R. Ziółkowski "Podręcznik diagnostyki psychologicznej", R. Meili, Warszawa 1967 : [recenzja] Studia Philosophiae Christianae 4/1,

Transkrypt

1 R. Ziółkowski "Podręcznik diagnostyki psychologicznej", R. Meili, Warszawa 1967 : [recenzja] Studia Philosophiae Christianae 4/1,

2 czasowe opracow ania nie ujm ow ały różnicy jak a zachodzi w reak cji człow ieka zdrowego i odpornego na stressow ą sytuację, a w reakcji n eu ro ty ka. Przedstaw iona przez Reykowskiego teoria m a więc ten pozytyw, że jest zakresow o szersza i, co z tego w ynika, bardziej ogólna. W ydaje się, że dyskusyjne są stw ierdzenia au to ra podane w zakończeniu pracy. P orów nuje on koncepcję stressu z tzw. psychicznym nieprzystosowaniem. Znaczenie tego ostatniego w yraźnie kw estionuje. Zaznacza, że zadaniem człowieka jest tw órcze przekształcenie siebie, św iata i ludzi. To zaś nie m ieści się w treści przystosow ania. Tezę tę łącznie z podanym w tekście określeniom przystosow ania m ożna by pow ażnie zakw e stionować. W ydaje się, że w tym w ypadku au to r nie m a racji. P rzy w łaściwym rozum ieniu przystosow ania można jak n ajbard ziej mówić o tw ó r czym przekształceniu. Nie słuszne jest stw ierdzenie, że pojęcie przystosow ania w stosunku do człowieka w ydaje się mieć ograniczone zastosow anie.2 Zam iast pojęcia przystosow anie proponuje autor pojęcie sam oregulacji. To ostatnie jest jedn ak bardziej jeszcze niejasne i także kw e stionow ane ze względu na brak punktu odniesienia. Zdaniem Lewickiego sam oregulacja służy przystosow aniu.3 Ono jest jej celem. Podobnie więc ja k przystosow anie dom aga się odniesienia do czegoś, tak sam oregulacja m usi być po coś. Stąd w niosek, że nie jest pojęciem bardziej sprecyzow anym jednoznacznie, niż przystosow anie. P raca Reykow skiego jest jednak, w ogólnej ocenie, bogata w ciekawe, now e i śm iałe ujęcia. A utor łączy um iejętnie teorię z praktyką, zmusza do przem yślenia sugerow anych tez i stw ierdzeń. Z tego też względu jest. na pew no bardzo przy d atna w pracy w ychow aw czej n a różnym odcinku. A ngelika Spychalska Meili R. Podręcznik diagnostyki psychologicznej, W arszawa, 1967, ss (tłum. B eatrice H onorow ska) R ichard Meili jest jednym z w ybitniejszych specjalistów w zakresie diagnostyki psychologicznej. O m aw iana tu jego książka może być uznana za kom pendium, zaw ierające zarys w spółczesnej w iedzy o psychologicznych m etodach badania. K siążka składa się z następujących rozdziałów: I. W stęp. II. Zdolności i ich badanie. III. Osobowość i jej badanie. ΙΛ7. 2 Janusz Reykowski, dz. cyt., s Por. A. Lew icki, G łów ne problem y psychologii klinicznej, Przegląd. Psychologiczny, 6, 1963.

3 Technika badania. Ocena i opracow anie w yników testów. V. Analiza i kon trola w yników testów. VI. O ddziaływ anie niektórych w yników ogólnych na w yniki testów. Ponadto autor poświęcił dodatkowo część książki na S taty sty k ę w psychologii i technikę testow ania. W rozdziale I (zatytułow anym : W stęp ) M eili mówi o praktycznych zadaniach diagnostyki psychologicznej i jej rozw oju. P odkreśla, że do w y pracow ania określonych m etod doprow adziły k o nk retne trudności napotykane w pracy, które w pierw odw ażyli się przezwyciężyć psychiatrzy (Rüger z W ürzburga, K räpelin, Cattel, Sommer). Dalej autor przeprow adza krytykę przednaukow ych i przegląd naukow ych m etod poznania człowieka. Zaznacza, że zasadnicza trudność diagnozy polega n a -tra fn e j ocenie tego co istotne w śród różnych inform acji zebranych o osobie badanej. O w łaściwościach czy strukturze danego człowieka psycholog, niezależnie od stosowanych metod, może w nioskować w oparciu tylko o (wieloaspektowe) objaw y zew nętrzne życia psychicznego. M eili uważa, że działanie człow ieka, jego zachow anie się nie stanow i zbyt korzystnej podstaw y dla diagnostyki naukow ej (ze względu na stosunkowo krótki czas, który m am y do dyspozycji, by zaobserwować zachow anie się człowieka w sytuacjach dla niego istotnych). Każdy w ytw ór działania człowieka może służyć za m ateriał dla celów diagnostycznych. M eili napom yka o w ytw orach swobodnych, które jego zdaniem są objęte niezbyt fortunnym term inem : m etody projekcyjne. Meili rozróżnia projekcję stru k tu raln ą i afektyw ną. Treściow y aspekt w ytw orów wiąże się z projekcją afektyw ną (TAT, Test Van Lennepa), natom iast form alne aspekty (wytworów) uprzyczynaw ia z projekcją stru k tu raln ą (Rorschach, W artegg, Pfister). Sum ując, autor w I rozdziale ( W stęp ) dał k rótki przegląd diagnostycznych sposobów postępow ania, otw ierający przed diadnostą w iele różnych możliwości. Rozdział II ( Zdolności i ich badanie ) autor rozpoczyna od om ówienia kilku teorii dotyczących pojęcia inteligencji ogólnej. W spomina ujęcia E. Claperède, W. Sterna, B ineta i Sim ona oraz Spearm ana. Mówi o ich różnorodności i niepełności. W ysuwa propozycje, by raczej mówić nie o pom iarze inteligencji, lecz o pom iarze średniej spraw ności in te le k tu alnej. M eili bliżej analizuje pojęcia czynników inteligencji, by szerzej omówić ich znaczenie dla diagnostyki. N astępnie przechodzi do zagadnienia zw iązanego ściśle z badaniem inteligencji, analizując trzy zasadnicze fo r my testów: Testy rozw ojow e do badań indyw idualnych. T esty inteligencji ogólnej do badań zbiorowych. Testy do analitycznego i jakościowego badania inteligencji. Pierw sze z nich autor zaczyna od om ówienia skali inteligencji B ineta- Simona. P odkreśla zasługę autorów te stu w dostrzeżeniu fak tu w ym ierności inteligencji oraz utw orzeniu zestaw ów zadań typow ych dla określonego okresu w ieku. Seria ta była istotnym punktem w yjścia dla dalszego

4 rozw oju testów ; (obecnie w prak tyce ta m etoda jest zarzucona, bo n iektóre pytania są już przestarzałe, standaryzacja jest niezadaw alająca, a poza tym nie ma w niej testów do badania osób, które przekroczyły dw unasty rok życia). Przeprow adzono w iele rew izji skali inteligencji B ineta-sim ona; w szerszym zakresie stosow ano tylko ujęcie Term ana. Inne sposoby podejścia rów nież zasługują n a uwagę, ze w zględu na ich zalety oraz szerokie (często) zastosow anie: Biäsch, J. K ram er, H. R. L ückert, Stanford. M eili w skrócie przedstaw ia inne jeszcze rodzaje testów rozwojowych do badań indyw idualnych: test rozwojowy dla w ieku szkolnego Lotty Schenk-Danzinger; (seria ta przeznaczona jest dla w ieku 5 11 lat i skonstru ow ana w oparciu o różnice w ieku, tak samo jak test B ineta-sim ona). Test wykonania (Perform ance-test) obejm uje zadania, których rozw iązanie następ u je przez w ykonanie czynności praktyczno-m otorycznych. Test mozaiki polegający na odtw orzeniu przedłożonego rysunku za pom ocą 4, 9 i 16 kostek. Ten test m ożna uznać za jedną z najlepszych niew erbalnych m etod badania inteligencji (naw et dla starszych osób). Z indyw idualnych testów rozwojowych biorą początek testy m ające na celu ustalenie średniej spraw ności intelektualnej do badań zbiorowych. Jako ilustrację stru k tu ry typowego testu zbiorowego w ybrał M eili test Ch. Spearmana, nadający się do badania klasam i dzieci od la t 10 do 14. Test Ravena. Zasługuje na szczególną wzm iankę. W przeciw ieństw ie do w szystkich innych przytoczonych testów zaw iera tylko zadania jednego rodzaju, jednak tak stopniow ane pod względem trudności, że m ożna go stosować zarówno do badania siedm iolatków, jak i najinteligentniejszych dorosłych. Test mozaiki Gille a, łatw y w zastosow aniu (stosowany dla w ieku od 6 do 12 lat). Nie w ym aga ani czytania, ani pisania, ani liczenia. O bejm uje 62 pytania, stosowane ustnie, a odnoszące się do obrazków albo prostych figur. Zadania: w skazać luki w obrazkach, podać analogię m iędzy przed m iotam i itp... O m aw iając testy do analitycznego i jakościowego badania osobowości autor zwrócił uwagę (szczególną) na następujące z nich: Skala inteligencji W eschlera-bellevue opracow ana na nowych zasadach stosow ana jest dla badania inteligencji dorosłych. Skala ta (W eschler A dult Intelligence Scale-W AIS) z uw agi na duże pow odzenie skłoniła W eschlera do sk o n stru ow ania całkow icie podobnej b aterii testów dla dzieci. Analityczny test Meiliego (AIT). Został opracow any w 1928 r. W przeciw ieństw ie do innych testów zaw iera on rów nież zadania, k tóre pozw alają ująć pew ną produktyw ność umysłową. Strukturalny test inteligencji (I-S-T) R. Amthauera (O pracow any w r. 1951). D aje on możność poznania zasadniczych kierunków uzdolnienia. Test podstawowych zdolności -umysłowych (Test of prim ary m ental abi-

5 lities) Thurstone a jest przykładem testu budow anego system atycznie na podstaw ie analizy czynnikow ej. Opisane wyżej rodzaje technik testow ych w yjaśniają czytelnikowi, że testy mogą być tak dobrane, aby potrafiły ukazać dokładnie norm alny przebieg rozw oju umysłowego. D alej autor podkreślił, iż w odniesieniu do osoby dorosłej pojęcie w ieku inteligencji nie m a już w łaściw ie istotnego znaczenia, bo zasób doświadczeń może obejm ować takie nabytki, które wychodzą poza granicę jej w łaściw ej dojrzałości um ysłowej. Poruszone zostało także zagadnienie zw iązane z zależnością specjalnych form in te ligencji a zdolnościami. Stąd w pracy sw ojej autor w yjaśn ia psychologiczne znaczenie poszczególnych zdolności. (1) Inteligencja słow na i zdolność w ypow iadania się w słowie. (2) U zdolnienia praktyczno-techniczne. (3) W yobraźnia przestrzenna. (4) U zdolnienia rysunkow e. (5) Pam ięć. (6) Uwaga. (7) M otoryka i zręczność rąk. Na zakończenie omówione zostało badanie całościowe nakazujące w y niki oceniać zaw sze w ich w zajem nym pow iązaniu oraz na tle całej osobowości i w spółw yznaczającego je środowiska. M eili podaje praktyczną wskazów kę, by przy w ybieraniu testu do b adania przede w szystkim zw rócić uwagę na to, czy w ykazana została jego trafność z p unktu widzenia celu, k tó ry test m a spełnić. M eili om aw iając różne m etody i podając liczne przykłady podnosi za każdym razem zagadnienie rzetelności oraz trafności praktycznej danego testu jako m etody badania. Z agadnienie zw iązane z problem atyką osobowości i jej badaniem zostało omów ione w rozdziale III. ( Osobowość i jej badanie ). A utor nad aje słow u osobowość w diagnostyce znaczenie potoczne, ja kie w ystępuje poza psychologią, uw ażając, że w ten sposób najprędzej m ożna uniknąć nieporozum ień. Z tekstu wyłowić m ożna jednak myśl, że M eili przez osobowość rozum ie tw ór całościowy, spoisty, odrębny (o swoistej autonomii), którego form y tw orzą się w trakcie rozw oju na bazie właściw ości pierw otnych, tj. dziedzicznych. Om aw ia frag m entary cznie następujące zagadnienia psychologii osobowości: stru k tu rę, ewolucję i diagnostykę. S tru k tu rę osobowości u jm u je w kategorii typów (K retschm era, P fah lera, Junga, Sheldona) oraz cech. A nalizując podstaw y teoretyczne osobowości mówi o opisow ych (stosowanych przez pisarzy, plastycznych obrazach opisujących człowieka) i o w yjaśniających cechach osobowości. Meili w yróżnia dla potrzeb p rak ty k i klinicznej tzw. konstrukty i zm ienne osobowości. O konstru k tach m ów im y w tedy, gdy definicje pew nych faktów w ym agają o k reślonych założeń teoretycznych, natom iast m ów im y o zm iennych osobowości jeżeli pojęcie zawsze jest definiow ane przez stosunek do pew nych faktów. A utor w swej pracy reprezentuje, (jak się zdaje) trad y cy jn y niem iecki IG S tu d ia P h il. C h ris tia n a e 4(1968)1

6 ty p ujęcia stru k tu ry osobowości przejęty od K lagesa, Rem pleina; mówi 0 charakterze, tem peram encie, woli, uzdolnieniach i jaźni. C harakter, tem p eram en t i uzdolnienia nie są u M eiliego w sposób je d noznaczny określony. O peruje tym i pojęciam i w znaczeniu używ anym w m ow ie potocznej. W olę u jm uje za K ünkelem, jako zdolność św iadom ego kierow ania sw o ją energią zgodnie z pew nym planem, pew nym i norm am i zam iast tego, by pozwolić jej iść za głosem naturalnych pierw otnych skłonności. O woli mówiimy w tedy podkreśla autor kiedy pow staje w iększy łuk n ap ięcia, gdy się dąży do oddalonego celu i kiedy dla osiągnięcia jego rozm yślnie tłu m i się dążenia i tendencje u trud n iające określenie celu. Poruszając problem atykę jaźni Meili wylicza za K lagesem sam outwiierdzenie jaźni i uśw iadom ienie sobie sw ojej jaźni. D alej zajm uje się jej stru k tu rą ( ja, n ad ja ) oraz móivi o w pływ ie jaźni na pow staw anie obrazu siebie i ideału siebie. P odejm ując zagadnienie ew olucji osobowości autor podkreśla, że w ażnym jest rozpatryw anie stru k tu ry osobowości w trak cie jej rozw oju. Szczególnie zdaniem Meiliego przy stru k tu rze jaźni trzeba w jeszcze w iększym stopniu niż przy innych aspektach budow y osobowości zw racać uwagę na w pływ wieku. Po zanalizow aniu wyżej przedstaw ionych podstaw teoretycznych autor om awia m etody diagnostyki charakterologicznej. W spom ina w iele metod opracow anych przez różnych autorów, om awia jednak dokładnie te tylko, k tóre najczęściej są stosow ane w diagnostyce praktycznej: anam neza i w y w iad, kw estionariusze, testy skłonności lub zainteresow ań, arkusze obserw acji, rysunki, test R orschacha, test rysunkow y W artegga (WZT), te st TAT 1 pokrew ne testy tem atyczne, oraz testy barw, diagnostyka popędów Szondiego i test sytuacji grupow ej. W IV rozdziale (Technika badania, ocena i opracow anie testów ) Meili porusza zagadnienie związane z praktycznym stosow aniem m etod badań psychologicznych. Omawia technikę badań, problem y techniczne związane z dokładną oceną w yników, a w końcu porusza spraw ę opracow ania orzeczeń. B adanie polega na stałym w słuchiw aniu się w badanego. U w aga b ad a jącego pow inna być napięta, by p o trafił uchw ycić każdy fak t m ający znaczenie psychologiczne. M eili w skazuje, że żadne teoretyczne w yjaśnienia nie nauczą, jak badać; um iejętność tę zdobyć można tylko dzięki praktycę. A utor w ylicza i om aw ia następ ujące problem y (form alne) zw iązane z an a lizow anym problem em : pora, czas i m iejsce badania, postaw a samego b a dającego, typy badanych, in stru k cja do zadań, kontrolow anie pracy, b a dania zbiorowe. Przy om aw ianiu ilościowego opracow ania w yników te stów autor skoncentrow ał się na dwóch zagadnieniach: oceny prac i porów naw czych skal norm. W orzeczeniu psychologicznym psycholog re a

7 sum uje w yniki swego badania, dając na piśm ie obraz osobowości, który ma ująć nie tylko chwilowe, lecz także podstaw ow e trw ałe właściwości człowieka. Zdaniem Meiliego w orzeczeniu najlepiej jest uwzględnić tylko podział na zdolności i ch arak ter. Należy zaznaczyć, iż wiele zaw artych w tym rozdziale uwag może pomóc praktykom w zrozum ieniu sensu pew nych zasad postępow ania przy ocenie i ułatw ić ich opracow anie przy testach w łasnego pomysłu. V -ty, przedostatni rozdział ( Analiza i k o n trola testów ) tra k tu je o p ro blem ach technicznych, m etodologicznych zw iązanych z problem atyką te stów, między innym i zagadnienie konstruow ania testu i jego trafności jako środka diagnostycznego. N aw iązuje tu M eili do om ówionych m etod w rozdziale drugim. P odaje w skazania, k tó re należy uw zględnić przy opracow yw aniu lub spraw dzaniu nowych testów. Test zdaniem Meiliego można porów nać z instrum entem, który m a m ierzyć, za pomocą którego należy jak najdokładniej ująć jakiś przejaw psychiki. Jeżeli te st m a m ierzyć to należy go trakto w ać jako narzędzie pom iaru i pod tym w zględem staw iać w ym agania m u tak, jak zwykło się to czynić w stosunku do wagi, term om etru itd. W rozdziale tym autor omówił w sposób przejrzysty poruszone problem y, zilustrow ał je sporą ilością w ykresów i tabel. O statni, V I-ty, rozdział ( O ddziaływ anie niektórych czynników ogólnych na w yniki testów ) podobnie ja k i poprzedni ilustrow any jest tab e lam i i w ykresam i. M eili om awia tu poziom osiągu, różnice m iędzy osiągam i danej płci, w pływ y w arunków zew nętrznych i ćwiczeń na osiągi w testach. P rzedstaw ia rów nież autor niektóre czynniki ogólne m ogące w yw ierać w pływ na w yniki testów, aby za każdym razem m ożna było rozważyć, jak dalece dany rezultat został ew entualnie zm odyfikow any przez te czynniki. Przy w szystkich badaniach psychologicznych pow staje pytanie, jak będzie przebiegał dalszy rozwój danego osobnika. Aby odpowiedzieć na to pytanie trzeba znać w pew nym stopniu kierunek rozw oju właściwości psychicznych oraz prognostyczną w artość w yników badania. W ażny tu jest ogólny przebieg rozw oju, jego indyw idualne odchylenia i problem trw a łości uzdolnień. Jako uzupełnienie problem atyki omówionej w V I-tym rozdziale autor podaje kilka technicznych w skazów ek dotyczących m etod testow ych. Z w raca głów ną uw agę n a m etody b ad ania zdolności pom ijając m etody b a dania charakteru. P odaje frag m enty testów lub próby technik testow ych. Z uw agi na m ałą znajomość zdaniem Meiliego prostych m etod statystycznych w śród 'wielu osób interesu jących się psychologią auto r podaje szereg w skazów ek, k tó re pow inny uprzystępnić zrozum ienie p roblem atyki statysty ki w psychologii oraz ułatw ić podejm ow anie eksperym entalnych prac psychologicznych. M eili poprzestał na om ów ieniu n a jp ro st

8 szych m etod, jak: krzyw e liczebności, główne m iary tentencji centralnej, m iary dyspersji (rozpiętości), norm ow anie w yników testów, w spółczynnik korelacji, obliczanie w spółczynników stałości (rzetelności), m etodę K udela i R ichardsona oraz oceny istotności statystycznej. Przechodząc do oceny książki R icharda Meiliego należałoby podkreślić jej dużą w artość i przydatność dla psychologów oraz bardziej zaaw ansow anych studentów psychologii, którzy in teresu ją się problem atyką osobowości. 1. P raca Meiliego daje ogólny zarys dotyczący m etod badania, in te rp retacji zebranych inform acji w badaniu i staw iania diagnozy psychologicznej. 2. U w rażliw ia czytelnika na praktyczne podchodzenie do zagadnień osobowości. 3. A utor jasno uw ydatnia konieczność stosow ania, jak też użyteczność m e tod statystycznych. 4. M eili podaje dużo praktycznych uwag i wskazówek, które ułatw ią praktyczn e posługiw anie się m etodam i diagnostyki psychologicznej. 5. P raca ilustrow ana jest około 50-ma tablicam i, tabelam i, w ykresam i i szkicam i stanow iąc przez to cenną pozycję dla studentów. Można by w ytknąć książce pew ne niedociągnięcia: 1. N iejasne i wieloznaczne są często pojęcia stosow ane przez autora, np. osobowość, ch arak ter, zdolności (patrz przykładow o str. 115.). Nie w iem y w zasadzie, co one dla au to ra (tym sam ym i dla czytelnika) dokładnie znaczą. 2. Spore w ątpliw ości nasuw a problem in terp retacji inform acji uzyskanych w czasie badania. M eili nie podaje w zasadzie żadnych m odeli zachowania, w oparciu o k tó re należałoby dokonać in te rp re tac ji uzyskanych o osobowości inform acji. T raktu je autor to zagadnienie m arginesow o, chociaż ty tu ł Podręcznik diagnostyki psychologicznej sugerow ałby rów nież sposoby in terp retacij m ateriału. 3. A utor nie przedstaw ił w ażnej części diagnostyki, a m ianow icie sposobów prezen tacji w yników tak, aby uzyskać pełny obraz osobowości. 4. Całość pracy uzupełnia bogata bibliografia (328 pozycji), skorowidz i indeks rzeczowy. W artość książki Meiliego jest duża z uwagi na fakt, że poruszona w niej problem atyka stanow i w polskiej literatu rze psychologicznej niew ątpliw ą lukę. Niewiele opublikow ano prac, które podejm ow ałyby om aw iany tem at. O pracow any jest on w naszej literatu rze fragm entarycznie. Oto ważniej-^ sze pozycje:

9 O buchow ski Κ., Psychologia dążeń ludzkich. PW N, W -w a Reykow ski J., Funkcjonow anie osobowości w w aru n k ach stressu psychologicznego. PW N W -w a S kórny Zb., M etody badań psychologicznych. PW N W -w a R eutt J., R euttow a N., B adanie osobowości m etodą TAT M urray a. PWN W -w a Dobrze byłoby, żeby obok podręcznika Meiliego przetłum aczono książkę m ającą inne podejście do badań psychologicznych np. A. A nastasi, P sychological Testing., H orrocps, Problem and m ethods psychology. A. Anastasi., Foley J. P., D ifferen tial psychology. R. Ziółkow ski