WIELKA PI TKA STARE PROBLEMY, NOWE W TPLIWO CI

Transkrypt

1 A R T Y K U D Y S K U S Y J N Y ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom XI, numer PIOTR SZAROTA 1 WIELKA PI TKA STARE PROBLEMY, NOWE W TPLIWO CI Artyku dotyczy obecnego statusu pi cioczynnikowego modelu osobowo ci, zwanego Wielk Pi tk. Nakre lona zosta a krótka historia podej cia oraz przybli one niektóre z pojawiaj cych si w literaturze psychologicznej zarzutów i w tpliwo ci, m.in. problem kulturowej uniwersalno ci modelu, kwestia optymalnej liczby czynników i wykorzystania modelu w diagnostyce psychologicznej. S owa kluczowe: teorie osobowo ci, Wielka Pi tka, pomiar osobowo ci. O historii bada na pi cioczynnikowym modelem osobowo ci napisano ju wiele, tak e po polsku (m.in. Jarmu, 1994; Ole, 2000; Szarota, 1995). Tym, co mo e tu nieco zaskakiwa jest fakt, e istniej spore rozbie no ci, je li chodzi o jego genez czy przypisywanie ojcostwa. Wygl da bowiem na to, e ojców Wielkiej Pi tki jest a pi ciu. Za pierwszego odkrywc pi cioczynnikowej struktury osobowo ci uchodzi niekiedy L. L. Thurstone (1934, por. Goldberg, 1993). Thurstone, który wprowadzi do psychologii nowoczesn, wielowymiarow analiz czynnikow, postanowi sprawdzi t now metod statystyczn na materiale leksykalnym. W tym celu sporz dzi list sze dziesi ciu przymiotników u ywanych powszechnie do opisu osobowo ci cz owieka i poleci osobom badanym scharakteryzowa za ich DR HAB. PIOTR SZAROTA, Szko a Wy sza Psychologii Spo ecznej, ul. Chodakowska 19/31, Warszawa.

2 128 PIOTR SZAROTA pomoc kogo, kogo znaj bardzo dobrze. Analiza korelacji pomi dzy przymiotnikami ujawni a istnienie pi ciu nadrz dnych czynników. Problem w tym, e czynniki te odbiegaj tre ciowo od modelu Wielkiej Pi tki. Ojcem numer dwa pi cioczynnikowego modelu jest Fiske (1949), który po dokonaniu reanalizy materia u empirycznego zgromadzonego w latach czterdziestych przez Cattella (zob. 1943) doszed do wniosku, e zamiast kilkunastu wyodr bnionych przez niego czynników powinno si przyj raczej rozwi zanie pi cioczynnikowe. Komentuj c niezgodno swoich wyników z rezultatami uzyskanymi przez Cattella Fiske stwierdzi, e nie podziela jego wiary w istotne znaczenie niskich adunków czynnikowych (Fiske, 1949, s. 342). Wyodr bnione przez Fiske a (1949) czynniki mo na ju w przeciwie stwie do Thurstonowskich interpretowa w terminach pi cioczynnikowego modelu osobowo ci. Kolejni ojcowie to Tupes i Christal (1961), którzy podobnie jak wcze niej Fiske starali si (bez powodzenia) zreplikowa wyniki otrzymane przez Cattella. Ich analizy potwierdzi y pi cioczynnikow struktur danych, a czynniki okaza- y si spójne tre ciowo, cho interpretacja, jak Tupes i Christal (1961, 1992) nadali poszczególnym czynnikom, ró ni a si nieco od tej zaproponowanej przez Fiske a. Reakcj na wyniki Tupesa i Christala by a kolejna fala bada, z których najwi ksze znaczenie maj badania wykonane przez Normana (1963). Autor ten wybra po cztery zmienne z ka dego wyró nionego przez Tupesa i Christala czynnika, kieruj c si przy tym wysoko ci adunków czynnikowych. Otrzymane w ten sposób dwadzie cia zmiennych przetestowa nast pnie w czterech próbach osób badanych. Analiza czynnikowa ujawni a tak idealn zgodno mi dzy struktur tych danych, e pi cioczynnikowy model osobowo ci nies usznie zacz to nazywa Pi tk Normana (por. Goldberg, 1993b). Ojcostwo Normana zosta o ostatecznie zakwestionowane, tym niemniej jego rola w badaniach nad Wielk Pi tk jest ogromna. Ju cho by ta z konieczno ci mocno skrócona historia Wielkiej Pi tki ujawnia problemy od samego zarania zwi zane z modelem, który ma nie tylko wielu ojców, ale bardzo wiele wersji ró ni cych si od siebie interpretacj poszczególnych czynników. W tpliwo ci zwi zanych z modelem Wielkiej Pi tki jest znacznie wi cej, a cz z nich zosta a ju przedstawiona w krytycznych artyku ach Jarmu a (1995) i Olesia (2000). Zaprezentowanie wszystkich aspektów tocz cej si wokó Wielkiej Pi tki dyskusji nie jest mo liwe w krótkim artykule, skoncentruj si wi c na kilku zagadnieniach, które wydaj mi si najwa niejsze.

3 WIELKA PI TKA STARE PROBLEMY, NOWE W TPLIWO CI PROBLEM Z ANALIZ CZYNNIKOW Historia Wielkiej Pi tki to tak e historia wykorzystania analizy czynnikowej w badaniu osobowo ci. Dotyczy to w równym stopniu podej cia leksykalnego koncentruj cego si na analizie j zyka naturalnego, jak i podej cia opartego na swobodnych opisach (por. Marsza -Wi niewska, Jarmu, 1995) oraz podej cia psychometrycznego, którego g ównymi przedstawicielami s A. T. Costa i R. R. McCrae. Jednym z pierwszych psychologów zainteresowanych poszukiwaniem czynników wywo uj cych eksperymentalnie stwierdzone korelacje by Ch. Spearman. Jego uwag zwróci o to, e u ywane przez niego testy uzdolnie wyra nie ze sob koreluj ; przyczyn mog o by istnienie jakiego czynnika ogólnego, skorelowanego istotnie ze wszystkimi zmiennymi. Czynnikiem tym mia o okaza si wkrótce s ynne spearmanowskie g. Klasyczna metoda Spearmana ma ju dzi znaczenie wy cznie historyczne. Zdecydowanie wi kszy wp yw na rozwój analizy czynnikowej w psychologii mia Thurstone. W przeciwie stwie do Spearmana, Thurstone nie by zainteresowany odkrywaniem czynników ogólnych, lecz d y do odnalezienia wszystkich czynników, które mog rzeczywi cie tkwi w korelacjach danej grupy zmiennych (Okó, 1960, s. 181). W ten sposób powsta a analiza wieloczynnikowa, która znacznie rozszerzy a mo liwo ci zastosowania metod czynnikowych w badaniach psychologicznych. Jednym z najwi kszych krytyków zastosowania analizy czynnikowej w teorii osobowo ci by Gordon Allport. Najpowa niejsze argumenty Allporta (1939) przeciwko analizie czynnikowej mo na stre ci w trzech punktach: (1) uzyskane w analizie czynniki stanowi wymiary osobowo ci u rednionej, która jest ca kowit abstrakcj, nieprzydatn dla psychologa pragn cego bada osobowo ci konkretnych osób; (2) psychologiczna interpretacja poszczególnych czynników jest z regu y arbitralna i niezbyt adekwatna do nieuporz dkowanego zbioru mechanicznie pogrupowanych zmiennych; (3) zupe nie nierealistyczne jest za o enie o ortogonalno ci czynników. Argumenty Allporta pozostaj jednak nadal aktualne, a badania nad pi cioczynnikowym modelem osobowo ci prowokuj nowe w tpliwo ci. Tak wi c teoretycy Wielkiej Pi tki nader ch tnie powo uj si na dokonane za po rednictwem analizy czynnikowej odkrycia, tymczasem krytycy (por. Block, 1994)

4 130 PIOTR SZAROTA zwracaj uwag na aktywny udzia badaczy w dochodzeniu do tego typu odkry. To w a nie od nich zale y zastosowany rodzaj rotacji oraz jej k t, liczba wy onionych czynników, a tak e ich interpretacja. Wyodr bnienie takiej a nie innej liczby czynników nadal pozostaje kwesti gustu. Cho McCrae i John (1992) uwa aj istnienie pi ciu wymiarów osobowo- ci za fakt empiryczny, równie oczywisty jak istnienie siedmiu kontynentów; ich entuzjazmu nie podziela wielu psychologów na co dzie zajmuj cych si analiz czynnikow (por. Brand, Egan, 1989; Eysenck, 1992; Matthews, Oddy, 1993). Istniej ce formu y matematyczne (por. Everett, 1983; Rummel, 1970) nie znajduj z regu y zastosowania, gdy s b d zbyt pracoch onne w u yciu, b d te prowadz do wyodr bnienia zbyt wielkiej liczby czynników; przyk adowo, stosuj c formu Guttmana (por. Rummel, 1970), mo na uzyska liczb czynników równ jednej trzeciej liczby zmiennych. W tej sytuacji stosowane s tzw. regu y spod palca (rules of thumb). Specjali ci od Wielkiej Pi tki stosuj przewa nie trzy z nich: wymy lony przez Cattella (1966) scree test, czyli tzw. test usypiska (znany te jako test piargów ), regu nieci g o ci oraz regu interpretowalno ci czynników (por. Rummel, 1970), przy czym rozstrzygaj ce znaczenie ma zazwyczaj regu- a interpretowalno ci, stwarzaj ca (niestety) najwi cej okazji do manipulacji. 2. WIELKA PI TKA CZY WIELKA SZÓSTKA? Problem liczby i intrerpretacji czynników wydaje si dla modelu Wielkiej Pi tki zasadniczy. Cho pi cioczynnikow struktur uda o si zreplikowa w Niemczech (Ostendorf, 1990), Holandii (De Raad, 1992), we W oszech (Caprara, Perugini, 1994; Di Blas, Forzi, 1998), w Polsce (Szarota, 1995a), w Czechach (Hrebickova, Ostendorf, Angleitner, 1995) i w Chorwacji (Mla i, Ostendorf, 2005), istnia y ró nice w zakresie zawarto ci tre ciowej poszczególnych czynników. Najbardziej niepokoj ce by y przypadki, gdy zamiast przewidywanych pi ciu otrzymywano sze czynników, jak w badaniu w gierskim (Szirmak, De Raad, 1994), w drugim badaniu w oskim (Di Blas, Forzi, 1998) czy w badaniu francuskim (Boies i in., 2001). Niekiedy kolejne reanalizy ujawnia y, e dane w zale no ci od stosowanych metod mog ujawni struktur pi cioczynnikow b d sze cioczynnikow (np. Szarota, Ashton, Lee, 2007). Te odst pstwa sta y si punktem wyj cia dla teoretyków, którzy uznali, e pi cioczynnikowy model osobowo ci powinien zosta zast piony sze cioczynnikowym. Dodatkowy czynnik, nazywany najcz ciej Uczciwo ci (Ashton, Lee,

5 WIELKA PI TKA STARE PROBLEMY, NOWE W TPLIWO CI 131 Son, 2000), odnosi si do moralnych aspektów funkcjonowania jednostki i opisuj go takie s owa, jak uczciwy, szczery, szlachetny vs wyrachowany, przebieg y, chciwy. Przyzna trzeba, e czynnik moralno ciowy stanowi wa ne uzupe nienie modelu Wielkiej Pi tki, a fakt, e nie zosta on wcze niej odkryty, wynika w du ej mierze z zastosowanych procedur selekcyjnych przy doborze materia u leksykalnego. Procedury te eliminowa y z regu y okre lenia o charakterze czysto oceniaj cym, a do takiej w a nie kategorii wiele cech moralno ciowych mo na przecie zaliczy. Wag cech moralno ciowych w spostrzeganiu i interpretacji zachowania drugiego cz owieka podkre la w swojej koncepcji Wojciszke (1993). W asna sprawno jest dla cz owieka bezwarunkowo wa na pisze Wojciszke (s. 440) czego by my nie zrobili, zawsze lepiej dla nas samych, by my to robili raczej sprawnie ni nieudolnie, podczas gdy sprawno cudza jest wa na dla nas o tyle tylko, o ile cudze dzia ania nios nam dobro lub z o. Natomiast w zachowaniach cudzych [...] wa ny jest dla nas szczególnie ich wymiar moralny, bowiem cudza niemoralno jest dla nas zagra aj ca i karz ca, za cudza moralno nagradzaj ca. Empirycznym poparciem modelu sze cioczynnikowego s reanalizy dotychczasowych bada leksykalnych, które doprowadzi y do uzyskania stosunkowo klarownej struktury sze cioczynnikowej w j zyku angielskim (Ashton, Lee, Goldberg, 2004) oraz niemieckim, w oskim, niderlandzkim, polskim, francuskim, w gierskim i korea skim (Ashton i in., 2004; Szarota, Ashton, Lee, 2007). Mimo wszystko status szóstego czynnika jest nadal przedmiotem kontrowersji. Saucier (2002) zwraca uwag, e w przeciwie stwie do innych czynników nie jest czynnikiem ortogonalnym. Problemem jest te istnienie siódmego czynnika (Negative Valence), który równie replikuje si w niektórych studiach, tymczasem jest ignorowany zarówno przez zwolenników rozwi zania sze cioczynnikowego, jak i teoretyków Wielkiej Pi tki. 3. KULTUROWA UNIWERSALNO MODELU Jedno z za o e le cych u podstaw Wielkiej Pi tki, przynajmniej w tzw. tradycji leksykalnej, mówi o kodowaniu ró nic indywidualnych przede wszystkim w postaci przymiotników, które odnosz si do pewnych sta ych atrybutów cz owieka. Tymczasem w wietle bada mi dzykulturowych model osobowo ci oparty na wewn trznych atrybutach, czyli wzgl dnie sta ych cechach, jest modelem charakterystycznym dla wiata zachodniego (por. Markus, Kitayama, 1991).

6 132 PIOTR SZAROTA W kulturach kolektywistycznych dominuje my lenie o osobowo ci w sposób kontekstowy. Potwierdzaj to m.in. badania Shwedera i Bourne a (1984), w których Hindusi i Amerykanie opisywali swoich znajomych. Hindusi cz ciej ni Amerykanie pisali o konkretnych zachowaniach, wpisuj c je w kontekst spo- eczny, np. Kiedy wybuchnie k ótnia, nie mo e si powstrzyma, eby nie wtr ci swoich trzech groszy. Tendencja do opisywania osoby poprzez jej konkretne zachowania oraz do okre lania jego kontekstu pojawia si tak e wówczas, gdy kolektywi ci opisuj siebie. W swoim badaniu Cousins (1989) porówna samoopisy studentów ameryka skich i japo skich. Odpowiedzi Japo czyków by y konkretne i dotyczy y pe nionych ról ( W weekendy gram w tenisa ), samoopisy Amerykanów zawiera y wi cej odniesie do wewn trznych atrybutów. Nie oznacza to jednak, e Japo czycy nie potrafi my le o sobie w kategoriach sta ych cech. W zmodyfikowanym te cie Dwudziestu Stwierdze (Kuhn, McPartland, 1954), w którym pytanie Kim jestem? umiejscowione zosta o w kontek cie spo ecznym, to Japo czycy cz ciej ni Amerykanie opisywali siebie, odwo uj c si do cech psychologicznych. Wyja niaj c te wyniki Cousins (1989) t umaczy, e oryginalny test izoluje Ja od kontekstu sytuacyjnego, relacyjnego i dlatego wydawa si sztuczny respondentom japo skim, którzy s bardziej przyzwyczajeni do my lenia o sobie z uwzgl dnieniem konkretnej sytuacji spo ecznej (s. 125). W kontek cie tych ustale koncepcje osobowo ci oparte na cechach mo na wi c uzna za niezgodne z kulturow logik obowi zuj c w spo eczo ciach kolektywistycznych. Jedynym azjatyckim badaniem leksykalnym, w którym uda o si uzyska klarown replikacj ameryka skiej Wielkiej Pi tki, jest badanie korea skie (Hahn, Lee, Ashton, 1999). Badania filipi skie (Church, Katigbak, 1989; Church, Katigbak, Reyes, 1998), japo skie (Isaka, 1990) i chi skie (Yang, Bond, 1990) nie doprowadzi y do tak klarownych wyników, cho cz sto by y to struktury czynnikowe zbli one tre ciowo. Zdarza y si te jednak istotne ró nice, na przyk ad w badaniach filipi skich (Church, Katigbak, 1989) okaza o si, e czynnik Odporno ci psychicznej (lokalny odpowiednik Sta o ci emocjonalnej) zawiera okre lenia zwi zane z asertywno ci, które powinny przynale e do Ekstrawersji), za okre lenia opisuj ce Sumienno i Intelekt tworz jeden czynnik. Odr bno czynnikowych rozwi za uzyskanych w kontek cie kultur azjatyckich nie powinna szczególnie dziwi w sytuacji, gdy nawet w obr bie kultury Zachodniej mo na mówi o pewnych odst pstwach od kanonicznej wersji Wielkiej Pi tki opisanej przez Goldberga (1993a), zw aszcza w obr bie czynnika

7 WIELKA PI TKA STARE PROBLEMY, NOWE W TPLIWO CI 133 pi tego; porówna tego rodzaju dokonali m.in. De Raad i wspó autorzy (1998). Pytanie, do jakiego stopnia Wielka Pi tka jest modelem uniwersalnym, kulturowo pozostaje wi c ci gle otwarte. 4. ZASTOSOWANIE W DIAGNOSTYCE PSYCHOLOGICZNEJ Do diagnozy pi ciu wielkich czynników osobowo ci mog s u y zarówno listy przymiotnikowe (jedno- i dwubiegunowe), jak i kwestionariusze osobowo ci opracowane przez Cost i McCrae a, które s zestawieniami konkretnych stwierdze opisuj cych zachowania b d preferencje. Praktyka pokazuje jednak, e listy przymiotnikowe u ywane s z regu y w badaniach teoretycznych, podczas gdy w diagnostyce psychologicznej stosuje si najcz ciej kwestionariusze. Du e znaczenie ma w ich przypadku mo liwo wykorzystania podskal, czego nie zapewniaj jak dot d adne listy przymiotnikowe. Warto jednak zdawa sobie spraw, e kwestionariusze u ywane do diagnozy pi ciu czynników osobowo ci maj wiele powa nych ogranicze. Zdaniem McClellanda (1981) wyczerpuj cy opis i precyzyjne przewidywania w przypadku bada nad osobowo ci mo liwe s dopiero po zdiagnozowaniu trzech grup zmiennych: (1) cech osobowo ciowych, (2) systemu poznawczego i systemu warto ci oraz (3) potrzeb i motywacji dynamizuj cych zachowanie. Nieadekwatno pi cioczynnikowego modelu osobowo ci polega na tym, e umo liwia on diagnoz tylko pierwszej grupy zmiennych. Rozró nienie pomi dzy cechami a potrzebami akceptowane jest przez psychologów badaj cych motywacj cz owieka od ponad pi dziesi ciu lat (Murray, 1938). Przyjmuje si te z zasady, e o ile metody kwestionariuszowe mog s u y do diagnozy cech, to diagnoza potrzeb wymaga stosowania testów apercepcji tematycznej. W pi cioczynnikowym modelu nie ma miejsca na nieu wiadomione potrzeby i motywy, które mog mie decyduj ce znaczenie w diagnostyce psychologicznej (por. McAdams, 1992). Zdaniem Johna (1990) pi cioczynnikowy model najlepiej nadaje si do wst pnych, powierzchownych nieraz rozró nie pomi dzy typami osobowo ci, mniejsz warto ma natomiast, je li chodzi o przewidywanie specyficznych zachowa czy ich rezultatów. Za o enie to, poparte wynikami bada empirycznych (Hough, 1992; Shaver, Brennan, 1992; Smith, Williams, 1992; Widiger, Trull, 1992), nie jest jednak w gronie teoretyków Wielkiej Pi tki powszechnie akceptowane. Z problemem optymalnego zakresu czynników osobowo ci wi e si zagadnienie spójno ci poszczególnych wymiarów. Badacze reprezentuj cy podej cie

8 134 PIOTR SZAROTA leksykalne (Hofstee, De Raad, Goldberg, 1992) przyjmuj na ogó, e ka dy z pi ciu czynników obejmuje tak wiele cech, e po prostu nie mo e by spójny. Innego zdania s przedstawiciele podej cia psychometrycznego, postaw sw prowokuj c gwa towne polemiki. Najwi cej w tpliwo ci budzi spójno wymiaru neurotyczno ci Costy i McCrae a (por. Block, 1994). Du y problem stanowi te rola aprobaty spo ecznej przy wype nianiu poszczególnych skal. Costa i McCrae (1992, s. 20) zak adaj, e wype nianie skonstruowanych przez nich kwestionariuszy to proces wymagaj cy szczero ci i wspó dzia ania pomi dzy osob badan a przeprowadzaj cym badanie psychologiem. W przeciwie stwie do wi kszo ci inwentarzy psychologicznych, kwestionariusze NEO nie zosta y wyposa one w adne skale kontrolne. Zdaniem niektórych badaczy (por. Ben-Porath, Waller, 1992) fakt ten podwa a przydatno tych narz dzi w diagnozie klinicznej, gdy niezb dnym elementem klinicznej interpretacji wyników testu powinno by ustalenie, czy osoba badana nie próbowa a dostarczy nierzetelnych informacji. Jedn ze s abo ci modelu pi cioczynnikowego jest to, e nazwy wszystkich czynników maj konotacje warto ciuj ce, tak wi c zawsze lepiej jest by na pozytywnym ni na negatywnym kra cu wymiaru (w wersji psychometrycznej wyj tek stanowi neurotyczno ). Fakt ten implikuje po rednio ewaluatywno poszczególnych pozycji kwestionariuszy NEO. Ustosunkowuj c si do wi kszo ci z nich nietrudno sobie wyobrazi, jakiej odpowiedzi oczekuje od nas osoba prowadz ca badanie. Zarówno dla klinicysty, jak i dla psychologa zajmuj cego si selekcj zawodow alarmuj ca b dzie nasza zgoda na takie np. stwierdzenia: Cz sto czuj si gorszy (-a) od innych, Cz sto popadam w konflikty z rodzin i wspó pracownikami, Trac mnóstwo czasu, zanim zabior si do pracy, Wygl da na to, e nigdy nie potrafi si zorganizowa. Przyk ady te pochodz z polskiej adaptacji kwestionariusza NEO-FFI (Zawadzki, Szczepaniak, Strelau, 1995), nie ró ni si one jednak zasadniczo od konwencji przyj tej w pozosta ych wersjach. W tym wietle zapewnienia autorów o przydatno ci kwestionariuszy NEO w praktyce selekcyjnej brzmi ma o przekonuj co. Wydaje si, e jedynym rozwi zaniem pozostaje w tej sytuacji korzystanie z opisów dokonywanych przez osoby trzecie: wspó pracowników, kolegów, rodzin. Pogl d taki reprezentuje m.in. Hofstee (1994), postuluj c jednak wykorzystywanie przy diagnozie co najmniej kilku niezale nych opisów.

9 WIELKA PI TKA STARE PROBLEMY, NOWE W TPLIWO CI 135 * Patrz c na ponad pi dziesi cioletni ju histori bada nad Wielk Pi tk mo na odnie wra enie, e wi kszo w tpliwo ci i pyta z zwi zanych z tym modelem pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi. Warto jednak zauwa y, e cz z nich wpisana jest immanentnie w sam model, wi si one bowiem z zastosowaniem analizy czynnikowej w teorii osobowo ci. Obecnie na pierwszy plan wysun si chyba problem kulturowej uniwersalno ci modelu i kwestia optymalnej liczby czynników. O ile w latach dziewi dziesi tych dyskutowano przede wszystkim nad wy szo ci b d s abo ci Wielkiej Pi tki w stosunku do pi cioczynnikowego modelu Zuckermana czy tzw. Gigantycznej Trójki Eysencka (por. Ole, 2000), obecnie coraz wi cej zwolenników zyskuje Wielka Szóstka. W artykule skoncentrowa em si na problemach i w tpliwo ciach zwi zanych z modelem Wielkiej Pi tki, co nie oznacza, e nie ma on tak e wielu zalet, które zadecydowa y o jego ogromnej popularno ci w latach dziewi dziesi tych XX wieku i obecnie. O zaletach Wielkiej Pi tki wspomina te w swoim artykule Ole (2000). Bez w tpienia dzi ki temu modelowi mo liwa sta a si synteza i integracja rozmaitych, czasem ma o do siebie przystaj cych teorii cech. Wielka Pi tka porz dkuje nasz wiedz o osobowo ci, dostarcza ram do jej systematycznego opisu. BIBLIOGRAFIA Allport, G. W. (1939). Personality: A psychological interpretation. New York: Holt. Ashton, M. C., Lee, K., Son, C. (2000). Honesty as the sixth factor of personality. Correlations with Machiavellianism, primary psychopathy, and social androitness. European Journal of Personality, 14, Ashton, M. C., Lee, K., Perugini, M., Szarota, P., de Vries, R. E., Di Blas, L., Boies, K., De Raad, B. (2004). A six-factor structure of personality-descriptive adjectives: Solutions from psycholexical studies in seven languages. Journal of Personality and Social Psychology, 86, Ashton, M. C., Lee, K., Goldberg, L. R. (2004). A hierarchical analysis of 1,710 English personality-descriptive adjectives. Journal of Personality and Social Psychology, 87, Ben-Porath, Y. S., Waller, N. G. (1992). Five big issues in clinical personality assessment: A rejoinder to Costa and McCrae. Psychological Assessment, 4, Block, J. (1994). A contrarian view of the five-factor approach to personality description. Journal of Personality, 117, Boies, K., Lee K., Ashton, M. C., Pascal, S., Nicol, A. A. M. (2001). The structure of the French personality lexicon. European Journal of Personality, 15,

10 136 PIOTR SZAROTA Brand, C. R., Egan, V. (1989). The Big Five dimensions of personality? Evidence from ipsative, adjectival self-attributions. Personality and Individual Differences, 10, Caprara, G. V., Perugini, M. (1994). Personality described by adjectives: The generalizability of the Big Five to the Italian lexical context. European Journal of Personality, 8, Cattell, R. B. (1943). The description of personality. Basic traits resolved into clusters. Journal of Abnormal and Social Psychology, 38, Cattell, R. B. (1966). The Scree Test for the number of factors. Multivariate Behavioral Research, 1, Church, T. A., Katigbak, M. S. (1989). Internal, external and self-report structure of personality in a non-western culture. Journal of Personality and Social Psychology, 57, Church, A. T., Katigbak, M. S., Reyes, J. A. S. (1998). Further exploration of Filipino personality structure using the lexical approach: Do the big-five or big seven dimensions emerge? European Journal of Personality, 12, Costa, P. T., McCrae, R. R. (1992). Revised NEO Personality Inventory (NEO-PI-R) and NEO Five- -Factor Inventory (NEO-FFI) professional manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resourses. Cousins, S. (1989). Culture and selfhood in Japan and the US. Journal of Personality and Social Psychology, 56, De Raad, B. (1992). The replicability of the Big Five personality dimensions in three word-classes of the Dutch language. European Journal of Personality, 6, De Raad, B., Perugini, M., Hrebickova, M., Szarota, P. (1998). Lingua Franca of personality: Taxonomies and structures based on the psycholexical approach. Journal of Cross-Cultural Psychology, 29, Di Blas, L., Forzi, M. (1998). An alternative taxonomic study of personality-descriptive adjectives in the Italian language. European Journal of Personality, 12, Everett, J. E. (1983). Factor comparability as a means of determining the number of factors and their rotation. Multivariate Behavioral Research, 18, Eysenck, H. J. (1992a). Four ways five factor are not basic. Personality and Individual Differences, 13, Fiske, D. W. (1949). Consistency of the factorial structures of personality ratings from different sources. Journal of Abnormal and Social Psychology, 44, Goldberg, L. R. (1993a). The structure of phenotypic personality traits. American Psychologist, 48, Goldberg, L. R. (1993b). What the hell took so long? Donald Fiske and the Big-Five Factor Structure. W: P. E. Shrout, S. T. Fiske (red.), Advances in personality research, methods, and theory. New York: Erlbaum. Hahn, D.-W., Lee, K., Ashton, M. C. (1999). A factor analysis of the most frequently used Korean personality trait adjectives. European Journal of Personality, 13, Hofstee, W. K. B. (1994). Who should own the definition of personality? European Journal of Personality, 8, Hofstee, W. K. B, De Raad, B., Goldberg, L. R. (1992). Integration of the Big Five and circumplex approaches to trait structure. Journal of Personality and Social Psychology, 63, Hough, L. M. (1992). The Big Five personality variables-construct confusion: Description versus prediction. Human Performance, 5,

11 WIELKA PI TKA STARE PROBLEMY, NOWE W TPLIWO CI 137 Hrebickova, M., Ostendorf, F., Angleitner, A. (1995). Basic dimensions of personality description in the Czech language (Paper presented at the 7 th meeting of International Society for the Study of Individual Differences, Warsaw). Isaka, H. (1990). Factor analysis of trait terms in everyday Japanese language. Personality and Individual Differences, 11, Jarmu, S. (1994). Metodologiczne problemy zwi zane z weryfikacj modelu Wielkiej Pi tki. Przegl d Psychologiczny, 37, John, O. P. (1990). The Big Five factor taxonomy: Dimensions of personality in the natural language and in questionnaires. W: L. Pervin (red.), Handbook of personality theory and research (s ). New York: Guilford. Kuhn, M. H., McPartland, T. S. (1954). An empirical investigation of self-attitudes. American Sociological Review, 19, Markus, H. R., Kitayama, S. (1991). Culture and self: Implications for cognition, emotion, and motivation. Psychological Review, 98, Marsza -Wi niewska, M., Jarmu, S. (1995). Swobodne opisy osobowo ci i temperamentu dzieci a model Wielkiej Pi tki. Przegl d Psychologiczny, 38, Matthews, G., Oddy, K. (1993). Recovery of major personality dimensions from trait adjective data. Personality and Individual Differences, 15, McAdams, D. P. (1992). The five-factor model in personality: A critical appraisal. Journal of Personality, 60, McClelland, D. C. (1981). Is personality consistent? W: A. I. Rabin, J. Aronoff, A. M. Barclay, R. A. Zucker (red.), Further explorations in personality (s ). New York: Wiley. McCrae, R. R., John, O. P. (1992). An introduction to the Five-Factor Model and its applications. Journal of Personality, 60, Mla i, B., Ostendorf, F. (2005). Taxonomy and structure of Croatian personality-descriptive adjectives. European Journal of Personality, 19, Murray, H. A. (1938). Explorations in personality. New York: Oxford University Press. Norman, W. T. (1963). Toward an adequate taxonomy of personality attributes: Replicated factorstructure in peer nomination personality ratings. Journal of Abnormal and Social Psychology, 66, Okó, J. (1960). Analiza czynnikowa w psychologii. Warszawa: PWN. Ole, P. (2000). Kontrowersje wokó Wielkiej Pi tki. Czasopismo Psychologiczne, 6, Ostendorf, F. (1990). Sprache und Persönlichkeitsstruktur: zur Validitat des Funf-Faktoren Modells der Persönlichkeit. Regensburg: Roderer Verlag. Rummel, R. J. (1970). Applied factor analysis. Evanston: Northwestern University Press. Saucier, G. (2002). Gone too far or not far enough? European Journal of Personality, 16, Shaver, P. R., Brennan, K. A. (1992). Attachment styles and the Big Five personality traits: Their connections with each other and with romantic relationship outcomes. Personality and Social Psychology Bulletin, 18, Shweder, R. A., Bourne, E. J. (1984). Does the concept of the person vary cross-culturally? W: R. A. Shweder, R. A. LeVine (red.), Culture theory: Essays on mind, self, and emotion (s ). Cambridge: Cambridge University Press. Smith, T. W.,Williams, P. G. (1992). Personality and health: Advantages and limitations of the five- -factor model. Journal of Personality, 60,

12 138 PIOTR SZAROTA Szirmak, Z., De Raad, B. (1994). Taxonomy and structure of Hungarian personality traits. European Journal of Personality, 8, Szarota, P. (1995a). Taksonomia przymiotników s u cych do opisu cz owieka jako test trafno ci pi cioczynnikowego modelu osobowo ci (mps pracy doktorskiej, Uniwersytet Warszawski). Szarota, P. (1995b). Polska Lista Przymiotnikowa: Narz dzie do diagnozy pi ciu wielkich czynników osobowo ci. Studia Psychologiczne, 33, Szarota, P. (1996). Perspektywy bada leksykalnych nad osobowo ci. Psychologia Wychowawcza, 6, Szarota, P., Ashton, M., Lee, K. (2007). Taxonomy and structure of the Polish personality lexicon. European Journal of Personality, 21, Thurstone, L. L. (1934). The vectors of mind. Psychological Review, 41, Tupes, E. C., Christal, R. E. (1961). Recurrent personality factors based on trait ratings (USAF ASD Technical Report No , Lackland Air Force Base). Tupes, E. C., Christal, R. E. (1992). Recurrent personality factors based on trait ratings. Journal of Personality, 60, Widiger, T. A., Trull, T. J. (1992). Personality and psychopathology: An application of the Five- -Factor Model. Journal of Personality, 60, Yang, K., Bond, M. H. (1990). Exploring implicit personality theories with indigenous or imported constructs: The Chinese case. Journal of Personality and Social Psychology, 58, Wojciszke, B. (1993). Moralno i sprawno jako kategorie percepcji spo ecznej i politycznej. Przegl d Psychologiczny, 36, Zawadzki, B., Szczepaniak, P., Strelau, J. (1995). Diagnoza psychometryczna pi ciu wielkich czynników osobowo ci: adaptacja kwestionariusza NEO-FFI Costy i McCrae a do warunków polskich. Studia Psychologiczne, 33, THE BIG FIVE: OLD PROBLEMS AND NEW CONCERNS S u m m a r y The article discusses the present status of the five-factor model of personality. A brief history of the Big Five research has been outlined and the main controversies and problems presented. The article focuses on cultural universality of the model, controversies pointing to the number and interpretation of factors, and the diagnostic utility of the model. Key words: Five-Factor Model, personality, personality assessment.