Wybrane zasoby osobiste a zachowania żywieniowe grupy instruktorek fitness

Transkrypt

1 Gacek Probl Hig M. Epidemiol Wybrane zasoby 2017, 98(2): osobiste a zachowania żywieniowe grupy instruktorek fitness 159 Wybrane zasoby osobiste a zachowania żywieniowe grupy instruktorek fitness Selected personal resources vs. eating habits of female fitness trainers Maria Gacek Zakład Medycyny Sportowej i Żywienia Człowieka, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Wprowadzenie. Zachowania żywieniowe są determinowane różnymi czynnikami, również psychologicznymi. Cel. Analiza zachowań żywieniowych grupy instruktorek fitness w zależności od wybranych zasobów osobistych (poziomu dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia). Materiały i metody. Badania przeprowadzono w grupie 200 instruktorek fitness z klubów krakowskich. Zastosowano autorski walidowany kwestionariusz zachowań żywieniowych uwzględniający rekomendacje szwajcarskiej piramidy żywienia sportowców oraz Test Orientacji Życiowej (LOT-R) i Skalę Satysfakcji z Życia (SWLS). Wyniki. Spośród jakościowych zaleceń racjonalnego żywienia, kobiety w największym odsetku: do nawadniania preferowały wodę mineralną (96%), spożywały przynajmniej 3 posiłki dziennie (95%) i stosowały urozmaiconą dietę (91%), a ponadto unikały fast food (92%), słodzonych napojów (90%) oraz słodyczy i słonych przekąsek (89%). Często także regularnie spożywały posiłki (83%) i surowe warzywa (80%) oraz prawidłowo uzupełniały płyny w czasie wysiłku fizycznego (80%). Ponadto spożywały ryby w każdym tygodniu (75%) i unikały napojów energetyzujących (72%). Rzadziej z zalecaną częstością spożywały produkty zbożowe pełnoziarniste (66%), warzywa i owoce (62%) oraz produkty mleczne (46%). Analiza statystyczna wykazała, warzywa surowe istotnie częściej spożywały kobiety o wysokim niż niskim poziomie optymizmu (88,8 vs. 69,1%; p<0,001) i satysfakcji z życia (89,0 vs. 70,5%; p<0,01). Kobiety o wysokiej satysfakcji z życia istotnie częściej spożywały ryby (82,0 vs. 68,6%; p<0,05), rzadziej jednak ograniczały spożywanie słodyczy i słonych przekąsek (84,0 vs. 94,1%; p<0,05). Wnioski. Niektóre zachowania żywieniowe instruktorek fitness były zróżnicowane w zależności od poziomu dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia. Słowa kluczowe: zachowania żywieniowe, optymizm, satysfakcja z życia, instruktorki fitness Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. Eating habits are determined by different factors, including psychological ones. Aim. To analyze eating habits of female fitness trainers depending on selected personal resources (the level of dispositional optimism and satisfaction with life). Material & Method. The study was carried out in a group of 200 female fitness trainers from fitness clubs in Krakow. The study involved an original validated eating habits questionnaire including the recommendations of the Swiss food pyramid for athletes, Life Orientation Test-Revised (LOT-R), and Satisfaction With Life Scale (SWLS). Results. As for the qualitative recommendations for a rational diet, the highest percentage of the studied women preferred mineral water for hydration (96%), had at least three meals a day (95%) and a varied diet (91%); besides, they avoided fast food (92%), sweet drinks (90%), as well as sweets and salty snacks (89%). Moreover, many of them had their meals regularly (83%), ate raw vegetables (80%) and properly hydrated during exercise (80%). They also ate fish every week (75%) and avoided energy drinks (72%). Fewer of them ate whole-grain cereal products (66%), fruit and vegetables (62%) and dairy products (46%) as often as recommended. The statistical analysis showed that raw vegetables were significantly more often consumed by women with the high than with the low level of optimism (88.8 vs 69.1%; p<0.001) and satisfaction with life (89.0 vs 70.5%; p<0.01). The women displaying high satisfaction with life significantly more often ate fish (82.0 vs 68.6%; p<0.05), but they less often limited the consumption of sweets and salty snacks (84.0 vs 94.1%; p<0.05). Conclusion. Some eating habits of female fitness trainers varied depending on the level of dispositional optimism and satisfaction with life. Key words: eating habits, optimism, satisfaction of life, female fitness trainers Adres do korespondencji / Address for correspondence dr hab. Maria Gacek Zakład Medycyny Sportowej i Żywienia Człowieka Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie ul. Al. Jana Pawła Ii 78 78, Kraków tel , maria.gacek@awf.krakow.pl Wprowadzenie Dla zachowania zdrowia i poprawy zdolności wysiłkowych aktywnych fizycznie osób konieczne jest stosowanie różnorodnej i zbilansowanej diety, pokrywającej zwiększone zapotrzebowanie na energię i niektóre składniki odżywcze, w tym: białka, witaminy grupy B i antyoksydanty [1-3]. Aktualnym modelem racjonalnego żywienia osób o zwiększonej aktywności fizycznej jest piramida szwajcarska. Piramidę tę u podstawy otwierają niesłodzone napoje, a u szczytu zamykają słodycze, słone przekąski i słodzone napoje, między którymi umieszczono grupy warzyw

2 160 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych i nasion roślin strączkowych, produkty białkowe oraz oleje, tłuszcze i orzechy, rekomendowane do spożycia w zróżnicowanej ilości i częstości [4]. Zachowania zdrowotne, w tym żywieniowe są determinowane czynnikami socjoekonomicznymi, kulturowymi i osobowościowymi [5, 6]. Cechami psychologicznymi kształtującymi kulturę zdrowotną człowieka są m.in.: poczucie dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia. Satysfakcja z życia, jako subiektywne dobre samopoczucie, jest jednym ze wskaźników jakości życia i ważnym zasobem zdrowotnym człowieka [7, 8]. Także dyspozycyjny optymizm, wyrażający oczekiwania pozytywnych zdarzeń, jest ważnym zasobem osobistym regulującym zachowania zdrowotne, w tym żywieniowe [9, 10]. Wcześniejsze badania wykazały zależności między różnicami indywidualnymi, w tym poczuciem optymizmu i satysfakcji z życia a zachowaniami żywieniowymi kobiet menopauzalnych [11, 12]. Inne badania w zakresie psychologicznych uwarunkowań zachowań żywieniowych osób aktywnych fizycznie dotyczyły m.in. predykcyjnej roli poczucia własnej uogólnionej skuteczności, cechy dodatnio skorelowanej z poziomem dyspozycyjnego optymizmu [13-16]. W tym kontekście, kontynuując badania nad psychologicznymi uwarunkowaniami zachowań żywieniowych różnych grup populacyjnych, podjęto badania nad predykcyjną rolą poczucia satysfakcji z życia i dyspozycyjnego optymizmu w odniesieniu do wyborów żywieniowych młodych, aktywnych fizycznie kobiet pracujących jako instruktorki fitness. Badania podjęto także z uwagi na ograniczoną w piśmiennictwie polskim liczbę prac na temat psychologicznych uwarunkowań sposobu żywienia kobiet uczestniczących w zajęciach fitness [14, 16], a w szczególności dotyczących żywienia instruktorek fitness, kobiet zawodowo eksponowanych na wysiłek fizyczny. Cel Analiza zależności między wybranymi zasobami osobistymi (poziomem dyspozycyjnego optymizmu i poczuciem satysfakcji z życia) a stopniem realizacji jakościowych zaleceń żywieniowych dla osób o wysokiej aktywności fizycznej w grupie młodych kobiet instruktorek fitness w klubach krakowskich. Materiały i metody Badania przeprowadzono w grupie 200 młodych kobiet w wieku lata (25,0±3,2) instruktorek w krakowskich klubach fitness. Z analizy danych socjodemograficznych wynika, że kobiety były: pannami (52%) i mężatkami (48%), miały wykształcenie wyższe licencjackie (36%) i magisterskie (33%) oraz średnie (31%). Pochodziły ze środowiska miejskiego (77%) i wiejskiego (23%). W większości wykonywały także zawód fizjoterapeuty. Zawodową aktywność fizyczną w klubach fitness podejmowały w wymiarze 7,8±4,9 godzin tygodniowo, prowadząc różne zajęcia (zumba, trening funkcjonalny, wzmacnianie, spinning, cross i step). Średni staż pracy w klubach fitness wynosił 3,0±2,1 lata. Wszystkie kobiety miały ukończone odpowiednie kursy (trenera personalnego lub instruktora fitness). Dodatkową aktywność fizyczną w czasie wolnym deklarowało 98% badanych kobiet, średnio przeznaczając 6,1±3,0 godzin w tygodniu. Wartość średnia wskaźnika BMI badanych kobiet wynosiła 21,3±1,9 kg/m 2 i była prawidłowa. Wskaźniki masy ciała BMI ustalono na podstawie standardowych pomiarów antropometrycznych. Kryterium włączenia do grupy było wykonywanie pracy instruktorki fitness w klubach krakowskich przynajmniej od roku. Do oceny sposobu żywienia zastosowano autorski kwestionariusz zachowań żywieniowych, uwzględniający podstawowe jakościowe założenia szwajcarskiej piramidy żywienia sportowców. W kwestionariuszu uwzględniono 17 zdań twierdzących, nawiązujących do jakościowych zaleceń szwajcarskiej piramidy żywienia sportowców. W odniesieniu do odpowiedzi na kolejne twierdzenia przyjęto dwie kategorie wyboru: tak i nie. Zastosowany autorski kwestionariusz oceny sposobu żywienia był poddany procedurze walidacji, która wykazała wysoką powtarzalność wyników. Wartości testu Chi 2 McNemara nie wykazały statystycznie istotnych różnic między wynikami pretestu i retestu dla żadnego twierdzenia (p>0,05). Do pomiaru poziomu dyspozycyjnego optymizmu wykorzystano Test Orientacji Życiowej (LOT-R Life Orientation Test) MF Scheiera, ChS Carvera i MF Bridgesa w adaptacji R Poprawy i Z Juczyńskiego [6]. Skala LOT-R, zawierająca 10 stwierdzeń (6 diagnostycznych), jest zbudowana w ten sposób, że im wyższy wynik testu (w zakresie 0-24 punktów), tym wyższy poziom optymizmu. Klasyfikacji badanych osób do grup o zróżnicowanym poziomie optymizmu dokonano w oparciu o wartość środkową (medianę) wyników surowych. Wyniki poniżej mediany wyznaczyły niskie, a powyżej mediany wysokie poczucie optymizmu. Mediana wyników surowych w skali LOT-R badanych instruktorek fitness wynosiła 20 (Me±SD: 20,0±2,3; min-max: 14 24). Pomiaru poziomu satysfakcji z życia dokonano z zastosowaniem Skali Satysfakcji z Życia (SWLS Satisfaction With Life Scale) E Dienera, RA Emmonsa, RJ Larsena i S Griffin, w adaptacji Z Juczyńskiego [6]. Skala SWLS, zawierająca 5 stwierdzeń, jest zbudowana w ten sposób, że im wyższy wynik testu (w zakresie 5-35 punktów), tym wyższe poczucie satysfakcji z życia. Klasyfikacji badanych kobiet do grup o zróżnicowanym poziomie satysfakcji z życia dokonano w oparciu o wartość środkową (medianę) wyników surowych. Wyniki poniżej mediany w skali SWLS wyznaczyły niskie, a powyżej mediany wysokie

3 Gacek M. Wybrane zasoby osobiste a zachowania żywieniowe grupy instruktorek fitness 161 poczucie optymizmu. Mediana wyników surowych w skali SWLS badanych kobiet wynosiła 21 (Me±SD: 21,2±2,4; min-max: 15-25). Analizę wyników przeprowadzono za pomocą pakietu statystycznego PQStat ver Porównania zachowań żywieniowych kobiet w zależności od poziomu satysfakcji z życia i dyspozycyjnego optymizmu dokonano z zastosowaniem testu zależności Chi 2. Za istotne przyjęto prawdopodobieństwo testowe gdy p<0,05, a za wysoce istotne gdy p<0,01 lub p<0,001. Wyniki Spośród jakościowych zaleceń żywieniowych szwajcarskiej piramidy żywienia sportowców, instruktorki fitness w największym odsetku: preferowały wodę mineralną do nawadniania organizmu (96%), spożywały przynajmniej 3 posiłki dziennie (95%) i stosowały urozmaiconą dietę (91%). Podobnie często unikały produktów typu fast food (92%), słodzonych napojów (90%) oraz słodyczy i słonych przekąsek (89%). Kobiety często także regularnie spożywały posiłki (83%) i surowe warzywa (80%) oraz prawidłowo uzupełniały płyny w czasie wysiłku fizycznego (80%). W wysokim odsetku również spożywały ryby w każdym tygodniu (75%) i unikały napojów energetyzujących (72%). Rzadziej z zalecaną częstością spożywały produkty zbożowe pełnoziarniste (66%), warzywa i owoce (62%) oraz produkty mleczne (46%) (tab. I). Analiza statystyczna w zakresie zróżnicowania zachowań żywieniowych w zależności od analizowanych cech psychologicznych wykazała, że warzywa surowe istotnie częściej spożywały kobiety o wysokim niż niskim poziomie optymizmu (88,8 vs. 69,1%; p<0,001) i satysfakcji z życia (89,0 vs. 70,5%; p<0,01). Kobiety o wysokiej satysfakcji z życia istotnie częściej spożywały ryby (82,0 vs. 68,6%; p<0,05), rzadziej jednak ograniczały spożywanie słodyczy i słonych przekąsek (84,0 vs. 94,1%; p<0,05). Inne uwzględnione zachowania żywieniowe nie wykazywały zróżnicowania w zależności od analizowanych wymiarów osobowości kobiet (p>0,05) (tab. I). Dyskusja Omawiane badania wykazały niepełną realizację jakościowych zaleceń żywieniowych oraz zróżnicowanie niektórych wyborów żywieniowych instruktorek fitness w zależności od analizowanych cech psychologicznych, ze wskazaniem na bardziej racjonalne w grupie kobiet o wyższym nasileniu dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia. Wykazane nieprawidłowości żywieniowe kobiet instruktorek fitness dotyczyły w szczególności Tabela I. Zachowania żywieniowe kobiet instruktorek fitness w zależności od zasobów osobistych: poziomu optymizmu i satysfakcji z życia (%) Table I. Eating habits of female fitness trainers depending on personal resources: level of optimism and satisfaction with life (%) Zachowania żywieniowe /Eating habits Ogółem /Total Poziom dyspozycyjnego optymizmu /Level of optimism (LOT-R) Poziom satysfakcji z życia /Level of life satisfaction (SWLS) niski /low wysoki /high p niski /low wysoki /high p spożywanie przynajmniej 3 posiłków dziennie /at least 3 meals per day 95,0 93,6 96,3 0,582 94,1 96,0 0,770 regularne spożywanie posiłków /eating regularly 83,0 83,3 82,9 0,946 80,3 86,0 0,286 warzywa i owoce 3-5 razy dziennie 62,0 62,9 61,7 0,853 60,7 64,0 0,637 /3-5 servings of fruit and vegetables per day warzywa przynajmniej 2 razy dziennie /vegetables at least twice a day 66,0 64,8 68,0 0,623 64,7 68,0 0,620 warzywa surowe przynajmniej raz dziennie 80,0 69,1 88,8 0,000 70,5 89,0 0,001 /raw vegetables at least once a day zbożowe pełnoziarniste przynajmniej 2 razy dziennie 66,0 68,5 63,8 0,481 72,5 60,0 0,059 /wholegrain cereals at least twice a day mleko i przetwory mleczne przynajmniej 2 razy dziennie 46,0 42,5 50,0 0,292 47,0 45,0 0,769 /milk and dairy products at least twice a day ryby raz lub 2 razy w tygodniu /fish 1-2 times per week 75,0 72,2 78,7 0,285 68,6 82,0 0,027 ograniczanie spożywania tłuszczów zwierzęcych 64,0 70,3 57,4 0,055 62,7 66,0 0,629 /reduced intake of animal fats prawie codziennie tłuszcze roślinne 76,0 79,6 72,3 0,224 70,5 82,0 0,056 /vegetable oils daily or nearly every day prawidłowe nawadnianie się w czasie wysiłku 80,0 77,7 82,9 0,354 84,3 76,0 0,138 /proper hydration during exercise preferowanie wody i innych napojów niesłodzonych 96,0 96,3 94,6 0,578 96,0 95,0 0,710 /hydration with mineral water and other non-sweetened beverages unikanie spożywania napojów gazowanych 90,0 88,8 91,4 0,537 92,1 88,0 0,322 /reduced intake of carbonated beverages unikanie spożywania napojów energetyzujących 72,0 70,3 73,4 0,632 72,5 71,0 0,806 /reduced intake of energy drinks unikanie spożywania fast-food /reduced intake of fast food 92,0 94,4 89,3 0,182 92,1 92,0 0,967 ograniczanie słodkich i słonych przekąsek 89,0 90,7 87,2 0,424 94,1 84,0 0,021 /reduced intake of sweets and salty snacks urozmiaicona dieta /varied diet 91,0 90,7 91,4 0,852 88,2 94,0 0,150

4 162 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): niedostatecznie częstej konsumpcji produktów rekomendowanych, w tym: produktów zbożowych pełnoziarnistych, warzyw i owoców oraz produktów mlecznych. Również w innych grupach kobiet rekreacyjnie uprawiających fitness wykazano błędy żywieniowe obniżające wartość odżywczą i walory zdrowotne racji pokarmowych [14, 17-20]. Wykazana w omawianych badaniach własnych mała częstość konsumpcji pełnoziarnistych produktów zbożowych, warzyw i owoców oraz produktów mlecznych korespondowała z opisanymi we wcześniejszych badaniach w grupie studentek rekreacyjnie uprawiających fitness, niedoborami węglowodanów, błonnika, wit. B 2, potasu i wapnia [18]. Błędy żywieniowe związane z małą podażą energii, tłuszczów, wody i błonnika, a nadmiarem białka i sodu wykazano także w grupie lubelskich kobiet uczestniczących w zajęciach fitness [19]. Omawiane badania własne wykazały także zróżnicowanie niektórych zachowań żywieniowych instruktorek fitness w zależności od poziomu dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia, ze wskazaniem na bardziej racjonalne w grupie kobiet o wysokim nasileniu tych cech osobniczych. Kobiety o wysokim poziomie dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia istotnie częściej spożywały surowe warzywa, a kobiety o wysokim poziomie satysfakcji istotnie częściej także deklarowały spożywanie ryb z zalecaną częstością. Zachowania te wpisywały się w listę racjonalnych wyborów żywieniowych, sprzyjając przywracaniu równowagi kwasowo-zasadowej, wysycaniu ustroju antyoksydantami oraz optymalizacji profilu lipidowego krwi, ze względu na właściwości funkcjonalne zawartych w nich składników pokarmowych [21]. Tendencje te zaburzało rzadsze ograniczanie spożywania słodkich i słonych przekąsek wśród kobiet o wysokiej satysfakcji z życia. Wykazane prawidłowości, wskazujące na bardziej jednak racjonalny model żywienia kobiet o wysokim poczuciu dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia, znajdują uzasadnienie w charakterystyce tych wymiarów osobowości [6-10]. Wysokie nasilenie dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia, zwiększając motywację i konsekwencję w osiąganiu celów, są ważnymi zasobami zdrowotnymi, sprzyjającymi zachowaniom prozdrowotnym, także w zakresie racjonalnego żywienia [6-10]. Tendencje opisane w omawianych badaniach własnych nawiązują także do wyników innych badań, zarówno ośrodków polskich, jak i zagranicznych w różnych grupach populacyjnych [11, 12, 22-29]. Badania Lipowskiego [25] wykazały dodatnią korelację między poziomem optymizmu a niektórymi zachowaniami prozdrowotnymi grupy kobiet uprawiających sport. Badania Posadzki ego i wsp. [26] wykazały znaczący pozytywny wpływ dodatnio skorelowanych cech psychologicznych, w tym poczucia własnej skuteczności, optymizmu i poczucia koherencji, na zachowania zdrowotne polskich studentów. Również w grupie młodych dorosłych osób z populacji fińskiej wykazano bardziej racjonalne wybory żywieniowe wraz ze wzrostem poziomu optymizmu [22]. Wyniki wskazujące na większą skalę racjonalnych wyborów żywieniowych wraz ze wzrostem poczucia samoskuteczności, dodatnio skorelowanej z poziomem optymizmu, uzyskano także wśród sportowców wyczynowych [13, 15], kobiet rekreacyjnie uprawiających fitness [14, 16] oraz kobiet w wieku okołomenopauzalnym [11, 12]. Wyniki badań własnych wskazujące na większą skalę racjonalnych wyborów żywieniowych kobiet o wysokiej niż niskiej satysfakcji z życia również korespondowały z rezultatami badań wśród kobiet okołomenopauzalnych [11, 12]. Także wśród nauczycielek z Wielkopolski wyższy poziom zadowolenia z życia był związany z niższymi wartościami wskaźnika BMI i korzystniejszym sposobem żywienia [23]. Związki satysfakcji z życia z niektórymi, w tym żywieniowymi, uwarunkowaniami zdrowia potwierdziły także badania chilijskie [27-29] i irańskie [24]. Badania irańskie wykazały dodatnią korelację między poziomem satysfakcji z życia a liczbą posiłków i regularnym spożywaniem śniadań oraz częstością spożywania warzyw i owoców wśród studentów medycyny [24]. Wysoki poziom optymizmu i poczucia satysfakcji z życia są ważnymi osobistymi zasobami zdrowotnymi człowieka, sprzyjającymi aktywnej trosce o zdrowie, w tym bardziej racjonalnym zachowaniom żywieniowym aktywnych fizycznie kobiet instruktorek fitness. Zarazem jednak, z uwagi na niepełną jednoznaczność uzyskanych wyników, należy wskazać na zasadność dalszych badań nad psychologicznymi uwarunkowaniami zachowań żywieniowych. Zwiększenie liczebności grupy oraz rozszerzenie pakietu analiz psychologicznych i żywieniowych mogłoby dać pełniejszy obraz zależności w przedmiotowych badaniach. Wnioski 1. Zbyt niska, w stosunku do rekomendacji żywieniowych, częstość konsumpcji pełnoziarnistych produktów zbożowych, warzyw i owoców oraz produktów mlecznych mogła ograniczać wartość odżywczą racji pokarmowych młodych kobiet instruktorek fitness. 2. Korzystny obraz wyborów żywieniowych młodych aktywnych fizycznie kobiet instruktorek fitness dotyczył w szczególności preferowania wody mineralnej, spożywania przynajmniej 3 posiłków dziennie, stosowania urozmaiconej diety oraz unikania produktów przeciwwskazanych (fast food, słodzonych napojów, słodyczy i słonych przekąsek). 3. Wykazano zróżnicowanie niektórych zachowań żywieniowych młodych kobiet instruktorek fitness w zależności od poziomu dyspozycyjnego

5 Gacek M. Wybrane zasoby osobiste a zachowania żywieniowe grupy instruktorek fitness 163 optymizmu i satysfakcji z życia, ze wskazaniem na większą skalę uwzględniania rekomendacji żywieniowych przez kobiety o wyższym nasileniu analizowanych cech psychologicznych. 4. Oddziaływania mające na celu racjonalizację sposobu żywienia kobiet instruktorek fitness powinny uwzględniać również cechy psychologiczne, w tym poziom dyspozycyjnego optymizmu i satysfakcji z życia. Piśmiennictwo / References 1. Rodriguez NR, Di Marco NM, Langley S. American College of Sports Medicine position stand. Nutrition and athletic performance. Med Sci Sports Exerc 2009, 41(3): Potgieter S. Sport nutrition: A review of the latest guidelines for exercise and sport nutrition from the American College of Sport Nutrition, the International Olympic Committee and the International Society for Sports Nutrition. S Afr J Clin Nutr 2013, 26(1): Ormsbee MJ, Bach CW, Baur DA. Pre-exercise nutrition: the role of macronutrients, modified starches and supplements on metabolism and endurance performance. Nutrients 2014, 6(5): Burke LM. A food pyramid for Swiss athletes. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2008, 18(4): Remick AK, Polivy J, Pliner P. Internal and external moderators of the effect of variety on food intake. Psychol Bull 2009, 135(3): Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. PTP, Warszawa Byra S. Satysfakcja z życia osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego w pierwszym okresie nabycia niepełnosprawności funkcje wsparcia otrzymywanego i oczekiwanego. Med Og Nauk Zdr 2011, 17(2): Trzebiatowski J. Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych systematyzacja ujęć definicyjnych. Hygeia Public Health 2011, 46(1): Carver CS, Scheier MF, Segerstrom SC. Optimism. Clin Psychol Rev 2010, 30(7): Potempa K. Optymizm a zdrowie. Med Og Nauk Zdr 2013, 19(2): Gacek M. Selected individual differences as predictors of milk product consumption in a group of perimenopausal women in the light of health hazards. Prz Menopauz 2013, 12(4): Gacek M. Selected individual determinants of cereal, fruit and vegetable consumption among menopausal women in view of potential health risks. Prz Menopauz 2013, 12(5): Gacek M, Frączek B. Nutritional evaluation of junior football players depending on the global level of self- efficacy of the athletes. Med Sportiva 2013, 17(2): Gacek M, Frączek B, Morawska M. Self-efficacy as a predictor of dietary choices in a group of young women practicing fitness on a recreational basis. Med Sport 2015, 2(4), 31: Gacek M. Association between self-efficacy and dietary behaviors of American football players in the Polish clubs in the light of dietary recommendations for athletes. Rocz PZH 2015, 66(4): Gacek M. Poczucie własnej uogólnionej skuteczności a wybory żywieniowe młodych kobiet rekreacyjnie uprawiających fitness. Med Og Nauk Zdr 2016, 22(3): Gacek M. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia kobiet w wieku lat o zróżnicowanej aktywności fizycznej. Rocz PZH 2007, 58(4): Gacek M. Ocena poziomu spożycia składników odżywczych w grupie młodych kobiet rekreacyjnie uprawiających fitness. Rocz PZH 2009, 60(4): Samolińska W, Kiczorowska B. Ocena sposobu żywienia kobiet uczestniczących w zajęciach fitness na tle aktualnych zaleceń żywieniowych. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Górnicka M, Gorzelańczyk J, Frąckiewicz J. Spożycie witamin C, E wśród kobiet uprawiających fitness. [w:] Współczesne kierunki działań prozdrowotnych. Wolska-Adamczyk A (red). WSIiZ, Warszawa 2015: Kłosiewicz-Latoszek L. Zalecenia żywieniowe w prewencji chorób przewlekłych. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): Kelloniemi H, Ek E, Latinen J. Optimism, dietary habits, body mass index and smoking among young Finnish adults. Appetite 2005, 45(2): Laudańska-Krzemińska I, Wierzejska E, Jóźwiak P i wsp. Zachowania zdrowotne nauczycielek z Wielkopolski poszukiwanie mocnych i słabych stron. [w:] Aktywność fizyczna i żywienie w trosce o zdrowie i jakość życia. Stemplewski R, Szeklicki R, Maciszek J (red). Bogucki, Poznań 2015: Lesani A, Mohammadpoorasl A, Javadi M, et al. Eating breakfast, fruit and vegetable intake and their relation with happiness in college students. Eat Weight Disord 2016, 21(4): Lipowski M. Level of optimism and health behavior in athletes. Med Sci Monit 2012, 18(1): Posadzki P, Stockl A, Musonda P, Tsouroufli M. A mixedmethod approach to sense of coherence, health behaviors, self-efficacy and optimism: towards the operationalization of positive health attitudes. Scand J Psychol 2010, 51(3): Schnettler B, Lobos G, Orellana L, et al. Analyzing foodrelated life satisfaction and other predictors of life satisfaction in central Chile. Span J Psychol 2015, 18: E Schnettler B, Miranda H, Lobos G, et al. Eating habits and subjective well-being. A typology of students in Chilean state universities. Appetite 2015, 89: Schnettler Morales B, Denegri Coria M, Miranda Vargas H, et al. Satisfaction with life and with food-related life in central Chile. Psicothema 2014, 26(2):