjonowania do sektora czy wielkości spółki. Ponadto, jak już wspomniano, w skład rady nadzorczej wchodzą jedynie członkowie zewnętrzni, a zarządu tylko wewnętrzni. Wyjątek stanowi tu opisany wcześniej model duński. Ten rozdział daje przynajmniej teoretyczną przewagę modelowi dwupoziomowemu, gdyż członkowie rady nadzorczej, jako organu o odmiennych funkcjach, są niezależni od zarządu, a ich wpływ na zarząd jest znaczny choć nie mogą wydawać mu wiążących poleceń gdyż to właśnie rady nadzorcze powołują i odwołują zarządy. Ogranicza to konflikt interesu związany z lojalnością wobec członków tego samego, a przy tym ocenianego organu. Z drugiej jednak strony, to zarządy mają pełny dostęp do informacji o spółkach i mogą radom nadzorczym przekazywać informacje niepełne. Dlatego też słaby dostęp do informacji jest uważany za największą i często dyskwalifikującą cechę modelu dwupoziomowego. Podsumowując, zaletami modelu dwupoziomowego są rozdzielenie funkcji nadzorczych i zarządczych oraz przynajmniej teoretyczna niezależność członków rady nadzorczej od członków zarządu. Największą wadą jest ograniczony dostęp do informacji o spółce. Odwrotnie jest w przypadku modelu jednopoziomowego. Członkowie rady dyrektorów, w tym członkowie zewnętrzni, mają pełniejszy dostęp do informacji o spółce, ale problemem jest ich niezależność oraz brak rozdzielenia funkcji nadzorczych i zarządczych. Jednak niektóre niedawno zastosowane rozwiązania instytucjonalne, takie jak wprowadzenie niezależ-

6 64 Leszek Bohdanowicz nych członków rad oraz powołanie komitetów audytu, częściowo zniwelowało te wady. 3. Kierunki zmian instytucjonalnych polskiego modelu organów statutowych spółek Analiza modeli organów statutowych w Europie nie wskazuje na istnienie jednego modelu, który byłby akceptowalny powszechnie i uznany za lepszy. Wiele państw ma mocno zakorzenione własne rozwiązania i niełatwo będzie o ich ujednolicenie w całej Unii Europejskiej. Widać jednak pewne rozwiązania, które mogą posłużyć za wzorzec dla Polski. W wielu krajach daje się spółkom możliwość wyboru pomiędzy modelami jedno- i dwupoziomowym. Takie rozwiązanie przyjęto np. w Słowenii w 2006 roku oraz w Holandii w 2012 roku [Netherlands Board Index 2012, 2013; Study on Monitoring, 2009]. Wprowadzenie możliwości stosowania modelu jednopoziomowego w Polsce jest często dyskutowane, ale na razie bez większych rezultatów. Pisał o tym J. Jeżak [Jeżak, 2010], A. Nartowski [Nartowski, 2002] i T. Siemątkowski [Siemiątkowski, 2004]. Implementacja tego rozwiązania dałaby spółkom możliwość dostosowania struktury organów statutowych do ich potrzeb. Nie należy jednak rezygnować zupełnie z modelu dwupoziomowego, a raczej dać, jak zostało to wskazane powyżej, możliwość wyboru modelu właścicielom spółek. Powinni oni określać w statutach, jaki model spółka wybiera. Model dwupoziomowy może być atrakcyjny dla niektórych akcjonariuszy. Niektórzy właściciele mogą być do niego silnie przyzwyczajeni. Chętnie stosować go mogą również spółki zagranicznych inwestorów z państw, gdzie taki model występuje. Wskazuje na to np. L. Aste [Aste, 1999]. Wprowadzenie do polskiego prawodawstwa modelu jednopoziomowego uelastyczniłoby rady spółek. Model jednopoziomowy, jako organ składający się z członków wewnętrznych i zewnętrznych, daje wiele możliwości dostosowania organów statutowych do wyzwań stojących przed spółką [Garratt, 2003; Tricker, 2009]. W zależności od przewagi jednych bądź drugich członków rady dyrektorów mogą oni w większym stopniu koncentrować się na różnych funkcjach. W mniejszych spółkach prywatnych i firmach rodzinnych rady mogą składać się tylko z członków wewnętrznych. Tak skomponowane rady spotyka się często również w spółkach zależnych grup kapitałowych. Są to tzw. rady wykonawcze (executive boards). W spółkach publicznych

7 Polski model organów statutowych na tle rozwiązań europejskich 65 rady mogą przybierać jedną z dwóch form tj. rad nie-wykonawczych (non-executive boards) lub rad jednolitych (unitary boards). W pierwszym przypadku dominują członkowie zewnętrzni, a członkowie wewnętrzni są w mniejszości. W drugim ich liczba jest zbliżona lub większość stanowią członkowie wewnętrzni. Przy różnych kompozycjach składu, rady mogą kłaść większy nacisk na określenie kierunku strategicznego spółki, zarządzanie nią lub kontrolę menedżerów. Zakończenie Celem niniejszego opracowania było opisanie modeli organów statutowych spółek oraz ich wad i zalet, a także wskazanie rekomendacji dotyczących rozwoju tych modeli w Polsce. Szczególne znaczenie miały tu rekomendacje. Na podstawie analiz rozwiązań europejskich oraz ich tendencji wydaje się, że wskazane byłoby przejście w Polsce na model opcjonalny, który pozwoliłby akcjonariuszom na wybór pomiędzy modelem jednopoziomowym (z radą dyrektorów) i dwupoziomowym (z radą nadzorczą i zarządem). Przyjęcie jednego lub drugiego rozwiązania powinno być potwierdzone odpowiednimi zapisami w statucie spółki. Zmiany rekomendowane w opracowaniu są tylko jednymi z wielu, jakie powinny zostać wzięte w Polsce pod uwagę. W spółkach funkcjonujących w innych państwach europejskich znajduje zastosowanie wiele rozwiązań dotyczących organów statutowych, które powinny zostać przeanalizowane w naszym kraju oraz wprowadzone na drodze legislacyjnej lub silniej wyeksponowane w tzw. miękkim prawie, czyli dobrych praktykach ładu korporacyjnego. Do takich należą na przykład partycypacja pracowników w organach statutowych i udział w nich osób prawnych oraz rozwiązania dotyczące różnorodności organów statutowych i sposobów powoływania niektórych członków rady (w szczególności członków niezależnych). Literatura 1. Aste L. (1999), Reforming French Corporate Governance: A Return to The Two-Tier Board?, The George Washington Journal of International Law and Economics Vol Bohdanowicz L. (2013), Aktywność rad nadzorczych w procesie zarządzania strategicznego, Organizacja i Zarządzanie, Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej nr 55.

8 66 Leszek Bohdanowicz 3. Cadbury A. (2002), Corporate Governance and Chairmanship: A Personal View, Oxford University Press, Oxford. 4. Garratt B. (2003), The Fish Rots from The Head The Crisis in Our Boardrooms: Developing The Crucial Skills of The Competent Director, Profile Books, London. 5. Jeżak J. (2010), Ład korporacyjny: Doświadczenia światowe oraz kierunki rozwoju, C.H. Beck, Warszawa. 6. Johnson J., Daily C., Ellstrand I.A. (1996), Boards of Directors: A Review and Research Agenda, Journal of Management No Jungmann C. (2006), The Effectiveness of Corporate Governance in One- Tier and Two-Tier Board Systems, Company and Financial Law Review Vol. 3, No Kosnik R. (1987), Greenmail: A Study of Board Performance in Corporate Governance, Administrative Science Quarterly Vol. 32, No McNulty T., Pettigrew A.M. (1999), Strategists on Boards, Organization Studies No Melewar T., Mott A. (2003), Is The French Model of Capitalism Becoming More Like The Anglo-Saxon Model?, Journal of General Management No Millet-Reyes B., Zhao R. (2010), A Comparison Between One-Tier and Two-Tier Board Structures in France, Journal of International Financial Management and Accounting Vol. 21, No Mizruchi M. (1983), Who Controls Whom? An Examination of The Relation Between Management and Boards of Directors in Large American Corporations, Academy of Management Review Vol. 8, No Morck R., Steier L. (2005), The Global History of Corporate Governance: An Introduction, w: A History of Corporate Governance Around The World, Morck R. (ed.), The University of Chicago Press, Chicago. 14. Nartowski A. (2002), Zmierzch dwupłatowców?, Gazeta Bankowa, 28 luty. 15. Netherlands Board Index 2012 (2013), SpencerStuart, dostępny na stronie: spencerstuart.com/sswebsite/pdf/lib/netherlands- Board-Index-2012_ 05Mar2013.pdf, dostęp dnia Nooteboom B. (1999), Voice- and Exit-Based Forms of Corporate Control: Anglo-American, European and Japanese, Journal of Economic Issues Vol. 33, No. 4.

9 Polski model organów statutowych na tle rozwiązań europejskich Pawlak M. (1996), Działalność rady nadzorczej w spółce akcyjnej na przykładzie doświadczeń niemieckich, Wydawnictwa Uczelniane, Politechnika Lubelska, Lublin. 18. Pfeffer J., Salancik G. (1978), The External Control of Organizations: A Resource Dependence Perspective, Harper & Row, New York. 19. Pugliese A., Bezemer P.J., Zattoni A., Huse M., Van den Bosch F.A.J., Volberda H.W. (2009), Boards of Directors Contribution to Strategy: A Literature Review and Research Agenda, Corporate Governance: An International Review Vol. 17, Iss Rose C. (2005), The Composition of The Semi-Two-Tier Corporate Boards and Firm Performance, Corporate Governance: An International Review Vol. 13, Iss Siemiątkowski T. (2004), System monistyczny ładu korporacyjnego krok ku przyszłości, Nasz Rynek Kapitałowy nr Spisto M. (2005), Unitary Board and Two-Tiered Board for The New South Africa?, International Review of Business Research Papers Vol. 1, No Study on Monitoring and Enforcement Practices in Corporate Governance in The Member States, (2009), The European Commission, 23 September. 24. Tricker B. (2009), Corporate Governance: Principles, Policies, and Practices, Oxford University Press, Oxford. 25. Volberda H.W. (2009), Boards of Directors Contribution to Strategy: A Literature Review and Research Agenda, Corporate Governance: An International Review No Useem M., Zelleke A. (2006), Oversight and Delegation in Corporate Governance: Deciding What The Board Should Decide, Corporate Governance: An International Review No Van Bekkum J., Hijink J., Schouten M., Winter J. (2010), Corporate Governance in The Netherlands, Electronic Journal of Comparative Law Vol. 14, No. 3, dostępny na stronie: art pdf, dostęp dnia Weimer J., Pape J.C. (1999), A Taxonomy of Systems of Corporate Governance, Corporate Governance: An International Review Vol. 7, No Walsh J., Seward J. (1990), On the Efficiency of Internal and External Corporate Control Mechanisms, Academy of Management Review Vol. 15, No. 3.

10 68 Leszek Bohdanowicz 30. Witt P. (2000), Corporate Governance im Wandel, ZFO Zeitschrift Führung und Organisation Nr. 3. Streszczenie W Europie występują różne modele organów statutowych spółek. W niektórych państwach model jednopoziomowy, w innych dwupoziomowy, a w jeszcze innych spółki mogą wybierać pomiędzy dwoma modelami i wdrażać ten, który uznają za odpowiedni dla nich. Celem niniejszego opracowania jest opisanie modeli organów statutowych spółek oraz ich wad i zalet, a także wskazanie rekomendacji dotyczących rozwoju organów statutowych w Polsce. Po analizie różnych rozwiązań i tendencji autor stanął na stanowisku, że najodpowiedniejsze dla polskich spółek byłoby wprowadzenie rozwiązań umożliwiających dokonanie wyboru przez walne zgromadzenia akcjonariuszy poszczególnych spółek pomiędzy modelami jedno- i dwupoziomowym. Słowa kluczowe ład korporacyjny, rada dyrektorów Polish Two-Tier Board Model and European Board Structures: Current Issues and Possible Changes (Summary) In Europe, there are different types of corporate boards. In some countries one-tier board model, the other a two-tier board model, and in some other countries companies may choose between the one-tier and two-tier model and they can implement that one which they deem appropriate for them. The purpose of this paper is to describe the models of corporate boards and their pros and cons, as well as an indication of recommendations for the development of the Polish corporate board model. After analyzing the various issues and trends author took the view that the most appropriate for Polish companies would be to introduce solutions to carry out a selection of the general meeting of each company between one-tier and two-tier board model. Keywords corporate governance, board of directors