Olej wiesiołkowy w profilaktyce i terapii

Transkrypt

1 Olej wiesiołkowy w profilaktyce i terapii Praca specjalizacyjna: FARMACJA APTECZNA mgr farm. Renata Woźniak Opiekun specjalizacji: mgr farm. Ewa Mazurkiewicz Poznań

2 Ziołolecznictwo odgrywa we współczesnym świecie szczególną rolę. Skuteczność stosowania leków pochodzenia roślinnego w wielu schorzeniach sprawia, iż są one nie tylko uzupełnieniem, ale i konkurencją wobec środków chemioterapeutycznych. Często korzystny efekt leczniczy można uzyskać właśnie po podaniu preparatów roślinnych, co pozwała na rezygnację ze stosowania środków syntetycznych. W ostatnich latach zarówno w kraju jak i za granicą obserwuje się wzrastające zainteresowanie wiesiołkiem. Ze względu na swoje szerokie spektrum działania leczniczego - dwa gatunki - wiesiołek dwuletni Oenothera biennis L. i wiesiołek dziwny Oenothera paradoxa Hudziok zostały uznane jako krajowe rośliny lecznicze. Nasiona otrzymywane z tych gatunków stały się nowym surowcem zielarskim - Semen Oenotherae, natomiast wytłaczany z nich olej - Oleum Oenotherae - właściwym produktem leczniczym. Z uwagi na właściwości odżywcze, a przede wszystkim farmakologiczne, olej otrzymywany z nasion tych roślin zaliczany jest do tzw. bioolei (Lamer-Zarawska, 1993). Charakteryzuje się on znacznie wyższym stopniem nienasycenia tzn. zawartością kwasów tłuszczowych o wysokiej liczbie wiązań podwójnych (głównie kwasu γ-linolenowego, GLA) w odróżnieniu od pospolitych olejów jadalnych, dlatego też stanowi on niezbędny składnik pożywienia człowieka i zwierząt. Potwierdza to raport WHO z 1977 roku, który zaleca wprowadzenie tego oleju do diety ludzi powyżej 40 roku życia, szczególnie zagrożonych wystąpieniem zmian miażdżycowych (LamerZarawska i Hojden, 1990). Niniejsza praca ma na celu udokumentowanie, iż olej uzyskiwany z nasion wiesiołka posiada korzystne właściwości odżywcze i lecznicze dla organizmu ludzkiego. Wiesiołek i jego charakterystyka botaniczna Wiesiołek jest rośliną należącą do rodzaju Oenothera L. (rodzina Oenotheraceae = Onagraceae). Rodzaj ten został wyróżniony przez Linneusza ( r.) w 1753r. Przyjął on nazwę Oenothera jako najstarszą. Funkcjonowała również nazwa Onagra. Obecnie są stosowane obie nazwy - Oenothera i Onagra. Systematyka rodzaju Oenothera L., wg Flora Europaea (Tutin i inni,1968) przedstawia się następująco: Rząd - Myrtales Rodzina - Oenotheraceae (Onagraceae) Rodzaj - Oenothera L. 2

3 Rodzaj Oenothera L., składa się z 16 podrodzajów i liczy ponad 200 gatunków. Rośliny te występują głównie na terenie Ameryki Płn., skąd rozprzestrzeniły się na inne kontynenty i wyspy oceaniczne; tak, że obecnie spotykane są na całej kuli ziemskiej z wyjątkiem Antarktydy (Rostański, 1992). W Europie występują gatunki należące w większości do podrodzaju Oenothera L. Zasięg występowania tego podrodzaju jest szeroki - na północ aż do Skandynawii oraz północnego terytorium byłego ZSRR. Występuje też w Azji Wschodniej - aż do Japonii oraz w Płn. i Środk. Ameryce (aż do Meksyku) (Lamer-Zarawska i Hojden, 1990). W Polsce stwierdzono (do 1992) występowanie 26 gatunków i trwałych mieszańców w obrębie podrodzaju Oenothera, głownie na niżu (Rostański, 1992). Typowymi siedliskami tych roślin są piaszczyste nieużytki, rumowiska, przydroża, wały nadrzeczne, nasypy kolejowe, a nawet hałdy przemysłowe. W Polsce systematyką europejskich gatunków z rodzaju Oenothera L., zajmuje się od wielu lat prof. Rostański - Katedra Botaniki Systematycznej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Autor ten w podrodzaju Oenothera wyróżnia 3 sekcje: - Sectio Oenotherae (Biennes) - Sectio Strigosae - Sectio Parviflorae W każdej sekcji znajdują się liczne gatunki, podgatunki i hybrydy. W Polsce rośliny podrodzaju Oenothera reprezentowane są nieliczne i lokalnie, poza dość pospolicie spotykanym wiesiołkiem dwuletnim - Oenothera biennis. Roślina ta dorasta do wysokości 1,5m. Zakwita przeważnie w drugim roku wegetacji. Kwiaty wiesiołka o ładnej, żółtej barwie otwierają się wieczorem, a zamykają i przekwitają po północy - stąd rośliny nazywają też niekiedy "świecą nocną", "wieczorną prymulką" "evening primrose". Po przekwitnięciu tworzą się torebki nasienne, długości ok.3cm, w której jest ok. 230 nasion, ciemnobrunatnych, nieregularnego kształtu. Nasiona te są surowcem leczniczym i przemysłowym i służą do otrzymywania oleju o właściwościach odżywczych i leczniczych. Opisany powyżej gatunek należy do podrodzaju Oenothera L. - jednostki młodej pod względem filogenetycznym, dynamicznej i łatwo krzyżującej się. Obserwuje się 3

4 dzięki temu powstawanie nowych form pochodzenia mieszańcowego. Wykazują one oprócz różnic w cechach morfologicznych, także różnice biochemiczne. Ze względu na dużą zmienność gatunków systematyka całego rodzaju Oenothera L. nie jest zamknięta i stale podlega uzupełnieniom. Rola kwasów nienasyconych w organizmie W odróżnieniu od pospolitych olejów jadalnych, jak np. słonecznikowego, sojowego, rzepakowego, oleje z wiesiołka, ogórecznika, czarnej porzeczki, lnu, trany rybie charakteryzują się znacznie wyższym stopniem nienasycenia tzn. zawartością kwasów tłuszczowych o wysokiej liczbie wiązań podwójnych. Jak już nadmieniłam na wstępie takie wysokonienasycone oleje pochodzenia naturalnego nazywane są bioolejami. Tłuszcze te, obok podstawowego działania odżywczego, wykazują też aktywność farmakologiczną. Są to leki o budowie triglicerydowej, zawierające kwasy tłuszczowe o właściwościach leczniczych potwierdzonych klinicznie. Wykazują one bowiem istotną aktywność biologiczną w odniesieniu do organizmu ludzkiego. Niektóre z nienasyconych kwasów tłuszczowych, o specyficznym układzie wiązań podwójnych, uznano za niezbędne w codziennym żywieniu człowieka, ze względu na brak możliwości ich własnej biosyntezy. Nie występowanie ich w pożywieniu prowadzi do szeregu zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu ludzkiego. Kwasom tym nadano nazwę witaminy F. Z czasem zastąpiono ten termin określeniem niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe -NNKT. Wyróżnia się tutaj dwa podstawowe szeregi: n-6 (omega-6) lub n-3 (omega -3), różniące się pozycją wiązania podwójnego najbliższego terminalnej grupie metylowej. Wysoką aktywnością biologiczną charakteryzują się przede wszystkim niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe należące do szeregu n-6. Są to: kwas cis-linolowy LA - 18:2 n-6, kwas γ-linolenowy GLA - 18:3 n-6, kwas dihomogamma-linolenowy DHGLA - 20:3 n-6, kwas arachidonowy AA - 20:4 n-6. Niedobór NNKT u dorosłych oddziaływuje niekorzystnie na przebieg miażdżycy, a nawet 4

5 może być jego główną przyczyną, m.in. z powodu zakłóconego transportu cholesterolu, ponieważ przeszło połowa estrów cholesterolu występuje w postaci połączeń z kwasem linolowym, co ułatwia ich rozprowadzenie w organizmie i zapobiega odkładaniu w naczyniach. Natomiast u dzieci na tle niedoboru NNKT obserwowano głównie zmiany skórne (zgrubienie, suchość i łuszczenie się skóry), zmniejszenie przyrostu masy ciała, przerost jednych narządów, a zmniejszenie się innych np. tarczycy, zmniejszenie odporności na choroby zakaźne, obniżenie retencji azotu w ustroju, uszkodzenie nerek (hematuria), a także niekorzystne zmiany biochemiczne we krwi (Lamer-Zarawska, 1992). NNKT, a w szczególności kwas y-linolenowy - syntetyzowany endogennie w ustroju ludzkim w wyniku odwodorowania (desaturacji) kwasu cis-linolowego (LA) dostarczonego z pożywieniem, biorą udział m.in. w wytwarzaniu prostaglandyn, prostacyklin, tromboksanów i leukotrienów. GLA stosowany jest w leczeniu wielu schorzeń, którym towarzyszy obniżony poziom tego kwasu i jego dalszych metabolitów w surowicy krwi, są to m.in.: miażdżyca, nadciśnienie tętnicze, hipercholesterolemia, cukrzyca, niektóre choroby układu nerwowego, zwiększona krzepliwość krwi, choroby o podłożu zapalnym. Na podstawie powyższego przeglądu można stwierdzić, iż niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe regulują w naszym organizmie wiele fizjologicznych czynności, a także wykazują pozytywny wpływ w leczeniu wielu schorzeń. Metabolizm kwasów tłuszczowych i znaczenie dla organizmu Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, należące do dwóch podstawowych szeregów tzw. n-6 (oznaczenie miejsca położenia pierwszego wiązania podwójnego) i n-3, podlegają w organizmie człowieka określonym przemianom metabolicznym. Na podstawie badań klinicznych stwierdzono, że największe znaczenie ma tor metabolizmu kwasów tłuszczowych należących do szeregu n-6, mniejsze natomiast tor zastępczy przerabiający kwasy tłuszczowe szeregu n-3. Główne szlaki metaboliczne NNKT w ustroju człowieka ukazuje schemat 1. Podczas prowadzonych badań polegających na oznaczeniu poszczególnych metabolitów w tkankach człowieka i ich wzajemnych relacji wykazano zależność występowania niektórych schorzeń np. miażdżycy z obniżoną aktywnością enzymów 5

6 biorących udział w określonych torach metabolicznych. Najczęściej jednak utracie aktywności ulega enzym delta-6-desaturaza (D-6-D) mająca podstawowe znaczenie w metabolizmie NNKT n-6. Głównymi czynnikami wpływającymi na upośledzenie aktywności delta-6-desaturazy, jak i szeregu innych enzymów, są następujące czynniki miażdżycotwórcze jak: alkohol, palenie tytoniu, niewłaściwe odżywianie, mało ruchliwy tryb życia, infekcje wirusowe, a przede wszystkim proces starzenia się organizmu. Aby uruchomić bądź usprawnić cały dalszy metabolizm NNKT szeregu n-6 konieczna jest obecność kwasu γ-linolenowego - pierwszego metabolitu D-6-D. GLA odgrywa więc kluczowe znaczenie w organizmie ludzkim. Bierze on bowiem udział w skomplikowanych przemianach metabolicznych kwasów tłuszczowych, prowadzących do utworzenia niezwykle aktywnych biologicznie połączeń (prostaglandyny, prostacykliny, tromboksany, leukotrieny). 6

7 Schemat 1 Główne szlaki metaboliczne NNKT w ustroju człowieka 7

8 Skład oleju wiesiołkowego w porównaniu do innych źródeł kwasów tłuszczowych Ze względu na biologiczne właściwości niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych i niebezpieczeństwa jakie niesie za sobą niedobór NNKT w organizmie zaczęto poszukiwać naturalnych źródeł tych kwasów (w szczególności kwasu linolowego w formie cis oraz kwasu γ-linolenowego). Gotowy kwas GLA do wykorzystania przez organizm ludzki znajduje się jedynie w mleku matki (Gumowska, 1990). Naturalnymi źródłami kwasu linolowego i γ-linolenowego są nasiona roślin należących do następujących rodzin botanicznych: szorstkolistne Boraginaceae, wiesiołkowate Oenotheraceae, trędownikowate Scrophulariaceae, klonowate Aceraceae (Szczyglewska i Kozłowski, 1989). Na przykład w rodzinie Boraginaceae szczególnie dużo kwasu GLA zawierają nasiona Borago officinalis L. - 20,4%, Lithospermum officinale L. - 18,1%, Anchusa officinalis L. - 15,9%, Cerinthe minor L. - 13,9% (Cisowski i inni, 1993). Także niektóre rośliny niższe są ważnymi źródłami GLA jak glony z rodzaju Spirulina, brunatnice i krasnorosty oraz grzyby z rodzajów Rhizopus, Gilbertella, Mortierella (np. Mortierella isabelina, Mortierella alpina), Mucorales (np. Mucor javanicus). Niektóre grzyby, jak wyżej wymienione szczepy: Mucor javanicus, czy Morierella isabelina, mogą być nowym, alternatywnym źródłem kwasów tłuszczowych. Ze względu na dużą szybkość wzrostu w prostych pożywkach i wysoką wydajność metabolitu np. olej z udziałem szczepu Mucor javanicus zawiera 15-18% GLA (produkcja w Wielkiej Brytanii), a w przypadku Mortierella isabelina - 10% kwasu GLA (produkcja w Japonii). Mikrobiologiczna synteza GLA umożliwia otrzymanie wysokiej czystości preparaty kwasu GLA, ze względu na niską zawartość kwasu linolowego w oleju z mikroorganizmów. Poza tym ta biotechnologiczna produkcja GLA jest tańsza, a tym samym konkurencyjna w stosunku do droższych powszechnie stosowanych preparatów handlowych z wiesiołka dwuletniego (Leman, 1993). W praktyce jednak najlepszym przemysłowym źródłem kwasu GLA okazały się gatunki i odmiany Oenothera L. Zawierają one od 7,5 do 10,5% kwasu GLA przy jednocześnie wysokiej zawartości od 71 do 76% pożądanego kwasu linolowego, będącego w organizmie 8

9 ludzkim substratem, z którego skutkiem działania enzymu desaturazy delta-6, tworzy się właśnie GLA. Łączna suma NNKT dochodzi w oleju z niektórych gatunków wiesiołka np. Oenothera paradoxa do 85,5% (Rostański,1992). W innych surowcach zawierających GLA np. w olejach z nasion porzeczek, z nasion ogórecznika oraz w tłuszczach produkowanych przez grzyby zauważono, iż dostępność biologiczna GLA - czyli zdolność wykorzystania przez organizm ludzki jest niższa w porównaniu z olejem z nasion wiesiołka, m.in. z powodu przeważającej ilości kwasów nasyconych w triglicerydach. W porównaniu z wyżej wymienionymi surowcami uważanymi za dobre źródło kwasu γ-linolenowego (olej ogórecznikowy zawierający ok. 18% GLA (Ożarowski, 1993), najwyższą dostępnością biologiczną charakteryzuje się jednak olej wiesiołkowy. Związane to jest ze znacznie wyższą przyswajalnością trójglicerydów LA i GLA z powodu ich niemal dwuskładnikowej budowy. W tych triglicerydach wszystkie 3 grupy hydroksylowe gliceryny są zajęte przez kwasy nienasycone LA lub GLA. W związku z tym obecność w glicerydach kwasów nasyconych: stearynowego i palmitynowego, obniżających przyswajanie NNKT jest bardzo mała, co nie ma większego znaczenia. Na podstawie analizy zawartości niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych w oleju z nasion wiesiołka można stwierdzić, że jego wartość odżywcza jest najwyższa ze wszystkich dotychczas poznanych olei roślinnych. Preparaty lecznicze wiesiołka - do leczenia ogólnego i dermatologiczne Na podstawie szeregu badań klinicznych, jak i w doświadczeniach na zwierzętach, wykazano pozytywny wpływ leczniczy oleju wiesiołkowego w wielu schorzeniach. Schorzenia te, w których olej wiesiołkowy jest pomocny można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej należą te, w których kwas GLA działa poprzez swoje metabolity, a więc prostaglandynę PGE1 i wszelkie pochodne kwasu arachidonowego, w tym prostacyklinę - w tej grupie schorzeń wyróżnia się przede wszystkim miażdżycę tętnic. Zauważono również, że u chorych z wysokim poziomem cholesterolu - GLA jest 170 razy aktywniejszy niż kwas linolowy, jeśli chodzi o obniżenie poziomu cholesterolu. 9

10 Do drugiej grupy schorzeń można zaliczyć takie, w których kwas GLA, jako składnik błon biologicznych, wywiera bezpośrednie działanie na stabilizację i transport przez błony komórkowe. W tej grupie schorzeń wymienia się: neuropatię cukrzycową, chorobę Alzheimera, stwardnienie rozsiane, schizofrenię, alkoholizm przewlekły, nadpobudliwość nerwową i syndrom zmęczenia po infekcji wirusowej. Tutaj właśnie obserwuje się zmniejszony poziom NNKT, a w szczególności kwasu GLA, w błonach neuronów i krwinek czerwonych. Suplementacja GLA zalecana jest na przykład w usuwaniu objawów nadpobudliwości nerwowej u dzieci oraz alergii atopowej (LamerZarawska, 2005). Oprócz tego preparaty z GLA wywierają działanie stabilizacyjne na błony komórkowe limfocytów co odgrywa pozytywny wpływ w podnoszeniu odporności, jak również w oddziaływaniu modulacyjnym na układ immunologiczny. Zostało to wykorzystane w terapii AIDS jako ochrona przed wczesnym wystąpieniem AIDS pełnoobjawowego. Prowadzone są także badania określające wpływ GLA na komórki nowotworowe. Wg Horrobina i Booyens's olej z wiesiołka znacznie ogranicza (nawet do 87%) rozwój niektórych komórek nowotworowych (Lamer-Zarawska i Hojden, 1990). Znane są także zastosowania oleju z wiesiołka w dermatologii i kosmetyce w postaci kremów i maści. Związane to jest z działaniem przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i łagodzącym objawy łuszczycy - przez kwas γ-linolenowy. Zaobserwowano również korzystne działanie oleju z nasion wiesiołka, w postaci 20% maści na podłożu z euceryną - stosowanej w leczeniu np. owrzodzeń różnego pochodzenia uprzednio oczyszczonych z wydzieliny ropnej (Michalak, KaczmarczykSkalska, 1992). Aby przedłużyć trwałość bioolei w kremach i maściach szczególnie ważny jest dodatek antyoksydantów i środków konserwujących. Olej z wiesiołka spotykany jest w różnych postaciach: w kapsułkach, nasionach oraz w płynie. Wytwarzaniem preparatów leczniczych i kosmetycznych zawierających olej wiesiołkowy zajmuje się od ponad 25 lat firma Efamol Ltd. Wprowadziła ona na rynek wiele pozycji, przede wszystkim Efamol Woman, Efamol Brain, Efamol Omega 6+3 (Efamarine). 10

11 Na polskim rynku jako pierwszy pojawił się w 1991 roku Oeparol w kapsułkach firmy Agropharm (od 2010 roku przejęty przez Adamed). W sprzedaży są także takie preparaty jak Eumol-Activ 500 kaps., Wiesiołek Naturkaps (firma Hasco) oraz szeroka oferta produktów firmy GAL jak np. Zimnotłoczony olej z nasion wiesiołka w kapsułkach, Tran z olejem z wiesiołka kaps., Alliogal kaps. (będący połączeniem oleju wiesiołkowego i substancji aktywnych czosnku). Poza tym występują też gotowe preparaty dermatologiczne i kosmetyczne z dodatkiem oleju z wiesiołka jak np. Linoeparol maść, Linoeparol Sensitive krem półtłusty zawierający 10% zimnotłoczonego oleju z nasion dodatkowo z alantoiną i wit. E, Linoeparol Intensive zawierający 20% zimnotłoczonego oleju z nasion wiesiołka, olejki do kąpieli z olejkiem wiesiołkowym z wit.a i E dla dzieci i dla dorosłych, Allergal- w kapsułkach typu TWIST OFF- kosmetyk pielęgnacyjny do skóry wrażliwej oraz z problemami trądzikowymi. Wyróżnia się też całą gamę kosmetyków do twarzy i ciała kremy, balsamy oraz pomadki do ust z olejem wiesiołkowym oferowane przez firmy : Adamed oraz GAL. Powyższy przegląd właściwości biologicznych i farmakologicznych oleju wiesiołkowego, będącego bogatym źródłem GLA, potwierdza jego znaczenie jako środka pomocniczego w leczeniu różnorodnych, bardzo ciężkich schorzeń. Piśmiennictwo 1. Cisowski W., Stołyhwo A., Zielińska-Stasiek M., Poszukiwanie surowców roślinnych zawierających oleje bogate we frakcje NNKT. Streszczenia. II Ogólnopolska Konferencja Naukowa. Zastosowanie metod chromatograficznych w badaniach fitochemicznych i biomedycznych. 2. Gumowska J., Jeszcze o wiesiołku. Wiad. Ziel. 32 (1-2), Lamer-Zarawska E., Hojden B., Wiesiołki źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Wiad. Ziel. 32 (10-11), Lamer-Zarawska E., Właściwości biologiczne oleju wiesiołkowego (Oleum Oenotherae). Zbiór prac. Sympozjum. Olej z nasion wiesiołka w profilaktyce i terapii. Łódź - Tuszyn. 11

12 5. Lamer-Zarawska E., Właściwości biologiczne oleju wiesiołkowego. Wiad. Ziel. 35 (6), Lamer-Zarawska E., 2005 Leki Ziołowe Panacea nr 2(11) kwiecień czerwiec 2005 Leki roślinne w pediatrii. 7. Leman J., Mikrobiologiczna synteza biologicznie aktywnych lipidów. Biotechnologia. Przegląd informacyjny 2 (21), Michalak J., Kaczmarczyk-Skalska B., Zastosowanie oleju z nasion wiesiołka dwuletniego w leczeniu owrzodzeń różnego pochodzenia. Zbiór prac. Sympozjum. Olej z nasion wiesiołka w profilaktyce i terapii. Łódź - Tuszyn. 9. Ożarowski A., Wartość biologiczna olejów roślinnych zawierających kwas gamma linolenowy. Wiad. Ziel. 35 (1), Rostański K., Problemy taksonomiczne w obrębie rodzaju Oenothera L. (wiesiołek) i zróżnicowanie gatunkowe wiesiołka w Polsce. Zbiór prac. Sympozjum. Olej z nasion wiesiołka w profilaktyce i terapii. Łódź - Tuszyn. 11. Stolyhwo A., Technologia, pozyskiwanie i główne składniki oleju z nasion wiesiołka dziwnego (Oenothera paradoxa Hudziok). Zbiór prac. Sympozjum. Olej z nasion wiesiołka w profilaktyce i terapii. Łódź - Tuszyn. 12. Szczyglewska D., Kozłowski J., Wiesiołek dwuletni - roślina zyskująca znaczenie w lecznictwie. Część II. Nasiona surowcem leczniczym. Wiad. Ziel. 31 (5), Tutin T.G. i inni, Flora Europaea, t.2, University Press Cambridge. 12