I. Kociół Rzymskokatolicki i Greckokatolicki

Transkrypt

1 AKTA URZDÓW PARAFII i GMIN RÓNYCH WYZNA PRZECHOWYWANE W ARCHIWUM GŁÓWNYM AKT DAWNYCH I. Kociół Rzymskokatolicki i Greckokatolicki Parafie były najmniejszymi i podstawowymi czciami organizacji kocielnej, których zadaniem było zabezpieczenie potrzeb religijnych wiernych. Wchodziły w skład wyszych jednostek organizacyjnych dekanatów, te za w skład diecezji. Głównym zadaniem parafii była praca duszpasterska, sprawowana przez kapłana na terenie jednostki administracyjnej, któr obejmowała swoim zasigiem oraz troska oycie duchowe i religijne zamieszkujcej tam ludnoci deklarujcej przynaleno do kocioła. Działalno duszpasterska polegała na prowadzeniu naboestw, kaznodziejstwie, udzielaniu sakramentów, organizowaniu nauk religijnych, rekolekcji, pielgrzymek. Parafie skupiały wokół siebie liczne organizacje przykocielne, które zajmowały si działalnoci kulturalno-owiatow i charytatywn; działały przy nich take wieckie stowarzyszenia religijne i bractwa kocielne. Przy parafiach zorganizowane były kancelarie, które miały za zadanie koordynowanie wszelkiej działalnoci parafii. Gromadzono w nich dokumentacj, prowadzono i zabezpieczano ksigi metrykalne; prowadzono ponadto rzeczowe ksigi spisów (tzw. raptularze), w których notowano, w układzie chronologicznym i uproszczonej formie, akty chrztów, lubów i zgonów (data roczna i nazwiska). W kancelariach sporzdzano take spisy rodzin w obrbie parafii (w układzie alfabetycznym, terytorialnym lub chronologicznym) oraz prowadzono ksigi zapowiedzi i sporzdzano protokoły przedlubne. Z kancelarii wychodziła korespondencja z władzami duchownymi i wieckimi oraz protokoły czynnoci urzdu parafialnego. Dokumentacja gromadzona w parafialnych kancelariach sigała niekiedy pocztków ich istnienia i na jej podstawie mona było niejednokrotnie odtworzy histori erygowania i działalnoci parafii. Zachowane akta urzdów parafialnych maj najczciej form ksig, poszytów, plików, składek lub luzów, a ich dokumentacj tworz: dzienniki czynnoci urzdów parafialnych i dekanatalnych pełnice rol dziennika kancelaryjnego w którym notowane były pisma wchodzce i wychodzce, a zarazem kroniki parafialnej, w której odnotowywano podejmowane przez proboszcza czynnoci. Znajduj si w nich odpisy z metryk urodze, lubów i zgonów, ksigi protokołów przedmałeskich, ksigi zapowiedzi, spisy parafian, wykazy chorych, wykazy komunikujcych na Wielkanoc, ksigi ewidencyjne parafian;

2 proby o zmian wyznania, protokoły zmiany obrzdku, potwierdzenia zmiany wyznania. Pewn grup stanowi równie akta majtkowe ksigi majtkowe, arkusze posiadłoci gruntowych, inwentarze kocielne obejmujce własno ruchom i nieruchom parafii, opisy nieruchomoci i ruchomoci; wypisy z akt notarialnych dotyczce darowizn gruntów na rzecz parafii; protokoły z przeprowadzonych wizytacji, zarzdzenia powizytacyjne; rozporzdzenia parafialne, pisma obiegowe, korespondencja z władzami wieckimi i duchownymi. Ponadto rejestry przeprowadzonych kaza, porzdku naboestw, wykaz bractw działajcych przy kociele parafialnym, zawierajce teksty statutów bractw i spisy ich członków; kroniki parafialne, stanowice chronologiczny zapis najwaniejszych wydarze w yciu parafii. Akta urzdów parafialnych niezbdne do biecej działalnoci były przechowywane w archiwum parafii. Nastpnie powinny by przekazywane do archiwów diecezjalnych, (co nie zawsze miało miejsce). Akta parafii wyznania rzymskokatolickiego z archidiecezji lwowskiej W zespole znajduj si akta urzdów parafialnych funkcjonujcych w granicach archidiecezji lwowskiej, której pocztki sigaj XIV w. Archidiecezja lwowska podlegała licznym zmianom organizacji terytorialnej, polegajcym na reorganizacji sieci parafialnych i dekanatalnych, co zwizane było z przeobraeniami politycznymi, tworzeniem nowych struktur kocielnych i likwidowaniem ju istniejcych. Po upadku Pastwa Polskiego wszelkie decyzje zwizane z działalnoci kocioła rzymskokatolickiego podejmowały pastwa zaborcze, dokonujc kolejnych zmian administracyjnych. Akta w tym zespole pochodz z lat: , Zespół liczy 282 jednostki archiwalne (stan na 2007 r.) z 51 urzdów parafialnych i urzdów diecezjalnych funkcjonujcych na terenie archidiecezji lwowskiej. Najstarsz jednostk w zespole jest ksiga praw i najwaniejszych przywilejów z parafii Ostrów (sygn. 146), spisanych w Trybunale Generalnym Królestwa w Lublinie i podczas roków sdowych ziemskich w Bełzie w latach ; akta zawierajce zestawienie dokumentów dotyczcych parafii Staresioło, z lat (sygn. 172). Najmłodsze akta (sygn. 171) to korespondencja dotyczca zwizków małeskich zawieranych w latach w parafii Sokolniki. Jzykiem akt jest łacina, polski i niemiecki. Sporadycznie pojawia si jzyk wgierski, czeski, słowacki i słoweski.

3 Akta parafii wyznania rzymskokatolickiego z diecezji przemyskiej W zespole zgrupowane s akta urzdów parafialnych funkcjonujcych w granicach diecezji przemyskiej, podporzdkowanej metropolii lwowskiej, a swoimi pocztkami sigajcej XIV w. Pod koniec XVI w. diecezja została podzielona na dekanaty, grupujce kilka lub kilkanacie parafii. Na ich czele stali dziekani, czuwajcy nad funkcjonowaniem organizacji kocielnej w dekanacie; wizytowali podległe sobie miasta i wsie parafialne. Terytorialna struktura organizacyjna diecezji podlegała licznym zmianom, na co wpływ miały zmiany polityczne i administracyjne zachodzce na ziemiach polskich. Zespół liczy 15 jednostek archiwalnych (stan na 2007 r.) z lat z trzech parafii diecezji przemyskiej: Kalinów, Muyłowce i Równe ad Medenice. Najstarsze dokumenty w zespole pochodz z lat i dotycz działalnoci parafii Stary Sambor (sygn. 15). Najmłodsze - ksigi zapowiedzi i rejestr zmarłych z parafii Kalinów - doprowadzone do 1943 r. (sygn. 2 i 4). Jzykiem akt jest łacina i polski, sporadycznie niemiecki, ukraiski i angielski. Akta parafii wyznania rzymskokatolickiego z diecezji łuckiej Diecezja łucka powstała w XV w., a pod koniec XVI w. podzielona została na dekanaty. Organizacja terytorialna i podziały administracyjne diecezji ulegały zmianom, co było odwzorowaniem zmieniajcej si sytuacji politycznej na ziemiach polskich. Po III rozbiorze Polski diecezja łucka znalazła si w granicach Rosji i w 1798 r. została połczona z ytomiersk, a od 1847 obejmowała zasigiem gubernie wołysk i kijowsk. Po I wojnie wiatowej dawna diecezja łucka znalazła si w granicach Polski, a ytomierska w granicach Rosji. Zespół liczy 66 jednostek archiwalnych (stan na 2007 r.) pochodzcych z lat Jednostki o sygn to akta pochodzce z 25 urzdów parafialnych diecezji łuckiej. Natomiast jednostki o sygn to akta pochodzce z rónych urzdów parafialnych i dekanatalnych diecezji. W aktach wystpuj m. in. ksigi zmiany wyznania z prawosławnego na rzymskokatolickie. Najstarsze dokumenty w zespole pochodz z urzdu dziekaskiego w Łucku z 1804 r. (sygn. 63), a najmłodsze to korespondencja dotyczca zwizków małeskich zawieranych w parafii Sarny - z lat (sygn. 29). Jzykiem akt jest rosyjski i polski, sporadycznie pojawia si j. łaciski, niemiecki i ukraiski. Akta parafii wyznania rzymskokatolickiego z diecezji (archidiecezji) wileskiej / diecezji piskiej.

4 Diecezja wileska powstała w XV w., na pocztku XVI wieku została podzielona na dekanaty. W latach dwudziestych XX w. została wyniesiona do godnoci archidiecezji. Ponadto z jej czci została utworzona diecezja piska. Organizacja terytorialna diecezji podlegała licznym zmianom, co zwizane było ze zmianami politycznymi i administracyjnymi kraju. Dokumentacja z kancelarii diecezji wileskiej zachowała si w szcztkowej formie zespół liczy 4 jednostki archiwalne. Znajduj si w nim: raptularz chrztów i zgonów z parafii Czernawczyce (Czarnawczyce) z lat: ; ksiga egzaminów przedlubnych ( ) i pyta przedlubnych ( , 1940, 1944) parafii Drohiczyn. Akta ostatniej jednostki pochodz z kilkunastu urzdów parafialnych z terenów diecezji piskiej i diecezji/archidiecezji wileskiej; z lat: 1832, 1834, 1845, 1908, 1919, , 1932, 1934, Stanowiły one niegdy załczniki do akt metrykalnych. Jzykiem akt jest polski, łaciski i rosyjski. Akta parafii wyznania greckokatolickiego Kociół greckokatolicki został utworzony w Rzeczpospolitej na podstawie bulli papiea Klemensa VIII z 1595 r. Zawarta unia wieczyła wieloletnie zabiegi o połczenie religii prawosławnej z rzymskokatolick. Biskupi ruscy przyjli katolickie wyznanie wiary i uznali zwierzchnictwo papiea. Z prawosławia zachowali obrzdek wschodni, kalendarz juliaski i niezalen hierarchi duchown. Kociół greckokatolicki został zorganizowany w diecezjach: kijowskiej, płockiej, piskiej, włodzimierskiej i chełmskiej. W kolejnych latach powstały diecezje: lwowska, łucka i przemyska. Po rozbiorach Polski tereny objte uni znalazły si pod panowaniem Rosji (która doprowadziła na swym terenie do likwidacji unii) i Austrii, pod patronatem której przeprowadzono dalsze zmiany organizacyjne zwizane z działalnoci kocioła greckokatolickiego. W ostatecznym kształcie organizacyjnym funkcjonowała archidiecezja lwowska oraz diecezje: przemyska i stanisławowska. Ich organizacja była podobna do diecezji obrzdku rzymskokatolickiego. Organizacja dekanatalna wszystkich diecezji ulegała zmianom na przestrzeni stuleci. Sie parafialna była gciejsza ni rzymskokatolicka (mimo reform ograniczajcych ilo parafii). Administrowanie kociołem greckokatolickim nie odbiegało zasadniczo od zarzdzania rzymskokatolickim.

5 Akta w zespole pochodz z lat , z archidiecezji lwowskiej, diecezji przemyskiej i stanisławowskiej (zinwentaryzowane łcznie); licz 42 j. a. (stan na 2007 r.) i w przewaajcej czci s to dokumenty z XX w. Najstarsze dokumenty w zespole to ksiga majtkowa parafii w Szybowcach ( ) sygn. 28; ksiga zapowiedzi parafii Gnojnice i jej filii Wola Gnojnicka ( ) sygn. 9; ksiga zapowiedzi parafii Sarny ( ) sygn. 25. Jzykiem akt, w przewaajcej czci, jest ukraiski; ponadto polski, sporadycznie niemiecki. II. Kocioły ewangelickie Kociół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania Napływ, w drugiej połowie XVIII w., duej iloci osadników pochodzenia niemieckiego na tereny Małopolski przyczynił si do uregulowania stosunku prawno pastwowego kocioła ewangelickiego i zniesienia dominujcej pozycji wyznania rzymskokatolickiego. W 1861 r. cesarz Franciszek Józef I wydał patent wprowadzajcy prawne połczenie wyznawców konfesji augsburskiej i helweckiej w jeden kociół pod nazw Kociół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania. Ostateczne uznanie i potwierdzenie wszystkich praw ewangelików nastpiło w 1891 r. po zatwierdzeniu przez C.K. Ministerstwa Wyzna i Owiaty ustawy tego kocioła, uchwalonej przez synody obu Konfesji. Kociół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania zorganizowany był pocztkowo w trzech, póniej czterech, senioratach (gminach powiatowych), te za składały si ze zborów. Funkcj diecezji pełniła Superintendentura na czele z wybieranym doywotnio superintendentem. Tworzył on razem z zastpc, prezesem Wydziału Kocielnego, kuratorem i referentem do spraw szkolnych zarzd Superintendentury. Na poziomie gminy władz sprawowało prezbiterstwo (kolegium kocielne), w skład, którego wchodzili: pastor i wybrani przez wiernych członkowie w iloci zalenej od wielkoci gminy. Pastor był jednoczenie urzdnikiem stanu cywilnego. Ze wzgldu na mał ilo duchownych naboestwa mogli odprawia przeszkoleni do tego kantorzy i starsi gminni. Oprócz gmin istniały take liczne filiały, nie posiadajce duchownego na stałe, które obsługiwane były przez pastorów wskazywanych przez konsystorz. Kociół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania prowadził szkoły powszechne, gimnazja humanistyczne i Uniwersytet Ludowy. Przy wielu gminach działały

6 organizacje pomocowe i młodzieowe. Organizowane były liczne imprezy religijnonarodowe, które miały na celu umacnia w wiernych niemieckiego ducha. Kociół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania przestał istnie na ziemiach polskich po II wojnie wiatowej. Akta gmin Kocioła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania Zespół liczy 103 jednostki archiwalne (stan na 2007 r.) z lat Jzykiem akt jest niemiecki, polski i sporadycznie łacina. Mona w nim wyróni dwie grupy akt pochodzce z archiwum Surerintendentury (sygn. 1-70) duplikaty ksig metrykalnych lub zestawienia sporzdzone na ich podstawie. W drugiej grupie (sygn ) s pochodzce z poszczególnych gmin ksigi rodzin, protokoły posiedze kolegiów kocielnych, protokoły zmiany wyznania, dokumenty zwizane z udzielaniem dyspens przy zawieraniu małestw. Dokumenty te sporzdzano na lunych kartach, a nastpnie wpisywano do specjalnych ksig. Najstarszymi dokumentami s roczne wykazy zmarłych - pochodz z lat: (znajduj si w jednostce o sygn. 49) Kociół Ewangelicko-Augsburski Kociół ewangelicko-augsburski na ziemiach zajtych w wyniku rozbiorów traktowany był przez władze rosyjskie jako wyznanie obce. Konsystorz Ewangelicko-Augsburski na terenach wcielonych do Rosji był władz publiczn. W sprawach administracyjnych podlegał Ministerstwu Spraw Wewntrznych, a w sprawach sdowych Rzdzcemu Senatowi. Terytorialnie podzielony był na okrgi konsystorskie z konsystorzami na czele. Konsystorz generalny zachodnich guberni Cesarstwa miał siedzib w Petersburgu. Bezporednio podlegały mu zbory z terenu Wołynia, wszystkie inne konsystorzowi kurlandzkiemu w Mitawie. Po odzyskaniu przez Polsk niepodległoci powołano synod konstytucyjny jako instytucj odpowiedzialna za nadanie nowego Statusu Organizacyjnego, i okrelenia połoenia prawnego. Na czele wszystkich zborów (gmin) stanł konsystorz w Warszawie. Organizacyjnie zbory z terenu dawnego zaboru rosyjskiego naleały do superintendentury północno wschodniej z siedzib w Lublinie. Ostateczne uregulowania prawne dla Kocioła Ewangelicko Augsburskiego miały miejsce w 1936 r.

7 W nowym podziale na dziesi diecezji zbory dawnej superintendentury północno wschodniej znalazły si w diecezjach: wołyskiej, wileskiej i lubelskiej. Akta gmin kocioła ewangelickiego - augsburskiego z zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego / wschodnich województw II Rzeczypospolitej Zespół liczy 40 jednostek archiwalnych, z lat 1648, Dominuj akta w j. niemieckim, wystpuj te w j. polskim. Pochodz z 10 gmin i ich filiałów oraz z archiwum konsystorskiego. Wikszo dotyczy XX w. Najstarszym dokumentem z 1648 r. (sygn. 25) jest ksiga kanonów, czyli przepisów dla duchowiestwa, nauczycieli i seniorów. W zespole mona wyróni dwie kategorie akt. Pierwsza z nich to akta wytworzone przez gminy protokoły posiedze kolegiów kocielnych, wykazy majtków, ksigi aktowe urodze i zgonów, wycigi z ksig metrykalnych, wiadectwa zapowiedzi przedlubnych, sprawy dotyczce funkcjonowania gmin, remontów kociołów, utrzymania placówek gminnych (domy dla wdów i sierot) odpisy z ksig metrykalnych urodze, lubów i zgonów (nieodebrane przez zainteresowanych), kopie pism wysyłanych do konsystorza i otrzymywanych przez gminy. Druga grupa to akta lune, które pierwotnie zwizane były z konkretnymi sprawami załatwianymi w gminie czy konsystorzu, a z czasem uległy rozproszeniu. Cz z nich, prawdopodobnie w archiwum konsystorza, została uporzdkowana (ułoona alfabetycznie) i przypisana do gmin, do których były kierowane, lub, z których wyszły. S to wypisy z ksig metrykalnych rónych wyzna (składane np. przy zmianie wyznania czy staraniach o zgod na małestwo midzywyznaniowe), pisma rozwodowe, pisma o uznanie za legalne dzieci pozamałeskich itp. Obecnie ich warto archiwalna jest niewielka. W zespole dominuj akta gmin diecezji wołyskiej, ponadto z diecezji lubelskiej i wileskiej. III. Kociół Prawosławny Przed rozbiorami kociół prawosławny w Rzeczypospolitej liczył kilkaset tysicy wyznawców. Zamieszkiwali oni wschodnie obszary kraju oraz Ukrain południowo wschodni. Istniała jedna tylko diecezja prawosławna białoruska, z siedzib w Mohylewie. Po trzecim rozbiorze zdecydowana wikszo ludnoci prawosławnej, zamieszkałej na terenie

8 Polski znalazła si w granicach cesarstwa rosyjskiego a parafie podporzdkowane zostały rosyjskiej hierarchii cerkiewnej. Po zakoczeniu I wojny wiatowej i ustaleniu wschodniej granicy pastwa polskiego na terytorium Rzeczpospolitej znalazły si ponad 3 miliony ludnoci prawosławnej, rozmieszczonej w województwach: białoruskim, poleskim, lubelskim, wołyskim, nowogrodzkim i wileskim. W 1922 r. zorganizowano pi diecezji: warszawsko chełmsk, grodziesk, polesk, wilesk i wołysk; podzielono je na dekanaty. Na czele kocioła prawosławnego stał metropolita, który przewodził soborowi biskupów polskich diecezji prawosławnych. Cerkiew prawosławna w Polsce przyjła nazw: Polski Autokefaliczny wity Kociół Prawosławny. Naczeln władz w cerkwi był sobór biskupów z metropolit warszawskim na czele. 14 VI 1922 r. sobór biskupów prawosławnych uchwalił niezawisło polskiej cerkwi od cerkwi rosyjskiej. Akta parafii wyznania prawosławnego Akta znajduj si w zespole: Ksigi metrykalne i akta parafii prawosławnych z Wołynia i Polesia. Stanowi 5 jednostek archiwalnych (sygn ). S to akta wytworzone przez kancelarie parafialne, zwizane z działalnoci urzdu parafialnego. Znajduj si tu wykazy dochodów i rozchodów cerkwi i bractwa działajcego przy parafii Głuchy ( ), ksigi zezna przedlubnych parafii: Górka Połonna ( ) i Kamie Koszyrski ( ), ksiga bada przedlubnych parafii Kulczyn ( ), ksiga protokołów przedlubnych ( ). Jzykiem akt jest rosyjski i polski. IV. Wyznanie mojeszowe Izraelicka gmina wyznaniowa Galicji stanowiła podstaw regulacji stosunków prawnych ydowskiej społecznoci religijnej z władzami zwierzchnimi i ludnoci innych wyzna. Składała si z mniejszych jednostek terytorialnych cyrkułów. Gmin kierował zarzd złoony z trzech przełoonych. Do ich zada naleało reprezentowanie gminy przed administracj pastwow, obrona praw ydów, zaspokajania potrzeb religijnych, gminy, utrzymywanie synagog, domów modlitw, składanie sprawozda o stanie gminy, ciganie podatków, opieka nad biedot. W sprawach politycznych gminy podlegały władzom pastwowym; w sprawach sdowych jurysdykcji sdów pastwowych. Przynaleno do gminy wyznaniowej była obowizkowa. W kadej gminie musiał urzdowa przynajmniej

9 jeden rabin, który zajmował si prowadzeniem metryk, nadzorowaniem szkolnictwa i kontrol koszerników gminnych. Zarzdy wyznaniowe działajce w gminach posiadały własne kancelarie zajmujce si gromadzeniem dokumentacji zwizanej z działalnoci gminy. W całej Galicji funkcjonowały 252 gminy wyznania mojeszowego, z czego około 160 na terenach, z których akta s w AGAD. Kres działalnoci ydowskich gmin wyznaniowych na terenie Galicji połoyła agresja sowiecka na ziemie polskie w 1939 r. Akta gmin wyznania mojeszowego z Małopolski Wschodniej Zespół składa si z 174 jednostek archiwalnych (stan na 2007 r.). Tworz go akta 83 gmin wyznaniowych z lat: S wród nich protokoły przedlubne, wypisy z metryk, ksigi zapowiedzi, wycigi z metryk, ksigi opłat gminnych, skorowidze zapomóg, statuty gminne, kartoteki mieszkaców, ksigi przychodów i rozchodów mas spadkowych, korespondencja z władzami i osobami prywatnymi. Najstarsze w zbiorze s (sygn. 75) powiadczenia metrykalne mierci z lat: 1838 i 1842 z gminy Obertyn. Najmłodsze dokumenty (sygn. 68) znajduje si w aktach gminy Lwów i s to protokoły przedlubne z 1942 r.; Jzykiem akt jest polski i niemiecki; sporadycznie pojawia si j. angielski, wgierski, rumuski, rosyjski i jidysz.

10 V. Dzieje przechowywania akt parafialnych / gminnych rónych wyzna Akta urzdów parafialnych i gmin wyznaniowych rónych wyzna przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych pochodz z terenów przedwojennej Małopolski Wschodniej i Wołynia, umownie nazywanych zabuaskimi, które po II wojnie wiatowej znalazły si poza granicami Polski. Cz akt urzdów parafialnych i gmin wyznaniowych i ksig metrykalnych rónymi drogami trafiło do Polski. Zaczło je gromadzi Archiwum Akt Stanu Cywilnego przy Ministerstwie Administracji Publicznej. W 1950 roku, w zwizku z likwidacj tego ministerstwa i podlegajcego mu archiwum akta zostały przekazane do Urzdu Stanu Cywilnego Warszawa ródmiecie. Std akta parafialne wraz z ksigami metrykalnymi przekazywane s stopniowo do naszego archiwum. Zgodnie z obowizujcym prawem AGAD jest archiwum uprawnionym do gromadzenia dokumentacji archiwalnej rónych wyzna z terenów tzw. zabuaskich od sporzdzenia, której minło ju 100 lat.. Zespoły akt urzdów parafialnych powstały w wyniku przyjtej w AGAD zasady rozdziału akt parafialnych do ksig metrykalnych. VI. Udostpnianie Znaczna cz zasobu akt parafialnych / gminnych przechowywanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych jest w złym stanie: akta s podarte, poprute, maj naderwane lub pozrywane obwoluty, zatart oryginaln paginacj lub foliacj. Wystpuj take uszkodzenia biologiczne. Wielu jednostek archiwalnych nie udostpnia si z tego powodu. W oparciu o obowizujce przepisy o aktach stanu cywilnego nie s udostpniane do osobistego wgldu w pracowni Naukowej AGAD akta parafii / gmin, od których wytworzenia nie upłynło jeszcze 100 lat. Opracowanie: mgr Monika Michalska, oddział II