Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce

Transkrypt

1 Autoreferat rozprawy doktorskiej Piotr Wójcik Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski 1 października 2008 r. Definicje i metodologia Celem rozprawy jest analiza procesu konwergencji regionalnej w Polsce w odniesieniu do PKB per capita na poziomie województw (NUTS2) oraz podregionów (NUTS3) w okresie Dodatkowo analizowane jest występowanie konwergencji wewnątrz województw. W literaturze przedmiotu występują dwie główne koncepcje konwergencji: konwergencja sigma oraz konwergencja beta. Pierwsza z nich zachodzi, kiedy dyspersja dochodu per capita między regionami lub krajami zmniejsza się w czasie. Pojęcie konwergencji beta dotyczy z kolei zależności między średnią stopą wzrostu dochodu per capita a początkowym jego poziomem. Występuje ona w literaturze w dwóch wariantach. Konwergencja bezwzględna zakłada, że kraje (regiony) biedne rozwijają się szybciej niż bogate. Konwergencja warunkowa występuje, gdy upodabniają się do siebie kraje (regiony) o podobnych charakterystykach strukturalnych (np. średni poziom wykształcenia, struktura dochodu). Innym rodzajem konwergencji jest tzw. konwergencja klubów, zgodnie z którą kraje (regiony) o podobnych parametrach strukturalnych upodabniają się, gdy podobne są również pod względem początkowego poziomu PKB na mieszkańca. Powstają grupy krajów (regionów) kluby, w ramach których dochodzi do zmniejszania różnic w dochodzie per capita, co prowadzi do polaryzacji dochodu. Doktorant w Katedrze Teorii Rozwoju Gospodarczego na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. 1

2 Podejście klasyczne Analiza konwergencji typu beta polega na estymacji równania regresji, w którym na przeciętną stopę realnego wzrostu PKB per capita wpływa początkowy poziom dochodu oraz, przy testowaniu konwergencji warunkowej, inne zmienne strukturalne. Negatywna zależność między stopą wzrostu a początkowym dochodem oznacza występowanie konwergencji. Metoda ta była kwestionowana przez Friedmana (1992), a szczególnie przez Quaha (1993, 1996a, 1996b). Po pierwsze fakt, że biedne regiony rozwijają się szybciej niż bogatsze nie musi wcale oznaczać zmniejszania dystansu między nimi może wystąpić tzw. paradoks Galtona. Negatywna zależność między stopą wzrostu i początkowym poziomem dochodu nie implikuje zmniejszania się dyspersji rozkładu. Możliwe jest występowanie takiej zależności nawet w przypadku dywergencji. Wynika to z faktu, że zawsze będą pojawiały się kraje (regiony) rozwijające się bardzo szybko i bardzo wolno, ale wpływ na to mają również czynniki losowe. Paradoks regresji w stronę średniej polega na błędnej interpretacji przejściowej natury obserwacji skrajnych jako dowodu na zmniejszanie się dyspersji rozkładu. Po drugie, standardowa przekrojowa analiza regresji bada zachowanie reprezentatywnego kraju (regionu) w analizowanej próbie, podczas gdy interesująca jest obserwacja pełnego rozkładu i jego ewolucji w czasie. Po trzecie, klasyczna analiza konwergencji nie umożliwia weryfikacji hiptezy o występowaniu konwergencji klubów. Występuje więc potrzeba zastosowania innych metod pozwalających uniknąć opisanych powyżej problemów. Metodologia analizy pełnego rozkładu Mobilność wewnątrz rozkładu może być modelowana na dwa sposoby: przy pomocy macierzy przejścia zapożyczonych z procesów Markowa, czyli warunkowego rozkładu prawdopodobieństwa w wersji dyskretnej lub też poprzez oszacowanie pełnej warunkowej funkcji gęstości z wykorzystaniem estymacji jądrowej (ang. kernel density estimation). Obie metody pozwalają oszacować prawdopodobieństwo, z jakim dany kraj (region) będzie w badanym okresie stawał się relatywnie bogatszy, biedniejszy, bądź też, że jego dochód nie ulegnie zmianie względem przeciętnego dochodu w próbie. Analiza pełnego rozkładu umożliwia również weryfikację hipotezy o polaryzacji dochodu (konwergencji klubów). 2

3 Macierze przejścia Szacowane elementy macierzy przejścia odzwierciedlają prawdopodobieństwo przejścia poszczególnych krajów (regionów) między określonymi klasami dochodu, czyli np. z grupy regionów o dochodzie poniżej przeciętnego do grupy o dochodzie ponadprzeciętnym. Ograniczeniem wariantu dyskretnego jest arbitralność doboru przedziałów rozdzielających poszczególne klasy dochodu różny podział może doprowadzić do różnych wyników. Problem ten nie występuje w przypadku estymacji warunkowej funkcji gęstości. Estymacja jądrowa W przypadku ciągłym zamiast macierzy przejścia ze skończoną liczbą stanów dokonywana jest estymacja pełnej warunkowej funkcji gęstości, pokazującej dynamikę PKB per capita w czasie. Warunkowa funkcja gęstości rozkładu jest trójwymiarową powierzchnią, ale zwykle analizuje się łatwiejszy w interpretacji jej wykres konturowy, będący pionowym rzutem warunkowej funkcji gęstości na płaszczyznę podstawy. Obrazuje on rozkład masy prawdopodobieństwa przejścia kraju (regionu) między poszczególnymi wartościami PKB per capita w analizowanym okresie. Hipotezy badawcze W pracy zostały poddane weryfikacji następujące hipotezy badawcze: 1. W Polsce nie występuje konwergencja absolutna na poziomie regionalnym zarówno na poziomie województw, jak i podregionów. 2. Konwergencja absolutna nie występuje również wewnątrz województw. 3. Na poziomie województw oraz podregionów zachodzi proces polaryzacji dochodów oraz występuje konwergencja klubów. 4. Konwergencja klubów i polaryzacja występuje również wewnątrz województw. Zostały również zbadane główne czynniki wpływające na konwergencję warunkową regionalnego dochodu. 3

4 Analiza konwergencji regionalnej w Polsce na poziomie województw i podregionów dokonana została z zastosowaniem metod umożliwiających badanie ewolucji pełnego rozkładu dochodu. Autor odniósł się także do klasycznej analizy konwergencji typu beta oraz sigma dla regionów Polski. Opis, źródła danych Dane o wielkości PKB pochodzą z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego pt. Produkt krajowy brutto. Rachunki regionalne w 2005 r.. Publikacja zawiera wyniki obliczeń produktu krajowego brutto i jego elementów za 2005 rok w przekroju regionów, województw i podregionów. Zamieszczono w niej również skorygowane dane z rachunków regionalnych, na podstawie zrewidowanych danych z rachunków narodowych dla okresu Dzięki temu dane z rachunków regionalnych za lata zawarte w tej publikacji stanowią porównywalne szeregi czasowe. Są to najnowsze dane dostępne w momencie pisania rozprawy doktorskiej. Dla celów analizy konwergencji dane o PKB na mieszkańca w poszczególnych województwach (16) i podregionach (45) zostały odniesione do PKB na mieszkańca na poziomie kraju (czyli do średniej ważonej liczbą ludności). Jest to zabieg pozwalający uzyskać porównywalność danych między latami bez konieczności stosowania deflatora PKB. W literaturze dotyczącej analizy konwergencji metodą badania dynamiki pełnego rozkładu dochodu rzadziej stosuje się również jako punkt odniesienia wielkość PKB per capita dla najbogatszego regionu lub średnią dla kilku najbogatszych regionów. Podregiony są sztucznymi jednostkami nieadministracyjnymi utworzonymi wyłącznie do celów statystycznych (poziom NUTS3) składają się one z kilku powiatów, od nazw których biorą się nazwy podregionów. Sześć największych miast Warszawa, Poznań, Kraków, Wrocław, Gdańsk-Gdynia-Sopot oraz Łódź, stanowi odrębne podregiony. Wyniki analizy i wnioski Zasadniczo zakres przestrzenny badania obejmuje podział Polski na 16 województw w okresie Biorąc jednak pod uwagę, że województwa są wewnętrznie silnie zróżnicowane, 4

5 analiza przeprowadzona została również dla 45 podregionów w zakresie określonym przez dostępność danych na tym poziomie. W roku 1995 względny PKB na mieszkańca w województwach wahał się od 76% przeciętnego krajowego PKB w województwie podkarpackim do 128% przeciętnego krajowego PKB w województwie mazowieckim. Najbiedniejsze województwa zlokalizowane były zazwyczaj na ścianie wschodniej. W roku 2005 województwo mazowieckie pozostało najbogatsze, a jego względny PKB na mieszkańca wzrósł znacznie do 158% przeciętnego PKB per capita dla całego kraju. Najniższy PKB na mieszkańca w 2005 roku miało województwo lubelskie (68%), nieznacznie tylko większy województwo podkarpackie (69%), następnie podlaskie (74%) oraz świętokrzyskie (75%). Jedynie trzy województwa utrzymały lub poprawiły swój względny dochód na mieszkańca. Najwięcej w kategoriach względnych wzbogaciło się województwo mazowieckie jego względny PKB na mieszkańca wzrósł między rokiem 1995 a 2005 aż o ponad 30 punktów procentowych. Znacznie zyskało również województwo wielkopolskie (wzrost o niemal 9 punktów procentowych). Niewielki wzrost zanotowało jeszcze tylko województwo łódzkie (o niemal 1 punkt procentowy). Współczynnik zmienności PKB na mieszkańca dla wszystkich województw w analizowanym okresie nieznacznie, acz systematycznie wzrastał, z poziomu od 16 w roku 1995, do 24 w roku Było to efektem rosnącego szybko zróżnicowania najbogatszych województw. Dla pozostałych województw zróżnicowanie PKB na mieszkańca było stabilne w czasie. Konwergencja absolutna polskich województw w latach nie występowała. Różnice we względnym PKB per capita na poziomie województw pogłębiały się, prowadząc do silniejszej polaryzacji. Prowadził do tego szybki rozwój kilku najbogatszych województw przede wszystkim województwa mazowieckiego. Pozostałe województwa raczej względnie ubożały. Wzorcem konwergencji, który można było zaobserwować na poziomie województw, była konwergencja klubów. Osobno upodabniały się do siebie województwa najbogatsze i osobno najbiedniejsze. Przeanalizowano również występowanie konwergencji warunkowej na poziomie województw. Wśród potencjalnych czynników wpływających na występowanie konwergencji znalazły się: nakłady inwestycyjne oraz nakłady na środki trwałe brutto, udział usług oraz udział rolnictwa w wartości dodanej brutto w województwie, a także gęstość sieci drogowej. Analizowano 5

6 również wpływ na konwergencję wskaźników dotyczących dwóch wymiarów kapitału ludzkiego edukacyjnego (liczba studentów na 1000 mieszkańców) i zdrowotnego (śmiertelność niemowląt, oczekiwane dalsze trwanie życia w momencie narodzin). Analizie poddano także wpływ na konwergencję regionalną nakładów na badania i rozwój oraz zatrudnienia w działalności badawczo-rozwojowej. Ostatnim z analizowanych czynników, mającym przybliżać efekt aglomeracji, była stopa urbanizacji, obliczona jako udział osób mieszkających w miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców. Na podstawie testów przyczynowości wybrano czynniki, których potencjalny wpływ na konwergencję wydawał się najsilniejszy. Należały do nich: nakłady inwestycyjne, nakłady na środki trwałe brutto, udział rolnictwa w wartości dodanej brutto oraz wielkość zatrudnienia w działalności badawczo-rozwojowej. Żaden z analizowanych czynników nie powodował w badanym okresie występowania konwergencji między województwami. Zmiany niektórych czynników wyjaśniały częściowo zmienność stóp wzrostu realnego PKB na mieszkańca, jednakże w żadnym wypadku nie była to zależność silna. Kolejnym etapem badania była analiza występowania konwergencji regionalnej w Polsce na poziomie podregionów. Na tym poziomie regionalnym względny PKB na mieszkańca wahał się w roku 1995 od 65% przeciętnego PKB dla Polski w podregionie łomżyńskim (województwo warmińsko-mazurskie) do 222% przeciętnego PKB na poziomie kraju w podregionie miasto Warszawa. Do grupy najbogatszych podregionów oprócz Warszawy należały przede wszystkim pozostałe duże miasta będące samodzielnymi podregionami w kolejności były: to Poznań (170%), Gdańsk-Gdynia-Sopot (145%), Kraków (144%), Wrocław (143%) oraz Łódź (116%). Podregiony najbiedniejsze były zlokalizowane na północnym i południowym wschodzie, ale również w głębi kraju. W roku 2005 względny PKB na mieszkańca wahał się od 58% przeciętnego dla podregionu bialskopodlaskiego do 299% dla Warszawy. Między rokiem 1995 a 2005 względnie wzbogaciły się niemal wyłącznie regiony z głębi kraju. Należały do nich duże miasta, będące samodzielnymi podregionami oraz podregiony je otaczające (wyjątkiem jest tu podregion krakowsko-tarnowski i nieznacznie względnie ubożejący łódzki). Współczynnik zmienności PKB per capita dla wszystkich podregionów systematycznie rósł z poziomu 32 w roku 1995 do w roku 2000, aby na kilka lat ustabilizować się na tym poziomie, a w ostatnim roku wzrosnąć do niemal 45. Był więc niemal dwukrotnie 6

7 wyższy niż w przypadku województw. Wnioskiem z analizy dynamiki rozkładu względnego PKB na mieszkańca jest brak konwergencji absolutnej między podregionami w latach Rozkład względnego dochodu podregionów był dość stabilny, jednak różnice we względnym PKB per capita w badanym okresie pogłębiały się. Wynikało to głównie ze znacznie szybszego niż przeciętny dla Polski rozwoju kilku najbogatszych podregionów, będących dużymi miastami (przede wszystkim Warszawy i Poznania). Wszystkie duże miasta, będące samodzielnymi podregionami, znacząco odstawały od pozostałych podregionów pod względem PKB na mieszkańca. Różnica ta nie uległa w analizowanym okresie zmniejszeniu (poza Warszawą i Poznaniem były to Wrocław, Kraków i Trójmiasto oraz w mniejszym stopniu Łódź). Generalnie, podregiony raczej względnie ubożały. W badanym okresie występowała wyraźna konwergencja klubów na poziomie podregionów. Wyróżniały się grupy podregionów zbliżonych do siebie pod względem poziomu dochodu na mieszkańca. Przede wszystkim Warszawa i osobno Poznań stanowiły kluby same dla siebie. Osobno występowała konwergencja wśród podregionów najbiedniejszych oraz wśród podregionów o względnym dochodzie powyżej 150% przeciętnego dochodu (pozostałe duże miasta). Nawet wyłączenie z analizy dużych miast, jako podregionów znacznie różniących się od pozostałych, nie pozwoliło stwierdzić występowania konwergencji. W dalszym ciągu widoczne były tendencje do polaryzacji, czyli konwergencji klubów. Jako odrębny klub wyróżniała się szczególnie grupa podregionów najbiedniejszych. Należały do nich przede wszystkim: podregion nowosądecki, bialskopodlaski, chełmsko-zamojski, krośnieńskoprzemyski, ełcki i łomżyński. Dystans między nimi i resztą podregionów pogłębiał się. Ze względu na niedostępność danych, dotyczących potencjalnych czynników determinujących występowanie konwergencji, analiza konwergencji warunkowej na poziomie podregionów nie była możliwa. Uwagi końcowe Rezultaty analizy wskazują na rosnącą polaryzację regionalnych zróżnicowań dochodu na mieszkańca, która najpewniej będzie się jeszcze pogłębiać. Efekt taki może nadal występować, mimo prowadzenia polityki wspierania najbiedniejszych regionów z wykorzystaniem unijnych funduszy pomocowych. Wskazują na to doświadczenia innych krajów Unii Euro- 7

8 pejskiej, na przykład Hiszpanii. Najszybciej rozwijają się w Polsce duże miasta, o silnej koncentracji wykształconej siły roboczej, rozbudowanej infrastrukturze technologicznej i telekomunikacyjnej. Można w związku z tym postawić pytanie, jak będą się rozwijały regiony najbiedniejsze. Mogą one skorzystać na sąsiedztwie z szybko rozwijającymi się regionami. Być może zasadna będzie polityka jednoczesnego wspierania rozwoju prężniejszych podregionów, jako motorów rozwoju technologii i kapitału intelektualnego. Literatura Barro, R. i Sala-i-Martin, X. [1992]. Convergence. Journal of Political Economy, numer 100, str Barro, R.J. i Sala-i-Martin, X. [2003]. Economic Growth. McGraw-Hill, NewYork, 2 wydanie. Durlauf, S.N. i Quah, D.T. [1999]. The new empirics of economic growth. W Handbook of macroeconomics, str Elsevier Science, North-Holland, Amsterdam, New York and Oxford. Friedman, M. [1992]. Do old fallacies ever die? Journal of Economic Literature, numer 30, str Fuente De la, A. [2000]. Convergence across countries and regions: theory and empirics. Discussion Paper 2465, CEPR. Pritchett, L. [1997]. Divergence, big time. Journal of Economic Perspectives, numer 11(3), str Quah, D. [1993]. Galton s fallacy and tests of the convergence hypothesis. Scandinavian Journal of Economics, numer 95(4), str Quah, D. [1996a]. Regional convergence clusters across Europe. European Economic Review, numer 40(3-5), str Quah, D. [1996b]. Twin peaks: Growth and convergence in models distribution dynamics. Economic Journal, numer 106, str Sala-i-Martin, X. [2002]. Fifteen years of new growth economics: What have we learned? Journal Economía Chilena, numer 5(2), str Temple, J.R. [1999]. The new growth evidence. Journal of Economic Literature, numer 37(1), str Wójcik, P. [2004]. Konwergencja regionów Polski w latach Gospodarka Narodowa, numer 11 12, str Wójcik, P. [2005]. Analiza konwergencji regionów Polski z wykorzystaniem procesów Markowa. W S. Krajewski i L. Kucharski, red., Wzrost gospodarczy, restrukturyzacja i bezrobocie w Polsce. Ujęcie teoretyczne i empiryczne, materiały z konferencji, str Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego. Wójcik, P. [2006]. Wzorce konwergencji w polskich podregionach. W S. Krajewski i P. Kaczorowski, red., Wzrost gospodarczy, restrukturyzacja i rynek pracy w Polsce. Ujęcie teoretyczne i empiryczne, str Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego. Wójcik, P. [2008]. Dywergencja czy konwergencja: dynamika rozwoju polskich regionów. Studia Regionalne i Lokalne, numer 2, str