Antonia Rosminiego personalistyczna definicja prawa

Transkrypt

1 Człowiek w Kulturze 18 Michał Barański Antonia Rosminiego personalistyczna definicja prawa Antonio Rosmini - filozof, teolog, ksiądz i działacz polityczny - postawił sobie za cel odnowę myśli chrześcijańskiej po okresie jej kryzysu w epoce nowożytnej (wieki XVI-XVIII). W efekcie stał się w XIX wieku prekursorem XX-wiecznego personalizmu. Wśród dziedzin wiedzy, które objął swoją refleksją, znalazła się nauka o prawie. Włoski autor ujmował ją integralnie jako powiązaną przede wszystkim z antropologią i etyką 1. Rdzeniem jego koncepcji prawa jest koncepcja osoby, wyrażona przez niego głównie w dziele Antropologia w służbie etyki (Antropologia in servizio delia scienza morale). Rosmini upatrywał podstawowy wymiar osoby w ludzkiej zdolności poznawczej - w dążeniu do prawdy. Poznanie to zawiera w sobie aspekt zmysłowy, ale przede wszystkim aspekt intelektualno-rozumowy 3. Poznanie prawdy zostało przez Rosminiego utożsamione Zob. A. Rosmini, Filosofía del diritto, w serii Opere edite ed inedite di Antonio Rosmini: t. 35, Padova 1967 (dalej: FD 35); t. 36, Padova 1968 (dalej: FD 36); t. 37, Padova 1969 (dalej: FD 37); t. 38, Padova 1969 (dalej: FD 38); t. 39, Padova 1969 (dalej: FD 39); t. 40, Padova 1969 (dalej: FD 40). Przekład angielski - A. Rosmini, The Philosophy of Right, transi, by D. Cleary and T. Watson, Durham: t. 1, The Essence of Right, 1993 (dalej: ER); t. 2, Rights of the Individual, 1993 (dalej: RI); t. 3, Universal Social Right, 1995 (dalej: USR); t. 4, Rights in God's Church, 1995 (dalej: RGCh); t. 5, Rights in the Family, 1995 (dalej: RF); t. 6, Rights in Civil Society, 1995 (dalej: RCS). 2 Najnowsze wydanie włoskie: A. Rosmini, Antropologia in servizio della scienza morale, red. F. Evain, Roma 1981; tłum. angielskie D. Cleary'ego i T. Watsona: Anthropology as an Aid to Moral Science, Durham 1991 (dalej: AMS). Obszerniej własną teorię poznania Rosmini przedstawia w pierwszym swoim większym dziele Nowa rozprawa o pochodzeniu idei, powstałym w latach ;

2 114 Michał Barański z poznaniem bytu, mającego formę idealną, realną i moralną 4. W systemie filozoficznym myśliciela z Rovereto prawo stanowi most pomiędzy dobrem subiektywnym (eudajmonologicznym) człowieka a jego dobrem obiektywnym (etycznym) 3. Jak pisze Rosmini, prawo jest moralną władzą lub upoważnieniem do działania albo zdolnością do robienia tego, co nam się podoba, chronioną przez prawo moralne, które zobowiązuje innych do respektowania tej zdolności" 6. W innym miejscu Rosmini wyodrębnia w definicji prawa pięć elementów: 1) istnienie aktywności podmiotowej; 2) istnienie aktywności osobowej, tj. aktywności realizowanej przez podmiot za pomocą racjonalnej woli (czyli dzięki wolności); 3) realizowanie tej aktywności, która jest dobra, a nie bezwartościowa dla jej podmiotu; 4) prawe, czyli niesprzeczne z prawem moralnym, wykonywanie tej aktywności; 5) relacja do innych istot racjonalnych, na których spoczywa obowiązek respektowania tej aktywności (aktywność jest wykonywana pod ochroną prawa moralnego) 7. Rosmini pokazuje tu drugi wymiar osoby - wolę, czyli władzę, za której pomocą człowiek wybiera swoje dobro subiektywne i obiektywne. Filozof uznawał, że działanie w zgodzie z dobrem obiektywnym człowieka wypełnia zarazem jego dobro subiektywne 8. Na tym tle należy widzieć jego definicję prawa. najnowsze wydanie: Nuovo saggio sultorigine deltidee, red. G. Messina, t. 1-3, Roma Najpełniej problem troistości bytu Rosmini analizuje w niedokończonej Teozofii (Teosofía), tworzonej w latach ; najnowsze wydanie: Teosofía, red. M.A. Raschini e P.P. Ottonello, t. 1-6, Roma Z licznych opracowań nt. koncepcji prawa Rosminiego podaję trzy większe pozycje: G. Gonella, La filosofía del diritto secondo Antonio Rosmini, Roma 1934; P. Landi, La filosofía del diritto di Antonio Rosmini, Torino 2002; A. Wierzbicki, Osoba jest prawem. Komentarz do Antonio Rosminiego personalistycznej koncepcji prawa, Ethos" 12(1999), nr 1-2, s FD 35, s. 107; ER Zob. FD 35, s. 108; ER Zob. AMS

3 Antonia Rosminiego personalistyczna definicja prawa 115 Sankcja jako taka nie stanowi u omawianego autora czynnika konstytuującego pojęcie prawa, albowiem prawo nieegzekwowane nie przestaje być prawem i nie należy go utożsamiać z siłą fizyczną. Prawu towarzyszy przymus jako potencjalnie chroniący uprawnienie konkretnej jednostki, ale jego brak nie odbiera danemu działaniu charakteru działania prawnego 9. To, co uderza w tej definicji w stosunku do pokrewnych teorii obecnych w myśli chrześcijańskiej, opierających się zwykle wprost na idei prawa naturalnego, daje się wyrazić w kilku punktach. Po pierwsze, Rosmini definiuje prawo nie jako zespół norm, spisanych lub nawet skonstruowanych myślowo, ale jako możliwość działania człowieka w sferze jego uprawnień. Prawo objawia się w ten sposób niejako w interakcji pomiędzy ludźmi - moje ins staje się twoim lex i odwrotnie. Nie jest to na pewno prawo w książkach" (law in books), ale prawo w działaniu" (law in action) - by użyć, nieco na wyrost, analogii z amerykańską szkołą funkcjonalizmu prawnego. Pierwotny charakter jednak ma mój obowiązek prawny (lex), który generuje twoje prawo podmiotowe (ius). Obowiązek ten filozof ze Stresy określa jako obowiązek moralny, który obliguje ludzkie istoty do respektowania wolności innych, kiedy ta wolność ma wszystkie elementy charakterystyczne konieczne do ukonstytuowania prawa" 10. Po drugie, w nietypowy sposób ujmuje Rosmini relację prawa do moralności. Prawo jako przestrzeń między dobrem subiektywnym (eudajmonologicznym) a obiektywnym (moralnym) łączy indywidualne potrzeby każdego człowieka z obiektywnym porządkiem wartości. W tej formule różnica między prawem a moralnością polega na tym, że: - prawo zawiera w sobie uprawnienia i obowiązki, ma zatem charakter imperatywno-atrybutywny, a moralność to jedynie obowiązki; 9 0 Zob. ER FD 35, s. 120; ER 268.

4 116 Michał Barański - prawo zawsze dotyczy działania wobec innego człowieka, natomiast moralność może obejmować także działanie w stosunku do samego jego podmiotu 11. Opisując prawo jako możliwość lub raczej upoważnienie do określonego działania, Roveretaríczyk mówi nie o prawie naturalnym ani pozytywnym, ale o prawie w ogóle; docieka on tego, czym jest prawo jako takie. Obszernie natomiast wnika w istotę i cechy prawa moralnego. Uznaje jego obiektywność, konieczność i wieczność, prawo to bowiem wynika z samej natury bytu osobowego, niezależnej od człowieka, a jego konieczność nie jest tym samym, co konieczność fizyczna: podmiot, poznając prawo moralne rozumem w sposób bierny (receptywny), niejako musi" je uznać w sposób aktywny swoją wolą (a także emocjami i uczuciami) i postępować według niego. Oczywiście, może tego nie uczynić, ale wówczas, zdaniem Rosminiego, występuje niejako przeciwko samemu sobie, bo nie uzgadnia swojego dobra subiektywnego z porządkiem obiektywnym i nie realizuje swojego człowieczeństwa 12. Związek prawa i moralności jawi się więc jako nieodzowny w zakresie relacji interpersonalnych i norm nimi rządzących. Obydwa te systemy normatywne nie nakładają się jednak na siebie w całości i mają odmienne funkcje: etyczne postępowanie ma prowadzić do cnoty, a prawo - do realizacji dobra subiektywnego jednostki, choć w zgodzie z jej dobrem obiektywnym. Zasadnicze pytanie, które pojawia się w tym kontekście - i to jest trzeci element nowatorskiego podejścia Rosminiego - dotyczy jego ujęcia źródła prawa. Rzecz jasna, według niego ostatecznym źródłem prawa jest Bóg, jako spajający w sobie dobro obiektywne i subiektywne człowieka 13. Najbardziej jednak, w opinii Rosminiego, widać prawo w strukturze osoby ludzkiej; mówiąc inaczej - to sama osoba stanowi sobą prawo przez fakt łączenia w sobie subiektywności i obiektywności, czyli dążenia do szczęścia (samorealizacji) oraz skierowanego do innych nakazu poszanowania osoby. Osoba mieści w so- 11 Zob. ER , Zob. ER Zob. A. Rosmini, Zasady etyki, tłum. A. Wierzbicki, Lublin 1999, s (dalej: ZE).

5 Antonia Rosminiego personalistyczna definicja prawa 117 bie bowiem wewnętrzny ład oraz obiektywną wartość, które są nienaruszalne w toku działań i jednostek, i grup społecznych, i całego państwa. Rosmini wyraźnie unika podawania materialnej treści norm prawnych, tak jak to robią chrześcijańscy teoretycy prawa naturalnego. Wydaje się, że główne znaczenie zachowuje jego zasada etyczna: uznaj byt" lub postępuj zawsze według światła rozumu", jako stały (obiektywny) element jego koncepcji prawa 14, który zostaje uzupełniony przez element zmienny (subiektywny), uzależniony od aspiracji każdego człowieka. Idea ta wymaga od człowieka: - wglądu w siebie, odczytania i respektowania w sobie wymiaru (godności) osoby jako bytu szczególnego rodzaju; - odkrycia i respektowania w innych wymiaru (godności) osoby. Po omówieniu istoty prawa Rosmini w kolejnych tomach Filozofii prawa (Filosofía del diritto) przedstawia: 1) prawa indywidualne (prawa jednostki) 15, 2) powszechne prawa społeczne 16, 3) prawa w Kościele 17, 4) prawa w rodzinie 18, 5) prawa w społeczności obywatelskiej (cywilnej) 19. U filozofa ze Stresy katalog praw i obowiązków jednostki - zarówno niezależnych od jej istnienia we wspólnotach naturalnych (rodzina, Kościół) oraz sztucznych (stowarzyszenia cywilne, społeczeństwo), jak i uwarunkowanych istnieniem w tych wspólnotach - wynika zawsze z prymatu osoby nad tymi wspólnotami, pomimo ich niewątpliwej wagi. Państwo ma się właściwie zajmować modalnością praw i obowiązków jednostek, czyli sposobami ich wykonywania Zob. ZE, s , Zob. FD 35, s ; FD 36; FD 37, s ; RI (całość). 16 Zob. FD 37, s ; USR (całość). 17 Zob. FD 38, s ; RGCh (całość). 18 Zob. FD 38, s ; RF (całość). 19 Zob. FD 39; FD 40; RCS (całość). 20 Szczegółowo opisuje Rosmini ową modalność w części Filozofii prawa dotyczącej społeczności cywilnej; zob. FD 39, s ; RCS

6 118 Michał Barański Ujawnia się w tej formule Rosminiańska wersja subsydiarności, która zachowuje podbudowę personalistyczną 21. Fundamentalne prawa człowieka ogniskują się wokół jego dążenia do cnoty, szczęścia i prawdy; pozbawienie go tych dążeń stanowi, zdaniem Rosminiego, poważne naruszenie integralności osoby ludzkiej 2. Jest ważne, że włoski myśliciel najpierw omawia etyczny, eudajmonologiczny i gnoseologiczny aspekt praw jednostki, a dopiero potem wskazuje szczegółowe uprawnienia praktyczne, które w jego hierarchii praw człowieka znajdują się niżej 23. Jakie znaczenie może mieć obecnie Rosminiańska definicja prawa? W dyskusjach nad kształtem obowiązującego prawa nie sposób uniknąć pytania o to, jakie uzasadnienie ma konkretna norma prawna. Coraz częściej brak takowej dyskusji, a tymczasem, przynajmniej w zakresie podstawowych praw i obowiązków człowieka, czysta konwencja lub utylitaryzm albo wręcz indywidualizm i hedonizm grożą chaosem i amorfizmem społecznym, a także lekceważeniem dobra wspólnego. Propozycja Rosminiego nie tylko zmusza do refleksji nad samym sobą i nad relacjami do innych, ale również tworzy wstęp do dialogu na temat wartości, jakie powinny być realizowane w prawie pozytywnym. Metoda introspekcji jako metoda poznania własnych uprawnień i obowiązków wobec innych, zbudowana na podstawie filozofii personalizmu, stanowi trudny, ale atrakcyjny model, pozwalający w dalszym etapie na określenie korpusu wartości i norm obowiązujących w życiu indywidualnym i społecznym. Rosmini podejmuje zresztą taką próbę w tomach II-VI Filozofii prawa, ale wymaga ona obecnie uwspółcześnienia i modyfikacji. Zadanie to miałoby wielki sens nie tylko jako hołd złożony autorowi tego dzieła, ale także jako skonstruowanie realistycznej wizji społeczeństwa, opartej na idei demokracji personalistycznej, gdzie godność oraz naturalne prawa i obo- 21 Por. G. Campanini, Zasada pomocniczości w ujęciu Antonia Rosminiego, tłum. P. Borkowski, Społeczeństwo" 2004, nr 1, s Zob. FD 35, s ; RI O prawach wrodzonych, skatalogowanych w szczegółowe uprawnienia jednostki, Rosmini pisze szerzej w: FD 35, s ; RI

7 Antonia Rosminiego personalistyczna definicja prawa 119 wiązki człowieka jako osoby egzystują w harmonii z dobrem wspólnym całej społeczności. Pomimo że ideę tę nazwał w ten sposób dopiero Jacques Maritain w połowie XX wieku 24, myślę, że Antonio Rosmini, nie znając tej nazwy, poświęcił tej idei niemal całe swoje życie 25. La definizione personalista del diritto secondo Antonio Rosmini Riassunto Antonio Rosmini si propose di rinnovare il pensiero filosófico cristiano dopo la sua crisi avvenuta nell'epoca moderna (nel lungo periodo dal ló.mo al 18.mo secólo). Cosí il Roveretano divenne, già nella prima meta del 19.mo secólo, antesignano del personalismo, che si è plenamente consolidate nel secólo seguente. Rosmini si occupava, fra tante altre discipline, del sapere filosófico, teológico e della filosofía del diritto. La trattava in modo integrale e sempre in relazione all'antropologia ed all'etica ( la scienza morale"). La parte più importante della filosofía rosminiana del diritto è costituita dalla sua concezione della persona umana. I diritti umani fondamentali, secondo il nostro Autore, s'incentrano interno al desiderio umano della virtù, della felicita e della verità. Se si impedisce all'uomo il conseguimento di questi grandi valori, ne viene offesa la dignità integrale della persona umana. Va sottolineato il fatto che il Roveretano prima di tutto tratta deh'aspetto etico, eudemonologico nonché gnoseologico dei diritti umani, e solo in secondo piano delinea i diritti più particolari e più pratici. II metodo, proposto dal Rosmini, del conoscere e dell'intendere i propri diritti e i propri doveri nei Zob. J. Maritain, Człowiek i państwo, tłum. A. Grobler, Kraków 1993; tenże, Principes d'une politique humaniste, New York Por. S. Kowalczyk, Wprowadzenie do filozofuj. Maritaina, Lublin 1992, s ; M. Barański, Dynamiczne koncepcje prawa natury A. Verdrossa i J. Maritaina a etos nowoczesnej demokracji, Studia Iuridica" (Warszawa), 39 (2001), s Koncepcję demokracji personalistycznej da się wydedukować z ducha Filozofii prawa Rosminiego oraz uzupełniającego go dzieła Filozofia polityki (Filosofía delia política), powstałego w 1839 roku (tłum. polskie - tylko 1. tom: Łączna przyczyna trwania bądź upadku społeczności ludzkich, tłum. P. Borkowski, Warszawa-Lublin 2001).

8 120 Michał Barański confronti degli altri è un modello arduo ma, alio stesso tempo, affascinante, che ci permette, in ultima analisi, di individuare l'insieme délie norme e dei valori vigenti, sia per la vita individúale che quella collettiva. Questo, a sua volta, ci aiuta di costruire una visione realistica della società, fondata sull'idea della democrazia personalista, in cui la dignità dell'uomo, insieme ai suoi diritti e doveri, si raccorda con il bene comune dell'intera comunità. Nonostante l'idea della democrazia personalista sia stata definita da Jacques Maritain solo verso la meta del 20.mo secólo, sembra che Rosmini, consapevolmente o meno, abbia dedicato tutta la sua vita alia sua attuazione. Trad, di Paweł Borkowski