Historia ustroju i prawa sądowego Polski

Transkrypt

1 Tadeusz Maciejewski Historia ustroju i prawa sądowego Polski 5. wydanie

2 PODRĘCZNIKI PRAWNICZE T. Maciejewski Historia ustroju i prawa sądowego Polski

3 W sprzedaży: T. Maciejewski HISTORIA POLSKIEJ MYŚLI ADMINISTRACYJNEJ DO 1918 R. Podręczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 5 Studia Prawnicze H. Izdebski HISTORIA MYŚLI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ, wyd. 5 Podręczniki Prawnicze W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 6 Podręczniki Prawnicze Pod red. E. Kundery, M. Maciejewskiego LEKSYKON MYŚLICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 3 Inne Pod red. J. Zajadło, K. Zeidler LEKSYKON WSPÓŁCZESNEJ TEORII I FILOZOFII PRAWA, wyd. 2 Inne Pod red. T. Maciejewskiego LEKSYKON HISTORII PRAWA I USTROJU Inne

4 Tadeusz Maciejewski profesor zw. doktor habilitowany Uniwersytet Gdański Historia ustroju i prawa sądowego Polski 5. wydanie zmienione WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2017

5 Wydawca: Aneta Flisek Ilustracje pochodzą ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku. Wydawnictwo C.H.Beck 2017 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN ISBN e-book

6 Wnuczce Malenie

7

8 Spis treści Wykaz literatury... XIX Wstęp... XXI Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Monarchia patrymonialna... 1 I. Powstanie państwa polskiego Ustrój rodowo-plemienny i jego rozpad Początki państwowości polskiej Patrymonialny charakter państwa... 3 II. Ustrój polityczny Monarcha Administracja państwa Organy współrządzące... 7 III. Sądownictwo Sądy państwowe Sądy kościelne Sądy prawa niemieckiego Sądy dominialne IV. Organizacja Kościoła Chrzest Polski Polska prowincja kościelna Struktura wewnętrzna Kościoła Stosunek Kościoła do władzy świeckiej V. Ustrój społeczny Rycerstwo Duchowieństwo Mieszczaństwo Chłopstwo Monarchia stanowa ( ) I. Korona Królestwa Polskiego II. Organizacja i prawa stanów Szlachta Duchowieństwo Mieszczaństwo Chłopstwo III. Ustrój polityczny Władza królewska Urzędy centralne Urzędy lokalne... 28

9 VIII Spis treści 4. Kształtowanie się reprezentacji stanowej IV. Inne ziemie Wielkie Księstwo Litewskie. Unie polsko-litewskie Śląsk (do 1526 r.) Pomorze Zachodnie (do 1478 r.) Prusy. Państwo zakonne Mazowsze Ruś Halicka V. Sądownictwo Sąd królewski Sądy szlacheckie VI. Organizacja Kościoła Kościół katolicki Kościół prawosławny Rzeczpospolita szlachecka ( ) I. Charakterystyka ustroju państwa II. Terytorium i ludność III. Stany Szlachta Mieszczanie Chłopstwo IV. Kościół i duchowieństwo Kościół rzymskokatolicki Kościół prawosławny Kościoły protestanckie Wolność wyznania Kontrreformacja V. Monarcha Władza królewska Elekcje Pacta conventa i artykuły henrykowskie VI. Sejm walny Organizacja Kompetencje Obrady, głosowanie i uchwały Senatorowie rezydenci VII. Sejmiki VIII. Konfederacje i rokosze IX. Urzędy centralne i lokalne X. Unie państwowe Unia polsko-litewska w Lublinie (1569) Unia Rzeczypospolitej z Saksonią XI. Odrębności ustrojowe, inkorporacje i lenna Prusy Królewskie Mazowsze Księstwa oświęcimskie i zatorskie Prusy Książęce Inflanty i Kurlandia Lębork i Bytów... 62

10 Spis treści IX XII. Sądownictwo Sądy centralne Pozostałe sądy Początki monarchii konstytucyjnej ( ) I. Reformy sejmu z lat Reformy sejmowania Komisje Skarbowa i Wojskowa II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat Rada Nieustająca Komisja Edukacji Narodowej IV. Reformy Sejmu Czteroletniego Stronnictwa Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji 3 Maja Ustrój społeczny Ustrój polityczny V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793) VI. Insurekcja kościuszkowska (1794) Władze powstania Reformy chłopskie Sądownictwo VII. Rozbiory. Terytoria i ludność Rozdział II. Prawo dawnej Polski (do 1795 r.) Źródła prawa w okresie średniowiecza I. Pojęcie źródeł prawa II. Cechy charakterystyczne systemu i źródeł prawa średniowiecznego Dominacja prawa zwyczajowego Partykularyzm prawa Stanowość prawa Kazuistyka prawa Systematyka prawa III. Źródła historiograficzne IV. Księgi uposażeń V. Dokumenty VI. Prawo polskie prawo ziemskie Spisy prawa zwyczajowego Prawo stanowione Uchwały sejmów i sejmików Księgi sądowe VII. Prawo kanoniczne VIII. Prawo miejskie Prawo zwyczajowe Wilkierze Pouczenia prawne i ortyle Przywileje miejskie Księgi miejskie (ławnicze i radzieckie) IX. Prawo wiejskie Źródła prawa w czasach nowożytnych... 99

11 X Spis treści I. Prawo ziemskie koronne Prawo stanowione Statut Jana Łaskiego (1506) Kodyfikacja prawa Kodyfikacje i zbiory prywatne Metryka koronna Księgi sądowe Literatura prawnicza II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej Prawo mazowieckie Prawo Prus Królewskich Prawo litewskie III. Prawo kanoniczne Prawo powszechne Statuty prowincjonalne IV. Prawo miejskie Prawo zwyczajowe Prawo stanowione Literatura prawnicza Inne źródła prawa miejskiego V. Prawo wiejskie VI. Prawa szczególne Prawo górnicze Prawo bartne Prawo wekslowe Prawo wojskowe Prawo morskie VII. Prawo rzymskie Prawo prywatne I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne Prawo osobowe Prawo małżeńskie Prawo rodzinne II. Prawo rzeczowe Pojęcie rzeczy i ich podział Posiadanie i jego ochrona Własność Formy własności Ograniczenia własności Nabycie własności Utrata własności Ograniczone prawa rzeczowe III. Prawo spadkowe Dziedziczenie beztestamentowe Dziedziczenie testamentowe IV. Prawo zobowiązań Powstanie zobowiązań Sposoby utwierdzania i umacniania umów Wygaśnięcie zobowiązań

12 Spis treści XI 4. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązań Rodzaje umów Prawo karne I. Przestępstwo Pojęcie Terminologia Podstawy odpowiedzialności Rodzaje odpowiedzialności Przyczyny ograniczające lub wyłączające odpowiedzialność Okoliczności ograniczające lub wyłączające karalność Formy udziału w przestępstwie Podział przestępstw Rodzaje przestępstw II. Kara Pojęcie i racjonalizacja kary Zasady wymiaru kary Rodzaje kar Postępowanie sądowe I. Proces ziemski Zasady Strony procesowe i ich zastępcy Właściwość sądowa Przewód sądowy Postępowanie egzekucyjne Odrębności procesu ziemskiego w sprawach karnych II. Proces miejski Proces skargowy Proces inkwizycyjny III. Proces wiejski IV. Procesy specjalne Proces o czary Proces wojskowy Inne postępowania specjalne Postępowania zapobiegawcze Rozdział III. Ustrój ziem polskich pod zaborami (do 1918 r.) Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów I. Zabór rosyjski Ustrój społeczny Organizacja władz Sądownictwo II. Zabór pruski Ustrój społeczny Ustrój administracyjny Sądownictwo III. Zabór austriacki Ustrój społeczny Ustrój polityczny Sądownictwo

13 XII Spis treści 2. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk ( ) I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdańska II. Ustrój polityczny Zasady ustrojowe i projekty konstytucji Urząd gubernatora i podległe mu agendy Administracja centralna Administracja lokalna III. Sądownictwo Księstwo Warszawskie ( ) I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja Księstwa Warszawskiego II. Ustrój polityczny Konstytucja Monarcha Sejm Rada Stanu Ministrowie i Rada Ministrów Administracja terytorialna i samorząd III. Ustrój społeczny IV. Sądownictwo Zasady organizacji Sądownictwo cywilne Sądownictwo karne Sąd kasacyjny Sądownictwo administracyjne Sądownictwo kompetencyjne Królestwo Polskie ( ) I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja II. Ustrój polityczny Król Namiestnik Rada Stanu (Zgromadzenie Ogólne i Rada Administracyjna) Komisje rządowe Sejm Administracja terytorialna. Samorząd III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw i wolności obywatelskich IV. Sądownictwo Zabór pruski ( ) I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Odrębności ustrojowe II. Organizacja administracji Podział administracyjny Samorząd terytorialny III. Ustrój społeczny Zmiany w położeniu prawnym stanów Ograniczenie praw i wolności obywatelskich ludności polskiej IV. Sądownictwo Sądownictwo powszechne Sądownictwo administracyjne

14 Spis treści XIII 6. Wolne Miasto Kraków ( ) I. Powstanie i upadek Rzeczypospolitej Krakowskiej II. Ustrój polityczny Władze naczelne Administracja terytorialna III. Ustrój społeczny IV. Sądownictwo Zabór austriacki ( ) I. Ustrój Galicji w latach II. Autonomia Galicji (od 1861 r.). Ustrój polityczny Władze krajowe Samorząd terytorialny Władze rządowe Administracja szkolnictwa III. Prawa obywatelskie IV. Sądownictwo Ziemie polskie w latach I wojny światowej I. Orientacje polityczne II. Polityka mocarstw wobec sprawy polskiej Stosunek państw centralnych do sprawy polskiej Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej i październikowej Rozwiązanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie Rozdział IV. Prawo na ziemiach polskich pod zaborami (do 1918 r.) Źródła prawa I. Prawo cywilne Zabór pruski Zabór austriacki Księstwo Warszawskie Królestwo Polskie II. Prawo handlowe Zabór pruski Zabór austriacki Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie III. Prawo pracy Zabór pruski Zabór austriacki Królestwo Polskie IV. Prawo karne Zabór pruski Zabór austriacki Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie V. Postępowanie cywilne Zabór pruski Zabór austriacki Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie VI. Postępowanie karne Zabór pruski

15 XIV Spis treści 2. Zabór austriacki Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie Prawo cywilne I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze Prawo osobowe Prawo małżeńskie Prawo rodzinne Opieka II. Prawo rzeczowe Własność Prawo hipoteczne III. Prawo spadkowe Zagadnienia ogólne Dziedziczenie testamentowe Dziedziczenie ustawowe Dziedziczenie kontraktowe (umowne) IV. Prawo zobowiązań Źródła zobowiązań. Umowy Odpowiedzialność cywilna V. Dziedziny prawa wyodrębnione z prawa cywilnego Prawo handlowe Prawo pracy Prawo karne I. Doktryny prawa karnego Humanitaryzm Szkoła klasyczna Szkoły pozytywistyczne II. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie ustawy karnej III. Przestępstwo Pojęcie przestępstwa Podział przestępstw Odpowiedzialność IV. Kara Określenie i podział kar Rodzaje kar Postępowanie sądowe I. Proces cywilny Powszechny proces cywilny Współczesny proces cywilny II. Proces karny Proces inkwizycyjny Proces mieszany Rozdział V. Ustrój II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny światowej II Rzeczpospolita ( ) I. Ustrój polityczny w latach Utworzenie centralnego ośrodka władzy państwowej Mała konstytucja ( r.) Ukształtowanie granic państwa

16 Spis treści XV II. Ustrój polityczny w latach Konstytucja marcowa ( r.) Funkcjonowanie systemu politycznego III. Ustrój polityczny w latach IV. Ustrój polityczny w latach Konstytucja kwietniowa ( r.) Funkcjonowanie systemu V. Administracja II Rzeczypospolitej Administracja centralna Administracja ogólna (zespolona) Administracja specjalna (niezespolona) Samorząd Sądownictwo administracyjne VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości Zasady przewodnie sądownictwa Sądy powszechne Sądy szczególne Inne organy wymiaru sprawiedliwości VII. Związki wyznaniowe Kościół katolicki Związki wyznaniowe mniejszości religijnych Litwa Środkowa ( ) I. Geneza, obszar, ludność II. Sejm wileński III. Władza wykonawcza Naczelny Dowódca Wojsk Litwy Środkowej Tymczasowa Komisja Rządząca (TKR) Administracja terytorialna i samorząd Litwy Środkowej IV. Sądownictwo Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk ( ) I. Geneza, terytorium i ludność II. Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska Konstytucja Władza ustawodawcza. Zgromadzenie Ludowe Władza wykonawcza. Senat III. Sądownictwo IV. Prawa Polski w Wolnym Mieście Gdańsku V. Uprawnienia Ligi Narodów i jej Wysokiego Komisarza Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej ( ) I. Ustrój ziem okupowanych Układ Ribbentrop-Mołotow i jego konsekwencje Ziemie polskie pod okupacją niemiecką Ziemie polskie pod okupacją radziecką (do 1941 r.) Organizacja sądownictwa państw okupacyjnych Związki wyznaniowe II. Władze polskie na emigracji III. Polskie Państwo Podziemne

17 XVI Spis treści Rozdział VI. Prawo II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny światowej Źródła prawa I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej Stan prawny po odzyskaniu niepodległości Komisja Kodyfikacyjna Kodyfikacja prawa cywilnego, handlowego i postępowania cywilnego Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postępowania karnego II. Źródła prawa na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej Źródła prawa obowiązujące na obszarze okupacji niemieckiej Źródła prawa obowiązujące na obszarze okupacji radzieckiej Źródła prawa stosowane w sądownictwie specjalnym Polskiego Państwa Podziemnego Prawo cywilne i postępowanie cywilne I. Zagadnienia ogólne II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie III. Prawo rzeczowe IV. Prawo spadkowe V. Prawo zobowiązań VI. Prawo handlowe VII. Postępowanie cywilne Postępowanie sporne Postępowanie polubowne Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające Prawo karne materialne i postępowanie karne I. Prawo karne materialne Zasady ogólne Przestępstwo Kara II. Postępowanie karne Prawo pracy I. Stosunek pracy II. Układy taryfowe i regulaminy pracy III. Ochrona prawna pracowników IV. Związki pracowników V. Kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy VI. Ubezpieczenia społeczne Rozdział VII. Ustrój w okresie władzy ludowej ( ) Polska Ludowa ( ) I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy przez komunistów ( ) Budowa komunistycznego ośrodka władzy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) Rząd Tymczasowy (RT) i Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej (RTJN) Referendum ludowe (1946) Wybory do Sejmu Ustawodawczego (1947) Granice, terytorium i ludność

18 Spis treści XVII II. Ustrój polityczny małej konstytucji ( r.) Uchwalenie małej konstytucji Sejm Ustawodawczy Prezydent RP Rada Państwa Rada Ministrów Administracja terytorialna Wymiar sprawiedliwości Prawa i obowiązki obywateli Polska Rzeczpospolita Ludowa ( ) I. Konstytucja z r., jej zmiany i zasady II. Naczelne organy władzy państwowej Sejm Rada Państwa III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Inne formy kontroli administracji IV. Naczelne organy administracji państwowej. Rada Ministrów V. Terenowe organy władzy i administracji państwowej VI. Wymiar sprawiedliwości Sądownictwo Inne organy wymiaru sprawiedliwości VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie VIII. Związki wyznaniowe Rozdział VIII. Prawo w okresie władzy ludowej (po 1944 r.) Źródła prawa I. Zagadnienia ogólne II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne Zmiana stosunków własnościowych Unifikacja prawa cywilnego Kodyfikacja prawa cywilnego III. Prawo karne materialne i postępowanie karne Przepisy karne dla rozliczenia skutków wojny i zwalczania opozycji politycznej Przepisy karne chroniące ustrój władzy ludowej Przepisy karne chroniące nowe stosunki społeczno-gospodarcze Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postępowania karnego IV. Prawo pracy Podstawowe zmiany w prawie I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne Prawo małżeńskie i rodzinne Prawo rzeczowe Prawo spadkowe Prawo zobowiązań Postępowanie cywilne II. Prawo karne materialne i postępowanie karne Prawo karne materialne Postępowanie karne III. Prawo pracy

19 XVIII Spis treści Zestawienia Władcy państwa polskiego Władcy państw zaborczych Sejmy, prezydenci i rządy II Rzeczypospolitej Sejmy, prezydenci i rządy Polski Ludowej i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ( ) Tabele Tabela I Tabela II Tabela III. Podstawy ustroju rzeczypospolitej szlacheckiej ( ) Tabela IV. Konstytucja 3 Maja 1791 r Tabela V. Ustrój Napoleońskiego Wolnego Miasta Gdańska ( ) Tabela VI. Konstytucja Księstwa Warszawskiego ( r.) Tabela VII. Konstytucja Królestwa Polskiego ( r.) Tabela VIII. Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa ( r.) Tabela IX. Dekret z r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP Tabela X. Uchwała z r. (mała konstytucja) Tabela XI. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ( r.) Tabela XII. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ( r.) Tabela XIII. Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska ( r.) Tabela XIV. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej ( ) Tabela XV. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ( r.) Tabela XVI. Struktura społeczna ludności Rzeczypospolitej ok r Tabela XVII. Struktura społeczno-zawodowa ludności Polski w 1921 r. (według spisu) Tabela XVIII. Terytorium i ludność Polski (Rzeczypospolitej) Tabela XIX. Najważniejsze urzędy centralne i nadworne rzeczypospolitej szlacheckiej Tabela XX. Najważniejsze urzędy ziemskie i starościńskie rzeczypospolitej szlacheckiej Tablice synchronistyczne dla historii ogólnej, ustroju i prawa Polski Tablica I. Dawna Polska (do 1795 r.) Tablica II. Ziemie polskie pod zaborami ( ) Tablica III. II Rzeczpospolita ( ) i ziemie polskie w okresie II wojny światowej Tablica IV. Polska Ludowa i Polska Rzeczpospolita Ludowa Ilustracje Indeks rzeczowy

20 Wykaz literatury 1. Wykaz zbiorów tekstów źródłowych G. Bałtruszajtys, J. Kolarzowski, M. Paszkowska, K. Rajewski, Wybór źródeł do historii prawa sądowego czasów nowożytnych, Warszawa A. Bereza, G. Smyk, W. Tekely, A. Wrzyszcz, Historia administracji w Polsce. Wybór źró deł, Warszawa J. Chodorowski, Wybór tekstów źródłowych z dziejów sądownictwa polskiego do 1795 roku, Wrocław J. Chodorowski, A. Konieczny, Wybór tekstów źródłowych z historii ustroju Polski , Wrocław J. Ciągwa, A. Lityński, Teksty źródłowe z historii państwa i prawa Polski ( ), Katowice B. Cybuski, S. Rogowski, Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego epoki feudalizmu. Chłopi, mieszczanie, Wrocław S. Godek, M. Wilczek-Karczewska, Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wy bór źródeł, Warszawa A. Gulczyński, B. Lesiński, B. Walachowicz, J. Wiewiórowski, Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych pod redakcją B. Lesińskiego, Poznań M. Hłady, D. Malec, J. Malec, Z. Zarzycki, Historia administracji. Wybór źródeł, Kraków P. Jurek, Wybór tekstów ćwiczeniowych do historii prawa, cz. 1, Własność, posiadanie, Wrocław P. Jurek, F. Połomski, Historia państwa i prawa Polski. Źródła, Wrocław M. Kallas, M. Krzymkowski, Historia ustroju i prawa w Polsce 1772/ Wybór źródeł, Warszawa B. Lesiński, J. Walachowicz, Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, Warszawa Poznań F. Połomski, Wybór tekstów źródłowych z historii ustroju ziem polskich , Wrocław S. Rogowski, Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego epoki feu dalizmu. Szlachta, Wrocław S. Rogowski, Historia ustroju i prawa w Polsce Wybór źródeł, Warszawa J. Sawicki, Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego, t. 1 2, War szawa M. Sczaniecki, Wybór źródeł do historii państwa i prawa w dobie nowożytnej, Warszawa W. Witkowski, Wybór tekstów źródłowych z historii prawa (epoka feudalizmu i kapita lizmu), Lublin 1978.