Biologiczne i produkcyjne skutki zgryzania roślin rzepaku ozimego przez zwierzęta z rodziny jeleniowatych (Cervidae)

Transkrypt

1 ROŚLINY OLEISTE OILSEED CROPS 34 (2): Andrzej Oleksy, Tadeusz Zając, Bogdan Kulig, Agnieszka Klimek Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Instytut Produkcji Roślinnej Autor korespondencyjny A. Oleksy, rroleksy@cyf-kr.edu.pl DOI: / Biologiczne i produkcyjne skutki zgryzania roślin rzepaku ozimego przez zwierzęta z rodziny jeleniowatych (Cervidae) Biological and yield effects of the deer family (Cervidae) grazing on winter oilseed rape Słowa kluczowe: rzepak ozimy, jeleń, sarna, szkody łowieckie, uszkodzenia roślin, skutki uszkodzeń Streszczenie Oszacowanie rozmiarów ilościowych strat w produkcyjności roślin i łanu rzepaku ozimego, spowodowanych przez zwierzęta jeleniowate przeprowadzono w dwóch sezonach wegetacyjnych 2007/2008 i 2008/2009 na Śląsku Zielonym. Oceną objęto pola rzepaku ozimego odmiany Californium. W badaniach uwzględniono pola rzepaku ozimego o powierzchni od 1 do 10 ha, położone w pobliżu kompleksów leśnych Lasy Kobiórskie i Lasy Pszczyńskie. Przed zbiorem pobrano próby roślin z pól uszkodzonych i nieuszkodzonych w celu dokonania wybranych pomiarów biometrycznych. Żerowanie jeleniowatych na roślinach rzepaku zmniejszyło kilkakrotnie plon nasion z jednostki powierzchni. Całkowite uszkodzenie pędu głównego u roślin rzepaku ozimego prowadziło do zmniejszenia się liczby wykształconych łuszczyn. Liczba nasion w tych łuszczynach była bardzo mała, a nasiona drobne, słabo wykształcone i odznaczały się obniżoną masą. W odniesieniu do odgałęzień bocznych wyrosłych na uszkodzonych roślinach rzepaku, żerowanie jeleniowatych prowadziło głównie do spadku liczby łuszczyn. Łuszczyny wyrosłe na pędach bocznych uszkodzonych roślin rzepaku wykształciły zbliżoną liczbę nasion, których masa 1000 nasion była podobna do roślin nieuszkodzonych. Żerowanie jeleniowatych prowadziło do skrócenia ogonka łuszczyny wyrastającej z pędu głównego rzepaku. Znaczne skrócenie ogonka i części owocującej łuszczyny prowadziło do istotnego zmniejszenia się w niej liczby nasion. Key words: winter oilseed rape, damage of plants, the effects of damage Abstract Quantitative assessment of the extent of losses in productivity of winter oilseed rape plants and crop caused by deer animals was conducted during two growing seasons 2007/2008 and 2008/2009 in Śląsk Zielony (Green Silesia). The assessment included the fields of winter oilseed rape Californium cultivar. Oilseed rape fields which were taken into account had an area of 1 to 10 hectares, and were situated near the forest complex Kobiórskie Forest and Pszczyna Forest. Before the harvest, plant samples were collected from damaged and undamaged fields in order to make selected biometric measurements. Deer feeding on rape plants reduced seed yield several times per unit area. Main shoot total damage decreased the number of developed pods. The number of seeds

2 216 Andrzej Oleksy in the pods was very low, and small seeds, poorly developed, were characterized by reduced weight. In relation to side branches grown on damaged rape plants deer feeding led mainly to a decline in the pods number. The pods grown on the damaged side shoots of oilseed rape developed a similar number of seeds, whose weight of 1000 seeds was similar to that of intact plants. Deer feeding led to the reduction of the length of pod stems which grew out of the rape main shoot. Significant reduction of the stem and fruitful part of pods caused a considerable decrease in the number of seeds. Wstęp Obecnie rzepak ozimy należy do roślin rolniczych silnie uszkadzanych przez zwierzęta łowne, spośród których decydujące znaczenie ma żerowanie jelenia (Cervus elaphus L.) oraz sarny (Capreolus capreolus L.). W rejonach występowania naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych, na polach rzepaku szkody wywołują także ptaki gęsi i łabędzie (Budzyński 2010, Węgorek i in. 2011). Przyczyny silnego uszkadzania roślin i zasiewów rzepaku są wielorakie, powodowane zarówno zmianami w etologii niektórych gatunków zwierząt wolno żyjących (co ściśle łączy się ze znaczącym wzrostem ich populacji), jak i z rosnącą atrakcyjnością pokarmową współcześnie uprawianych odmian rzepaku (Szukiel 2001, Flis 2009a, 2010, 2013). Szkody w uprawie rzepaku rozciągają się w długim przedziale czasu i przypadają od wschodów aż do zbioru. Nasilenie szkód wyrządzanych przez zwierzynę uzależnione jest również od lokalizacji uprawy, stopnia jej atrakcyjności dla zwierzyny oraz stosowanych zabiegów profilaktycznych w zakresie ograniczania szkód (Mackin 1970, Flis 2009b, 2010). Wilson i in analizowali wielkość szkód wynikłych z żerowania Cervus elaphus L. i Dama dama L. na polach zbóż ozimych jęczmienia i pszenicy. W wyniku zgryzania straty w plonowaniu wyniosły w zależności od roku odpowiednio 7,1 15,9%. Wymienieni autorzy informują także o zaistnieniu szkód (od 14,5 do 17,3%) na użytkach zielonych na podstawie pomiarów strat biomasy, ale przeprowadzonych tylko na dwóch powierzchniach próbnych. Dotychczas nie podjęto i nie przeprowadzono szczegółowej wyceny wielkości tych szkód w uprawie rzepaku ozimego ujmując zarówno pojedynczą roślinę, jak i łan. Brak informacji w tym zakresie stawia w trudnym położeniu plantatorów tego gatunku, domagających się sprawiedliwego wyrównania finansowego szkód wynikłych z żerowania zwierząt łownych. Celem podjętych badan było oszacowanie rozmiarów ilościowych strat w produkcyjności uszkodzonych roślin i łanu, spowodowanych przez gatunki wolno żyjących zwierząt jeleniowatych w rejonie Śląska Zielonego.

3 Biologiczne i produkcyjne skutki zgryzania roślin rzepaku ozimego 217 Materiał i metody Wycenę szkód w uprawie rzepaku przeprowadzono w dwóch sezonach wegetacyjnych 2007/2008 i 2008/2009. Teren obserwacji obejmował okolicę Mikołowa i Tychów w woj. śląskim, należącą do Katowickiego Okręgu Łowieckiego. Okręg ten mimo gęstego zaludnienia i znacznej urbanizacji charakteryzuje się nieco większym stanem jeleni na 1000 ha powierzchni leśnej oraz sarny na 100 ha okręgu łowieckiego niż średnia krajowa. W Katowickim Okręgu Łowieckim w latach gospodarczych (od 1 kwietnia do 31 marca) 2007/2008 oraz 2008/2009 liczba jeleni kształtowała się na poziomie odpowiednio dla lat i sztuk. Natomiast liczebność sarny była znacznie większa i wynosiła odpowiednio i sztuk (Budny 2010, W obydwu sezonach wegetacyjnych oceną objęto pola rzepaku ozimego populacyjnej odmiany Californium uprawianej w analogicznej technologii. W badaniach uwzględniono pola rzepaku ozimego o powierzchni od 1 do 10 ha, położone w pobliżu lub niekiedy sąsiadujące ze ścianą lasu kompleksów leśnych Lasy Kobiórskie i Lasy Pszczyńskie oraz pola położone w znacznej odległości od kompleksów leśnych, gdzie nie dochodziło do występowania szkód spowodowanych przez zwierzęta łowne. W każdym sezonie wegetacyjnym ocenie poddano 5 pól uszkodzonych o łącznej powierzchni 25 ha w pierwszym sezonie i 30 ha w drugim sezonie badań oraz 6 pól nieuszkodzonych o łącznej powierzchni 28 ha w sezonie 2007/2008 i 33 ha w sezonie 2008/2009. Podane w pracy plony nasion rzepaku ozimego uzyskano w analogiczny sposób jaki stosuje GUS do oceny plonów rzepaku, czyli poprzez wywiady z rolnikami. Po zimie, przed ruszeniem wegetacji (BBCH 20 21) ustalono obsadę roślin rzepaku na powierzchni 1 m 2. W tym celu na każdym, uszkodzonym i nieuszkodzonym polu rzepaku ozimego liczono obsadę roślin na powierzchni 1 m 2 w pięciu miejscach, usytuowanych wzdłuż przekątnej pola. W przypadku pól o większej powierzchni niż 1 ha zwiększano liczbę pomiarów o 1 w przeliczeniu na każdy dodatkowy hektar. Precyzyjna ocena pól uszkodzonych i nieuszkodzonych pozwoliła na ilościową wycenę zaistniałych szkód. Przed zbiorem rzepaku w fazie dojrzałości technicznej (BBCH 84 86) na polach o powierzchni do 1 ha pobrano losowo po 3 rośliny z 5 miejsc w pobliżu ścieżek technologicznych na każdym uszkodzonym i nieuszkodzonym polu, a na polach o większej powierzchni zwiększano liczbę miejsc, z których pobierano rośliny o 1 na każdy dodatkowy hektar powierzchni. Na polach uszkodzonych w wybranych punktach badawczych pobierano rośliny typowe dla danego miejsca. Zebrane w fazie dojrzałości technicznej próby roślin rzepaku z wszystkich objętych badaniami pól (uszkodzonych i nieuszkodzonych) posłużyły do wykonania wybranych pomiarów biometrycznych: liczby rozgałęzień na roślinie, liczby łuszczyn na roślinie, pędzie głównym oraz poszczególnych pędach bocznych.

4 218 Andrzej Oleksy W celu scharakteryzowania cech morfologicznych i produkcyjności łuszczyn wykształconych na pędzie głównym oraz pędach bocznych roślin rzepaku pochodzących z pól uszkodzonych i nieuszkodzonych pobierano po 3 łuszczyny z części dolnej, środkowej i górnej pędu głównego. Część dolna obejmowała odcinek grona owoconośnego pędu głównego od pierwszych w pełni wykształconych łuszczyn licząc od powierzchni gleby do 1/3 długości grona owoconośnego. Część środkową stanowił odcinek grona owoconośnego pędu głównego od 1/3 do 2/3 jego długości. Natomiast część górna to odcinek powyżej 2/3 długości grona owoconośnego. Z pędów bocznych pobierano łuszczyny tylko z części dolnej i środkowej, a części te wyznaczono w analogiczny sposób jak na pędzie głównym. Wszystkie zebrane z danego pędu łuszczyny kolekcjonowano w torebkach papierowych. Udział nasion w masie łuszczyny wyliczono na podstawie masy nasion z łuszczyny i masy całego owocu. Masę 1000 nasion wyliczono na podstawie masy i liczby nasion z łuszczyn pozyskanych z danej części pędu ze wszystkich roślin pobranych w fazie dojrzałości technicznej. Liczbę nasion w łuszczynie określono również na podstawie wszystkich pobranych łuszczyn pochodzących z danej części grona owoconośnego. Dodatkowo wykonano pomiary biometryczne łuszczyn, wyszczególnione w tabelach 2 i 3. Uzyskane dane poddano analizie statystycznej, wykorzystując do tego celu pakiet Statistica. Istotność różnic określono testem Tukeya. Wyniki Uszkodzenia roślin rzepaku ozimego powodowane przez zwierzęta jeleniowate miały wyraźny wpływ na wielkość plonu nasion, który na plantacjach uszkodzonych był aż o 80% niższy w porównaniu do plonów uzyskanych z plantacji nieuszkodzonych. Do tak znacznej różnicy w wielkości uzyskanego plonu nasion przyczyniły się gównie obsada roślin na jednostce powierzchni oraz zredukowana liczba łuszczyn na roślinie. Żerowanie jeleniowatych na plantacji rzepaku spowodowało wystąpienie pustych miejsc, co obniżyło obsadę roślin rzepaku po zimie o 63% w porównaniu do plantacji, na których nie dochodziło do żerowania jeleniowatych. Spadek plonowania dokumentują średnie wartości cech plonotwórczych roślin uszkodzonych w porównaniu z nieuszkodzonymi (tab. 1). Liczba łuszczyn wykształconych przez nieuszkodzone rośliny rzepaku była średnio 7-krotnie wyższa w porównaniu z roślinami uszkodzonymi. Na skutek zgryzania pączków wierzchołkowych roślin rzepaku w okresie jesienno zimowym pędy główne były osłabione i wykształciły o połowę mniej łuszczyn w porównaniu z roślinami normalnie rozwijającymi się. Żerowanie jeleniowatych spowodowało niezwykle silne zmniejszenie liczby łuszczyn na odgałęzieniach bocznych w następstwie zgryzania części kwiatostanów lub pojedynczych pąków (kwiatów) znajdujących się na tych odgałęzieniach. Na wszystkich odgałęzieniach bocznych

5 Biologiczne i produkcyjne skutki zgryzania roślin rzepaku ozimego 219 roślin rzepaku uszkodzonego liczba zawiązanych i plonujących łuszczyn kształtowała się maksymalnie do 5 sztuk, natomiast rzepak nieuszkodzony na analogicznych odgałęzieniach wytworzył od 12 do 37 łuszczyn. Tabela 1 Porównanie plonowania, obsady i stopnia rozgałęzienia roślin rzepaku pochodzących z pól nieuszkodzonych i uszkodzonych Comparison of yield, density and degree of branching of oilseed rape fields from the undamaged and damaged Wyszczególnienie Specification Plon nasion [t ha -1 ] Seed yield Średnia obsada roślin [szt. m -2 ] Mean plant density [pcs. m -2 ] Średnia liczba odgałęzień na roślinie [szt.] Mean number of branches per plant [pcs.] Średnia liczba łuszczyn na roślinie [szt.] Mean number of siliques per plant [pcs.] Średnia liczba łuszczyn na pędzie głównym [szt.] Mean number of siliques per main stem [pcs.] Nieuszkodzone Undamaged Uszkodzone Damaged NIR 0,05 LSD ,22 0,65 0,48 55,6 20,8 12,4 9,3 6,4 1,61 278,7 44,2 65,67 37,9 20,6 5,22 Liczba łuszczyn na odgałęzieniach bocznych [szt.] Number of siliques per lateral branches [pcs.] I 24,5 1,5 8,38 II 25,7 3,9 8,42 III 36,6 4,9 12,68 IV 34,6 3,2 11,87 V 34,6 3,4 11,53 VI 29,0 2,8 9,46 VII 25,3 2,0 7,50 VIII 24,5 1,1 7,01 IX 12,3 0,2 9,67 Najwięcej łuszczyn rzepak nieuszkodzony wykształcił na odgałęzieniach bocznych wyrastających ze środkowej części pędu głównego (tab. 1). Pędy boczne wyrastające z górnej części pędu głównego posiadały już nieco mniej łuszczyn, ponieważ zawiązywały się nieco później, w okresie narastającej suszy glebowej, co sprzyjało zwiększonej utracie zawiązków kwiatowych. Uszkodzenie roślin rzepaku prowadziło do zmniejszenia się liczby łuszczyn na tych roślinach oraz zawiązywania małej liczby nasion w łuszczynach powstałych na pędzie głównym (tab. 2). Takie ukształtowanie danych wskazuje na szkodliwość zgryzania pędu głównego w okresie jesienno-zimowym. Jednokrotne lub wielokrotne przygryzanie pędu głównego zimą i w czasie wiosennego wznowienia wegetacji sprawiło, że rzepak nie był w stanie wykształcić pędu głównego normalnej długości. Krótki

6 Tabela 2 Charakterystyka cech morfologicznych i produkcyjności łuszczyn wykształconych na pędzie głównym roślin nieuszkodzonych i uszkodzonych Morphological characteristics and productivity siliques on the main stem of undamaged and damaged plants Cecha Trait Długość ogonka [mm] Pedicel length Długość łuszczyny [mm] Pod length Długość owocni [mm] Siliques length Masa łuszczyny [mg] Silique weight with seeds Masa nasion [mg] Weight of seeds per silique Masa owocni [mg] Weight of coats Liczba nasion [szt.] Number of seeds per silique [pcs.] Masa 1000 nasion [g] 1000-seed weight Udział nasion w masie łuszczyny Silique harvest index (HI) dolnej lower ni różnice nieistotne insignificant differences Nieuszkodzone Undamaged Uszkodzone Damaged położenie łuszczyny w części pędu siliques position in a part of a shoot środkowej central górnej top średnia mean dolnej lower środkowej central górnej top średnia mean NIR 0,05 LSD ,5 22,1 22,3 22,6 21,0 18,0 16,0 18,3 2,04 64,8 63,4 58,6 62,3 49,0 46,3 36,0 43,8 7,53 88,3 85,5 80,9 84,9 70,0 64,3 52,0 62,1 7, , , ni 25,7 26,2 21,8 24,6 21,3 15,3 14,7 17,1 5,92 5,75 5,76 6,05 5,85 4,00 3,63 4,73 4,12 0,81 0,61 0,63 0,60 0,62 0,50 0,34 0,62 0,49 0,078

7 Biologiczne i produkcyjne skutki zgryzania roślin rzepaku ozimego 221 i cienki pęd główny uniemożliwił wykształcenie dużej liczby nasion w łuszczynie. Taki układ danych wskazuje na znaczącą rolę w kształtowaniu liczby nasion w łuszczynie asymilatów wcześniej zdeponowanych w pędzie głównym. Redystrybucja asymilatów do zawiązywanych nasion umożliwia przeżycie większej ilości zawiązanych nasion w łuszczynie u roślin o normalnie funkcjonującym pędzie głównym. Żerowanie na młodocianych roślinach sprawia, że łuszczyny wykształcające się na pędzie głównym zawierają niewielką ilość nasion. Z kolei na bocznych pędach uszkodzonych roślin rzepaku zawiązywana była mała liczba łuszczyn, ale wykształciły one normalną liczbę nasion w łuszczynie (tab. 3 i 4). Przedstawione dane wskazują na zaistnienie zjawiska kompensacji, będącego próbą wykorzystania przez rośliny możliwości produkcyjnych (Rathke i in. 2006). Na duże zdolności kompensacyjne rzepaku uprawianego w różnej gęstości wskazują także Budzyński i in. 1985, Muśnicki 1989 oraz Wielebski i Wójtowicz 1998, Porównanie masy 1000 nasion rzepaku nieuszkodzonego lub uszkodzonego przez zwierzęta jeleniowate pokazuje wielkość zróżnicowania tej cechy. Na pędzie głównym rzepaku uszkodzonego przez zwierzęta jeleniowate powstałe nasiona były zdrobniałe, o małej masie, kształtującej się w przedziale od 3,63 do 4,73 g. Nieuszkodzone rośliny rzepaku wykształciły na pędzie głównym dorodne nasiona, których masa 1000 nasion kształtowała się w zakresie od 5,75 do 6,05 g (tab. 2). Nasiona wykształcone na pędach bocznych nieuszkodzonych i uszkodzonych roślin rzepaku miały zbliżoną masę nasion (tab. 3), która jednak była nieco niższa w porównaniu do nasion powstałych na pędzie głównym nieuszkodzonych roślin rzepaku, natomiast wyższa w porównaniu do uszkodzonych roślin rzepaku ozimego. Sumaryczną oceną różnorodnych wpływów płynących z uszkadzania roślin rzepaku przez zwierzęta jeleniowate jest średnia masa nasion z pojedynczej łuszczyny, co obrazują dane w tabelach 2 i 3. Uszkodzone rośliny rzepaku posiadały na pędzie głównym bardzo nisko produktywne łuszczyny. Pojedyncze łuszczyny z tych pędów dały o połowę niższą masę nasion w porównaniu do łuszczyn pochodzących z nieuszkodzonych roślin (tab. 2). Odmienna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do łuszczyn wytworzonych przez odgałęzienia boczne roślin nieuszkodzonych i uszkodzonych, ponieważ masa nasion z tych łuszczyn była zbliżona (tab. 3). Dla obydwu tych cech, czyli masy 1000 nasion i masy nasion z łuszczyny w odniesieniu do odgałęzień bocznych, nie miało znaczenia usytuowanie łuszczyny na odgałęzieniach. Zarówno łuszczyny położone w dolnej części, jak i łuszczyny usytuowane w górnej części plonowały podobnie, jeżeli idzie o obie cechy plonotwórcze pojedynczej rośliny. W tabelach 2 i 3 porównano również długość ogonka łuszczyn z roślin rzepaku uszkodzonego lub nieuszkodzonego przez zwierzęta jeleniowate. Krótsze ogonki posiadały łuszczyny zawiązane zarówno na pędzie głównym, jak i na od-

8 Tabela 3 Charakterystyka cech morfologicznych i produkcyjności łuszczyn z części dolnej pędów bocznych roślin nieuszkodzonych i uszkodzonych rzepaku Morphological characteristics and productivity siliques from the lower part of lateral branches of undamaged and damaged plants of oilseed rape Cecha Trait Długość ogonka [mm] Pedicel length Długość łuszczyny [mm] Pod length Długość owocni [mm] Siliques length Masa łuszczyny [mg] Silique weight with seeds Masa nasion [mg] Weight of seeds per silique Masa owocni [mg] Weight of coats Liczba nasion [szt.] Number of seeds per silique [pcs.] Masa 1000 nasion [g] 1000-seed weight Udział nasion w masie łuszczyny Silique harvest index (HI) dół bottom ni różnice nieistotne insignificant differences Nieuszkodzone Undamaged Uszkodzone Damaged położenie pędów bocznych na roślinie position of lateral shoots per plant środek center góra top średnia mean dół bottom środek center góra top średnia mean NIR 0,05 LSD ,6 23,5 22,1 23,7 19,7 18,4 19,4 19,2 1,61 56,9 61,3 59,0 59,1 57,4 54,5 56,8 56,2 ni 82,5 84,8 81,1 82,8 77,1 72,9 76,2 75,4 4, ni ni ,4 18,3 22,1 22,2 20,9 20,9 20,1 23,6 21,5 ni 5,29 5,45 5,78 5,51 4,83 5,19 5,03 5,02 ni 0,55 0,61 0,64 0,60 0,52 0,49 0,52 0,51 0,053

9 Tabela 4 Charakterystyka cech morfologicznych i produkcyjności łuszczyn z części środkowej pędów bocznych roślin nieuszkodzonych i uszkodzonych rzepaku Morphological characteristics and productivity of siliques in the middle part of lateral branches of undamaged and damaged plants of oilseed rape Cecha Trait Długość ogonka [mm] Pedicel length Długość łuszczyny [mm] Pod length Długość owocni [mm] Siliques length Masa łuszczyny z nasionami [mg] Silique weight with seeds Masa nasion z łuszczyny [mg] Weight of seeds per silique Masa owocni [mg] Weight of coats Liczba nasion w uszczynie [szt.] Number of seeds per silique [pcs.] Masa 1000 nasion [g] 1000-seed weight Udział nasion w masie łuszczyny Silique harvest index (HI) dół bottom ni różnice nieistotne insignificant differences Nieuszkodzone Undamaged Uszkodzone Damaged położenie pędów bocznych na roślinie position of lateral shoots per plant środek center góra top średnia mean dół bottom środek center góra top średnia mean NIR 0,05 LSD ,7 23,8 22,3 23,9 18,7 18,8 18,7 18,7 1,82 57,4 57,9 55,2 56,8 52,7 48,4 47,2 49,4 5,31 83,1 81,7 77,5 80,8 71,4 67,2 65,9 68,2 5, ni , ni ni ni

10 224 Andrzej Oleksy gałęzieniach bocznych roślin uszkodzonych. Bezpośrednie porównanie długości ogonków wskazuje, że długość ogonka łuszczyn z roślin uszkodzonych była przeciętnie o 20% mniejsza w stosunku do łuszczyn pochodzących z roślin nieuszkodzonych. Analogicznie ułożyły się wartości odnoszące się do długości pojedynczej łuszczyny. Długość łuszczyny na pędzie głównym, pochodzącej z roślin uszkodzonego rzepaku, była średnio o blisko 30% mniejsza w porównaniu do łuszczyn z roślin nieuszkodzonych. Natomiast średnia długość łuszczyn na pędach bocznych rzepaku uszkodzonego była mniejsza o 9% w stosunku do łuszczyn z pędów bocznych rzepaku nieuszkodzonego. Wyniki odnoszące się do długości ogonka i łuszczyny kształtują się w podobnym zakresie, dowodząc istotnego wpływu cech gatunkowych w odniesieniu do łuszczyn. Cechy te sprawiły, że pomiędzy długością ogonka i łuszczyny zachodzą takie same prawidłowości. Dyskusja Po zbiorze kukurydzy, atrakcyjnym żerowiskiem dla roślinożernych gatunków zwierząt łownych stają się rośliny ozime. Jeleniowate najczęściej żerują na zbożach ozimych, głównie na życie oraz na rzepaku. Wielkość szkód powodowanych w tych uprawach jest bardzo zmienna i zależy w dużym stopniu od przebiegu pogody w okresie jesienno-zimowym oraz od liczebności zwierzyny. W ostatnich latach obserwuje się ciągły wzrost szkód w uprawach polowych powodowanych przez niektóre gatunki zwierząt łownych (Węgorek i Giebel 2005, Węgorek 2007, Fils 2011). Według Beresia i in. (2007) duże zagrożenie ze strony zwierząt wolno żyjących występuje w uprawach zbóż, rzepaku, a także roślin okopowych. Ponadto jak donosi Węgorek (2006) w ostatnich 10 latach znacznie wzrosła liczebność głównych sprawców szkód łowieckich dzika i jelenia. W niektórych rejonach Polski przyrost populacji tych zwierząt osiągnął nawet 100%. Również Flis (2013) stwierdził dynamiczny wzrost szkód w uprawach roślin zbożowych i kukurydzy, a także w trwałych użytkach zielonych. Autor analizując zależność pomiędzy wielkością i kształtem kompleksów leśnych wykazał, iż stopień rozdrobnienia kompleksów leśnych w obecnych uwarunkowaniach środowiskowych agrocenoz nie ma większego wpływu na wielkość szkód. Z kolei obliczone zależności pomiędzy liczebnością dzików i wielkością szkód w uprawach polowych wskazują, iż istnieje wysoka, a zarazem statystycznie istotna zależność pomiędzy wzrostem liczebności dzików i wzrostem szkód w uprawach rolniczych. Przeprowadzone badania wykazały silny wpływ uszkodzeń roślin rzepaku przez jeleniowate na poziom plonowania oraz cechy morfologiczne roślin. Można stwierdzić, że w wyniku żerowania zwierząt jeleniowatych wystąpiły dwojakiego rodzaju szkody w łanie rzepaku. Całkowite zgryzanie roślin wygrzebywanych kopytami spod śniegu w czasie spoczynku zimowego powodowało ubytki roślin na

11 Biologiczne i produkcyjne skutki zgryzania roślin rzepaku ozimego 225 polu i pojawienie się pustych miejsc oraz prowadziło do znacznego zmniejszenia obsady roślin na jednostce powierzchni, która w warunkach przeprowadzonych doświadczeń w porównaniu do plantacji nieuszkodzonych była mniejsza o 63%. Częściowe uszkodzenie roślin rzepaku spowodowane zwłaszcza poprzez przygryzanie pędu głównego prowadziło do zmniejszenia się liczby łuszczyn na pojedynczej roślinie oraz liczby nasion w łuszczynie, a wykształcone nasiona były drobne i odznaczały się wyjątkowo niską masą. W efekcie średni plon nasion z pojedynczej rośliny był niski, co w połączeniu z mniejszą obsadą roślin na jednostce powierzchni prowadziło do uzyskania niskiego plonu z jednostki powierzchni, który w porównaniu do plantacji nieuszkodzonych był mniejszy aż o 80%. Podobne rezultaty uzyskali Węgorek i in. 2011, którzy badali symulowany wpływ wielkości i rodzaju uszkodzeń rzepaku ozimego, jakie mogłyby być spowodowane przez zwierzęta łowne, na plonowanie roślin. W badaniach autorów, rośliny pozbawione pąka wierzchołkowego dały plon o 57,32% niższy niż w kontroli; rośliny, które utraciły 100% liści, ale zachowały pąk wierzchołkowy dały plon o 53,05% niższy niż w kontroli; rośliny, które utraciły wyłącznie 50% liści dały plon o 28,55% niższy, a rośliny, które straciły 25% liści dały plon o 18,34% niższy niż kontrola. Zaznaczyć należy iż w tych badaniach obsada roślin kształtowała się na jednakowym poziomie, a spadek plonu notowany przez autorów dotyczył przede wszystkim uszkodzeń roślin. Wnioski 1. Żerowanie jeleniowatych na plantacjach rzepaku ozimego sąsiadujących z dużymi kompleksami leśnymi może zmniejszyć kilkakrotnie plon nasion z jednostki powierzchni. 2. Całkowite uszkodzenie pędu głównego u roślin rzepaku ozimego prowadzi do zmniejszenia się liczby wykształconych łuszczyn. Liczba nasion w tych łuszczynach jest bardzo mała, a nasiona są drobne, słabo wykształcone i odznaczają się wyjątkowo niską masą. 3. W odniesieniu do odgałęzień bocznych wyrosłych na uszkodzonych roślinach rzepaku żerowanie jeleniowatych prowadziło głównie do spadku liczby łuszczyn na pojedynczym odgałęzieniu. Łuszczyny wyrosłe na pędach bocznych uszkodzonych roślin rzepaku wytworzyły zbliżoną liczbę nasion. Masa 1000 nasion była analogiczna jak u roślin nieuszkodzonych. 4. Żerowanie jeleniowatych prowadziło do skrócenia ogonka łuszczyny wyrastającej z pędu głównego rzepaku. Znaczne skrócenie ogonka i części owocującej łuszczyny prowadzi do istotnego zmniejszenia się w owocach liczby nasion.

12 226 Andrzej Oleksy Literatura Bereś K., Korbas M., Walczak F., Węgorek P., Złotkowski J Poradnik Sygnalizatora Ochrony Zbóż. Inst. Ochr. Roślin, 111 ss. Budny M., Kamieniarz R., Kolanoś B., Mąka H., Panek M Sytuacja zwierząt łownych w Polsce w latach Biuletyn Stacji Badawczej w Czempiniu, 6: Budzyński W Rośliny Oleiste. Uprawa i zastosowanie. PWRiL, Poznań. Budzyński W., Majkowski K., Wróbel E The effect of plant density on the wintering and yields of winter rape doubly improved cultivars. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst. Agricult., 42: Flis M. 2009a. Szkody w uprawach rolniczych w świetle szkodliwego oddziaływania rolnictwa na ekosystemy. Biotop. Zagrożenia biotopów leśnych. Uniwersytet Opolski, Opole: Flis M. 2009b. Wielkość szkód wyrządzanych przez dziki w uprawach rolniczych w obwodzie łowieckim polnym w latach i Biul. IHAR, 254: Flis M Zmienność wielkości szkód wyrządzanych przez dziki w zróżnicowanych strukturach agrocenoz. Biul. IHAR, 256: Fils M Zróżnicowanie szkód wyrządzanych przez dzikie zwierzęta w warunkach obwodu łowieckiego leśnego nr 123. Biul. IHAR, 262: Flis M Intensywność występowania szkód wyrządzonych przez dziki w zróżnicowanych warunkach środowiskowych, na tle dynamiki liczebności populacji. Annales UMCS, sec. EE, Zootechnica, 31 (1): odczyt z dn r. Mackin R Dynamics of damage caused by wild boar to different agricultural crops. Acta Theriologica, 15: Muśnicki Cz Charakterystyka botaniczno-rolnicza rzepaku ozimego i jego plonowanie w zmiennych warunkach siedliskowo-agrotechnicznych. Rocz. AR w Poznaniu, Rozp. Nauk., 191: 153. Rathke G.W., Behrens T., Diepenbrock W Integrated nitrogen management strategies to improve seed field, oil content and nitrogen efficiency of winter oilseed rape (Brassica napus L.): a review. Agric. Ecosyst. Environ., 117, Szukiel E Ochrona drzew przed roślinożernymi ssakami. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Warszawa: Węgorek P Dzików ciągle przybywa. Top Agrar Polska 5: Węgorek P Szkody łowieckie narastający problem. Rolnik Dzierżawca, 1 (118): Węgorek P., Giebel J Szkody łowieckie uwarunkowania i możliwości zapobiegania. Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 44 ss. Węgorek P., Korbas M., Zamojska J., Bandyk A Wpływ wielkości i rodzaju uszkodzeń rzepaku ozimego przez zwierzęta łowne na plonowanie roślin. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 51 (1): Wielebski F., Wójtowicz M Zagęszczenie roślin w łanie jako istotny element kształtowania plonu nasion odmian populacyjnych i odmiany mieszańcowej rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XIX (2): Wielebski F., Wójtowicz M Wpływ gęstości siewu na plon nasion oraz cechy morfologiczne i elementy struktury plonu odmian populacyjnych i mieszańcowych rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXII (2): Wilson C.J., Britton A.M., Symes R.G An Assessment of Agricultural Damage Caused by Red Deer (Cervus elaphus L.) and Fallow Deer (Dama dama L.) in Southwest England. Wildl. Biol. Pract., 5 (2):