IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 IX Kongres Ekonomistów Polskich Sławomir Jarka Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych EKONOMICZNA I SPOŁECZNA WYDAJNOŚĆ PRACY W PRZEDSIĘBIORSTWACH ROLNICZYCH Streszczenie Wydajność pracy jest podstawowym czynnikiem decydującym o stopniu rozwoju gospodarczego społeczeństwa, kształtującym różnice w poziomie zamożności między poszczególnymi sektorami gospodarki. Z danych GUS wynika, że poziom wydajności pracy w rolnictwie jest niższy niż w innych działach gospodarki narodowej. W artykule poddano analizie obiektywne uwarunkowania kształtowania wydajności pracy w rolnictwie ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorstw wielkoobszarowych. Podniesiono także metodyczne aspekty mierzenia wydajności pracy w rolnictwie. Z badań wynika, że w latach ekonomiczna wydajność pracy poza rolnictwem była odpowiednio 6 i 6,4 razy wyższa, niż w rolnictwie. Można zauważyć, że wejście polskich produktów żywnościowych na rynki unijne znacząco poprawiło wydajność ekonomiczną zatrudnionych w rolnictwie (prezentowany wskaźnik wzrósł do 3,6). Oceniając, że potencjał polskiego rolnictwa jest zdecydowanie wyższy niż potrzeby rynku wewnętrznego, szansy na poprawę ekonomicznej wydajności pracy należy upatrywać w eksporcie produktów rolnych, zwłaszcza na nowe, nienasycone rynki. W analizowanym okresie ekonomiczna wydajność pracy w przedsiębiorstwach wielkoobszarowych w Wielkopolsce utrzymywała się na wysokim poziomie. Z badań wynika, że przedsiębiorstwach w grupie obszarowej od 301 do 500 ha wystąpiły największe zmiany poziomu wydajności pracy (wskaźnik wzrósł o prawie 45 %) Wstęp Efektywne wykorzystanie w rolnictwie zasobów pracy stanowi współcześnie jeden z czynników przesądzających o konkurencyjności przedsiębiorstw na rynku krajowym i międzynarodowym. Wydajność pracy określana ilością dóbr użytkowych wytwarzanych przez ludzi w jednostce czasu, pozwala na ustalenie wielkości efektów produkcyjnych lub usługowych w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w rolnictwie 1. Jak wskazują Zbigniew Gołaś i Magdalena Kozera wydajność pracy jest kategorią ekonomiczną, wyrażającą społecznie niezbędne nakłady pracy zmieniające się w czasie wraz z rozwojem sił wytwórczych 2. Badanie wydajności pracy w rolnictwie w aspekcie czynników endo i egzogenicznych, które ją kształtują umożliwia m.in. ocenę aktualnej sytuacji w rolnictwie, także w wymiarze społecznym. Bowiem od wartości wytworzonych dóbr przez danego pracownika zależy poziom jego osobistego wynagrodzenia i status życia. Uzyskiwanie wysokiej wydajności pracy, powszechnie jest uznawane za jeden z najważniejszych parametrów rozwojowych gospodarek, ponieważ prowadzi do zmniejszenia kosztów produkcji oraz zwiększenia podaży dóbr. Dynamizuje rynek i przekłada się na wzrost siły nabywczej społeczeństw, ich zamożność i zdolności konkurencyjne. Z danych GUS wynika, że poziom wydajności pracy w rolnictwie jest niższy niż w innych działach gospodarki narodowej 3. Stąd też podjęto w artykule próbę oceny, czy decydują o tym stanie obiektywne uwarunkowania produkcji rolnej, wynikające np. z jej organicznego i naturalnego charakteru. Czy też może rozstrzygające są parametry o charakterze dynamicznym takie jak np. wolne tempo przemian agrarnych w Polsce. Omawiane zagadnienia mieszczą się w głównym nurcie ekonomii i dotyczą problemu równowagi między czynnikami produkcji, przede wszystkim dotyczą relacji ziemi i czynnika pracy. Według Wojciecha Ziętary, ich niezrównoważenie jest przyczyną trudności nie tylko w rolnictwie lecz w całej gospodarce narodowej 4. Metodyczne aspekty mierzenia wydajności pracy rolnictwie Jednym z podstawowych problemów w badaniu wydajności pracy jest sposób technicznego jej pomiaru. W rolnictwie problem ten występuje w relatywnie dużym natężeniu i ma swoje źródła zarówno różnorodności wytwarzanych produktów, jak i w zasobach pracy. Problem porównywalności nabiera zatem w tym przypadku szczególnego znaczenia i narzuca konieczność posługiwania się miernikami przeliczeniowymi i pieniężnymi, które w praktyce analitycznej znajdują swój 1 Nowakowski J., Nauka o pracy, Wyd. PWN, Warszawa, Gołaś Z., Kozera M., Strategie wydajności pracy w gospodarstwach rolnych, Journal of Agribusiness and Rural Development, 1(7), Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Rocznik statystyczny z 2009 r., Wyd. ZWS, Warszawa, Ziętara W., Ekonomiczna i społeczna wydajność pracy w rolnictwie i w różnych typach gospodarstw rolniczych, Wyd. SGGW, Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, Zeszyty Naukowe, Warszawa, 2000

2 wyraz w postaci np. jednostek zbożowych, jednostek pełnosprawnych, jednostek pełnozatrudnionych. Do mierzenia wydajności pracy w przedsiębiorstwach rolniczych przyjęto następującą formułę: Wp= P/N gdzie: P wartość produkcji końcowej netto N - nakłady pracy Przez pojęcie przedsiębiorstwa rolniczego rozumie się jednostkę produkcyjną wyodrębniona pod względem organizacyjnym, ekonomicznym i prawnym, nastawioną na produkcję towarową. Tak więc realizacja potrzeb odbiorców takich jednostek na rynku B2C (odbiorców indywidualnych) i B2B (odbiorców instytucjonalnych) stanowi warunek niezbędny do ich wydzielenia. Z kolei gospodarstwo rolne zgodnie z kryterium GUS oznacza grunty rolne wraz z gruntami leśnymi o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych 5. Definicja ta nie rozstrzyga przeznaczenia produkcji takich jednostek. Oznacza to, że do zbiorowości gospodarstw rolnych zaliczane są także jednostki produkujące na własne potrzeby, które w ogóle nie prowadzą sprzedaży produktów rolniczych. Do ustalenia wartości produkcji rolniczej przyjęto kategorie produkcji końcowej netto. Określa ona wartość produktów wytworzonych w gospodarstwie, które mogą być przeznaczone na konsumpcję bezpośrednią lub pośrednią, po przetworzeniu. Produkcja końcowa netto nie obejmuje wartości produktów pochodzenia rolniczego, takich jak pasze treściwe, zwierzęta hodowlane i mleko zakupionych przez producentów rolnych i wykorzystywanych w kolejnych fazach produkcji rolniczej. Kategoria ta przedstawia faktyczną wartość produkcji rolniczej z przedsiębiorstw, po oczyszczeniu jej o nakłady środków pochodzenia rolniczego z zakupu. Do obliczeń uwzględniono zaangażowane nakłady pracy przedsiębiorstwach rolniczych, produkujących z przeznaczeniem na rynek. To oznacza, że nakłady pracy w tych przedsiębiorstwach nie uwzględniają osób pracujących w gospodarstwach o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha, produkujących wyłącznie na własne potrzeby. Nakłady te nie obejmują również osób pracujących w gospodarstwach o powierzchni użytków rolnych do 1 ha, produkujących wyłącznie lub głównie na własne potrzeby. Z tego powodu dane o zatrudnieniu w rolnictwie od 2002 r. nie są w pełni porównywalne z danymi za poprzednie lata. Społeczna wydajność pracy w rolnictwie w latach W artykule przedstawiono ocenę wkładu rolnictwa do bilansu produktów rolniczych. W tym celu wykorzystano kategorię produkcji końcowej netto w wyrażeniu wartościowym. Należy pamiętać, że ta kategoria produkcji może podlegać ocenie również w jednostkach naturalnych, tzn. w jednostkach zbożowych. Jednak z uwagi na relatywnie ograniczony zasięg takiej analizy, praktycznie możliwej do przeprowadzenia dla warunków polskich (brak odpowiednich danych dla analiz międzynarodowych), zaprezentowano ujęcie wartościowe tej kategorii produkcji. W tabeli 1 przedstawiono tendencje występujące w zatrudnieniu w rolnictwie oraz jego znaczenie w tworzeniu produktu krajowego brutto w latach Wybór tego okresu pozwala przeanalizować zmiany zarówno przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, jak i w okresie blisko dekady doświadczeń związanych z akcesją naszego kraju, w tym sektora rolnego. Z przedstawionych danych wynika, że udział zatrudnionych w rolnictwie nieznacznie się zmniejszył, o 1,5%. Wynika to przede wszystkim z wzrostu zatrudnienia w całej gospodarce narodowej. W liczbach bezwzględnych odnotowano jednak wzrost zatrudnienia w badanym okresie o około 60 tys. osób, widoczny zwłaszcza w ostatnich dwóch latach Wzrost ten był spowodowany osłabieniem tempa rozwoju gospodarczego, mierzonego wskaźnikami dynamiki produktu krajowego brutto i przez to mniejszym odpływem zasobów siły roboczej do działów pozarolniczych gospodarki. W analizowanym okresie wartość PKB w cenach bieżących wzrosła o blisko 2 razy, natomiast PKB w rolnictwie o 1,7 razy. Na tle dość dynamicznego wzrostu gospodarczego całej gospodarki, tempo rozwoju rolnictwa było nieco niższe (chociaż odnotowany w latach wzrost PKB dla rolnictwa wynoszący średnio 4,8 % wydaje się stosunkowo wysoki). Efektem tego stanu była utrzymująca się różnica w wydajności pracy w rolnictwie w porównaniu do wydajności zatrudnionych w innych działach gospodarki narodowej. Jednak w zestawieniu do danych z lat dziewięćdziesiątych 6 można uznać, że proces pogłębiania się różnicy w wydajności zatrudnionych w rolnictwie i innych działach gospodarki narodowej został powstrzymany. Niewątpliwie wpłynęło na tą sytuację wejście Polski do UE i otwarcie rynków Wspólnoty na towary rolno-żywnościowe. Z danych w tabeli 1 wynika, że w latach ekonomiczna wydajność pracy poza rolnictwem była odpowiednio 6 i 6,4 razy wyższa, niż w rolnictwie. Można zauważyć, że wejście polskich produktów żywnościowych na rynki unijne znacząco poprawiło wydajność ekonomiczną zatrudnionych w rolnictwie 5 Rocznik statystyczny z 2009 r., Wyd. ZWS, Warszawa, s Ziętara W., Ekonomiczna i społeczna wydajność pracy w różnych typach gospodarstw rolniczych, Zeszyty Naukowe SGGW, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej 40/2000.

3 (prezentowany wskaźnik wyniósł 3,6). W kolejnych latach jednak nieznacznie wzrósł i ostatecznie jego wartość ustabilizowała się na poziomie ok. 4. Poziom tego wskaźnika, wprawdzie znacznie niższy niż przed wstąpieniem Polski do struktur unijnych, jest jednak stosunkowo wysoki. Świadczy to występującym braku równowagi między czynnikami produkcji w rolnictwie polskim. Rozwiązań tego problemu ekonomicznego należy upatrywać po pierwsze w wzroście produkcji rolniczej przedsiębiorstw (biorąc pod uwagę dość wolne tempo zmian w strukturze zatrudnienia). Przykładem może być rozwój intensywnych kierunków produkcji roślinnej, zwierzęcej, a także przetwórstwa rolnego. Oceniając, że potencjał polskiego rolnictwa jest zdecydowanie wyższy niż potrzeby rynku wewnętrznego, szansą jest eksport produktów rolnych, zwłaszcza na nowe, nienasycone rynki azjatyckie. Wzrost takiego eksportu zależy przede wszystkim od sprawności przedsiębiorstw handlu i przetwórstwa rolnego integrujących łańcuch produktów rolnych. Innym sposobem poprawy efektywności czynnika pracy w rolnictwie mogą być zmiany agrarne, wywołane przez migracje zasobu siły roboczej do działów pozarolniczych gospodarki. Proces ten oznaczający spadek zatrudnienia w rolnictwie zależy zarówno od tempa rozwoju gospodarczego kraju jak i innych krajów UE, a zwłaszcza gospodarki niemieckiej. Tabela 1. Udział zatrudnionych w rolnictwie i udział rolnictwa w produkcie krajowym brutto. Lata Udział zatrudnionych w rolnictwie w zatrudnionych ogółem %] 2002 = 100 Udział rolnictwa w produkcie krajowym brutto [%] 2002= 100 Krotność wydajności pracy ogółem w stosunku do wydajności pracy w rolnictwie 2002 = , ,7 100,0 6, ,5 101,2 2,6 96,3 6,4 105, ,5 100,8 4,5 167,5 3,6 60, ,2 99,4 4,1 151,9 4,0 65, ,8 96,9 3,7 137,0 4,3 70, ,1 92,5 3,8 140,7 4,0 65, ,8 90,5 3,3 122,2 4,5 74, ,0 92,0 3,2 118,5 4,7 77, ,2 93,4 3,3 122,2 4,6 76, ,1 92,5 3,6 133,3 4,2 69,4 Źródło. Opracowanie własne na podstawie Roczników statystycznych z lat , Wyd. ZWS, Warszawa. Analiza struktury PKB według działów gospodarki narodowej wskazuje na niski udział rolnictwa w jego powstawaniu (tabela 1). Oznacza to, że wkład zatrudnionych w rolnictwie w tworzeniu PKB jest również niski i stanowi źródło znacznego ograniczenia wzrostu gospodarczego kraju. W związku z tym ważnym staje się zagadnienie określenia wkładu rolnictwa w bilansie żywnościowym Polski. W tym celu dokonano analizy poziomu produkcji końcowej netto, umożliwiającego ocenę społecznej wydajności pracy w rolnictwie. Z tabeli 2 wynika, że produkcja końcowa netto w analizowanym okresie zwiększyła się o ok. 1,9 razy, co dorównuje wzrostowi PKB w analogicznym czasie. Przy relatywnie małych zmianach nakładów pracy w rolnictwie, podobne tempo wzrostu produkcji końcowej netto wystąpiło w przeliczeniu na 1 osobę w gospodarstwach indywidualnych. Pozytywnie należy ocenić tempo zmian społecznej wydajności pracy w rolnictwie, które jednak nie przekłada się na wzrost dochodów rolników. Powodem są tu niekorzystne relacje kształtowania się nożyc

4 cen produktów rolnych i cen środków produkcji, na co wskazuje w swoim opracowaniu Henryk Runowski 7. Autor udowadnia, że koszty użycia podstawowych czynników produkcji rolniczej rosną szybciej niż ceny produktów rolnych. Głównym powodem kształtowania się tego typu zależności jest ograniczone tempo przyrostu popytu na żywność i systematyczny wzrost wydajności produkcji rolniczej i efektywności rolnictwa. Tabela 2. Zatrudnieni w rolnictwie i poziom społecznej wydajności pracy w rolnictwie Lata Zatrudnieni w rolnictwie [tys.] 2002 = 100 Zatrudnieni w gospodarstwach indywidualnych [tys.] 2002 = 100 Produkcja końcowa netto w rolnictwie [mln zł] Produkcja końcowa netto na 1 osobę w gospodarstwach indywidualnych [tys. zł] 2002 = , , ,7 16,52 100, ,7 99,9 2009,4 109, ,8 16,96 102, ,2 100,1 1837,8 100, ,5 22,33 135, ,8 100,1 1837,8 100, ,5 21,06 127, ,9 100,1 2009,4 109, ,3 21,35 129, ,5 99,4 2009,4 109, ,6 25,42 153, ,1 99,2 2009,4 109, ,9 26,07 157, ,6 99,0 2009,4 109, ,5 26,61 161, ,3 102,9 1981,9 107, ,2 26,94 163, ,0 102,8 1981,9 107, ,9 30,43 184,2 Źródło. Opracowanie własne na podstawie Roczników statystycznych z lat , Wyd. ZWS, Warszawa. Oddzielnego komentarza wymaga zestawienie wskaźnika zmian w gospodarstwach indywidualnych i zatrudnienia w rolnictwie ogółem (tabela 2). Z prezentowanych danych wynika, że w analizowanych latach wystąpił wyższy wzrost dynamiki zatrudnienia w gospodarstwach indywidualnych niż w rolnictwie ogółem. Tego rodzaju sytuacja wskazuje, że proces przekształceń strukturalnych w rolnictwie indywidualnym przebiega dość wolno, wręcz wystąpiła jego stagnacja 8. Nawet objęcie polskiego rolnictwa narzędziami wspólnej polityki rolnej nie zmieniło tempa zmian w tym obszarze. Oznacza to, że w pozostałych przedsiębiorstwach rolniczych (chodzi tu przedsiębiorstwa wielkoobszarowe) procesy dostosowawcze, a zwłaszcza optymalizacja zatrudnienia przebiegały bardziej intensywnie, co miało wpływ na kształtowanie się poziomu wydajności pracy 9. Ekonomiczna wydajność pracy w przedsiębiorstwach wielkoobszarowych w latach 7 Runowski H., Kierunki zmian w organizacji i ekonomice przedsiębiorstw rolnych [w:] 60 lat Wydziału Nauk Ekonomicznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Nauki ekonomiczno-rolnicze w kontekście zmieniających się potrzeb gospodarki, Wyd. SGGW, Warszawa, Ziętara W., Charakterystyka zmian struktur produkcyjno-ekonomicznych polskich gospodarstw rolnych w najbliższych latach, w: Wpływ funduszy współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej na rozwój rolnictwa i regionów wiejskich : raport końcowy, Wyd. IERiGŻ PIB, Warszawa, Jarka S., Teoretyczne i praktyczne uwarunkowania stosowania kosztów transakcyjnych, Studia Ekonomiczne : Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2012

5 Realizacja celu głównego badań wymagała zgromadzenia danych pierwotnych z wielkoobszarowych przedsiębiorstw rolniczych. Badania zrealizowane zostały z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego i techniki wywiadu kierowanego. Wywiady w terenie z kierownictwem badanych jednostek przeprowadzono osobiście w 2011 r. Badaniami objęto przedsiębiorstwa wielkoobszarowe prowadzące działalność na terenie województwa wielkopolskiego. Są to jednostki o dużej powierzchni użytków rolnych, powyżej 100 ha, dochodowe i rozwojowe. W sumie zbadano 23 takie przedsiębiorstwa, różniące się zakresem prowadzonej działalności. Tak więc o doborze przedsiębiorstw do próby decydowały położenie (obszar województwa wielkopolskiego) i powierzchnia użytków rolnych, ciągłość prowadzonej działalności w okresie badań. Przedsiębiorstwa wielkoobszarowe w Polsce to zbiorowość licząca ok. 11 tys. podmiotów, a ich udział w wolumenie stanowi tylko 0,4 %. W województwie wielkopolskim ich udział jest ponad dwukrotnie wyższy niż średnio w Polsce i stanowi ok. 1% (Powszechny Spis Rolny, 2011). W tabeli 3 przedstawiono populację przedsiębiorstw wielkoobszarowych w Polsce, określoną na podstawie wyników Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 r. (GUS 2011). Z prezentowanych danych wynika, że przedsiębiorstwa wielkoobszarowe prowadzą działalność na powierzchni ponad 3,5 mln. hektarów, co stanowi ponad 19 % powierzchni ogólnej. W przedsiębiorstwach użytkujących powyżej 100 ha znajdowało się blisko 23% powierzchni użytków rolnych oraz ponad 24% powierzchni zasiewów. W jednostkach tych znajdowało się również blisko 43% powierzchni użytków rolnych pozostałych tj. nie utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej, co może wskazywać na marginalizację produkcji rolniczej w części tych przedsiębiorstw 10. Tabela 3. Przedsiębiorstwa wielkoobszarowe w Polsce według grup obszarowych w 2010 r. Grupy obszarowe przedsiębiorstw w ha Liczba przedsiębiorstw Powierzchnia użytków rolnych w tys. ha , , , , , , , , i więcej ha ,2 Razem ,4 Średnia powierzchnia przedsiębiorstw 317,6 w ha Źródło: opracowanie własne na podstawie Powszechny Spis Rolny. 2011: Raport z wyników, Wydawnictwo GUS, Warszawa. Najwięcej przedsiębiorstw prowadziło działalność w grupie obszarowej od 100 do 199,99 ha, natomiast w grupie powyżej 1000 ha wolumen wynosił jedynie 581. Można przyjąć więc, że występuje zależność odwrotnie proporcjonalna pomiędzy wolumenem przedsiębiorstw wielkoobszarowych w poszczególnych przedziałach wielkości, a ich przeciętną powierzchnią. Na uwagę zasługują również zmiany dynamiki liczby przedsiębiorstw i powierzchni. Liczba przedsiębiorstw zwiększyła się w latach o ponad 60 %. Wzrost ten miał miejsce w trzech najmniejszych grupach obszarowych, np. w grupie przedsiębiorstw do 200 ha, populacja zwiększyła się prawie trzykrotnie (272,3 %). Z kolei w przedsiębiorstwach powyżej 500 ha wystąpił około 25 % spadek liczebności i jeszcze większy spadek przeciętnej powierzchni w tych grupach obszarowych (ponad 30 %). W efekcie tych zmian przeciętna powierzchnia przedsiębiorstwa wielkoobszarowego w 2010 r. stanowiła jedynie 58 % wielkości z 1996 r. Tego rodzaju zmiany w strukturze agrarnej można uznać za niekorzystne, pogłębiające proces dezintegracji czynników produkcji przedsiębiorstw wielkoobszarowych. Zmiany te miały charakter egzogeniczny i antycypacyjny, były spowodowane z wprowadzoną w życie Ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Ta nowelizacja wprowadziła niekorzystne dla właścicieli przedsiębiorstw wielkoobszarowych przepisy m.in. o konieczności wyłączenia 30 % gruntów rolnych (Dz. U. nr 233, poz z 2 listopada 2011 r.). 10 Jarka S., Competitiveness of large-scale farms in Poland under new institutional economics, w: Economic Policy in Times of Crisis : 24th Annual Conference of the European Association for Evolutionary Political Economy (EAEPE), Wyd.UE w Krakowie, 2012

6 Tabela 4. Charakterystyka powierzchni badanej zbiorowości przedsiębiorstw rolnych w 2011 r. Powierzchnia w ha Średnia Odchylenie standardowe Współczynnik zmienności Wartość minimalna Wartość maksymalna Mediana Użytków rolnych 932,89 824,69 66,62 159, ,03 426,52 Gruntów ornych 883,36 772,75 65,92 159, ,49 425,01 Źródło. Opracowanie własne. W tabeli 4 przedstawiono charakterystykę powierzchni użytków rolnych w badanych jednostkach. W strukturze użytków rolnych dominują grunty orne, które zajmowały powyżej 90 % powierzchni użytków rolnych. Poziom specjalizacji, określony za pomocą wskaźnika specjalizacji który uwzględnia procentowy udział danej gałęzi w strukturze produkcji towarowej brutto, wynosi około 60%. Analizowane przedsiębiorstwa można uznać za jednokierunkowe, ponieważ udział dwóch gałęzi zbóż lub produkcji tuczników mieścił się w przedziale 40-60%. W tabeli 5 przedstawiono kształtowanie się poziomu efektywności majątku, kapitału własnego oraz sprzedaży. W ocenie efektywności finansowej przedsiębiorstw szczególne znaczenie odgrywa wskaźnik rentowności kapitału własnego. Tabela 5. i rentowności i produktywności w badanych przedsiębiorstwach (2011 r.). i Średnia wartość wskaźnika w % Rentowność aktywów 9,62 Rentowność kapitału własnego 16,37 Rentowność sprzedaży 14,78 Produktywność aktywów 69,22 Produktywność majątku trwałego 180,97 Źródło. Opracowanie własne. W badanej zbiorowości wysoką rentownością i produktywnością majątku charakteryzowały się przedsiębiorstwa z grupy ha UR. Jednocześnie jednostki te osiągnęły najwyższą rentowność kapitału własnego, przy wysokim poziomie rentowności sprzedaży. W tabeli 6 przedstawiono charakterystykę zasobów pracy analizowanych przedsiębiorstw wielkoobszarowych 11. W badanym okresie przeciętne zatrudnienie nieznacznie wahało się, uzyskując najwyższy poziom w 2004, natomiast najmniejszy w 2011 r. W całym okresie badań stwierdzono spadek przecietnego zatrudnienia. Największe zasoby pracy w 2004 r. były związane z największymi w tym czasie zasobami ziemi. W stosunku do roku wyjściowego (2004 r.) przeciętne zatrudnienie zredukowano o 10 osób. Z analizy danych wynika, zmniejszenie zatrudnienia korespondowało ze wzrostem wydajności pracy. Można zauważyć, że począwszy od 2008 r. redukcja zatrudnienia następowała szybciej niż wzrost wydajnosci pracy na zatrudnionego. Stwierdzono, że w latach zatrudnienie w przeliczeniu na 100 ha UR kształtowało się na średnim poziomie 4,06 osoby, najwyższy poziom osiągnęło w 2006 r 11 Ze względu na niepełne dane z lat wcześniejszych, analizę wydajności pracy w przedsiębiorstwach wielkoobszarowych przeprowadzono w okresie

7 Tabela 6. Charakterystyka zasobów pracy przedsiębiorstw wielkoobszarowych w latach (wartości średnie) Wyszczególnienie Zatrudnienie [liczba pełnozatrudnionych] 52,29 51,61 51,90 49,54 48,85 46,41 44,09 41,88 Zatrudnienie na 100 ha UR [os./100 ha] 4,16 4,22 4,37 4,17 3,95 3,91 3,87 3,83 Wynagrodzenie na jednego zatrudnionego [tys. zł/os.] 20,96 23,89 24,00 28,44 32,29 32,61 32,94 33,27 Udział wynagrodzeń w kosztach operacyjnych [%] 16,48 16,22 16,95 17,71 18,12 18,30 18,48 18,67 Źródło. Opracowanie własne. Na uwagę zasługuje wysokie tempo wzrostu kosztów pracy w przedsiębiorstwach wielkoobszarowych w przeliczeniu na 1 zatrudnionego, które w analizowanym okresie wynosiło 58 %. W tym czasie ceny produktów rolnych wzrosły tylko o 55 %, co wpłynęło na pogorszenie wyników finansowych badanych przedsiębiorstw. W tabeli 7 przedstawiono kształtowanie się ekonomicznej wydajności pracy w przeliczeniu na 1 pełnozatrudnionego 12. Tabela 7. Wartość dodana brutto na 1 zatrudnionego oraz w grupach obszarowych przedsiębiorstw w latach Wyszczególnienie zmian rok 2002 = 100 Wartość dodana brutto na 1 zatrudnionego 70,51 84,14 86,69 90,82 89,45 91,24 93,07 94,93 134,64 W grupach obszarowych: ha 134,94 113,51 213,31 161,68 150,25 151,75 153,27 154,80 114, ha 66,30 50,75 54,97 78,04 93,12 94,05 94,99 95,94 144,70 powyżej 500 ha 67,63 72,33 69,67 79,38 74,02 74,76 75,50 76,26 112,75 Źródło. Opracowanie własne. Zgodnie z przyjętymi założeniami metodologicznymi do wyliczenia ekonomicznej wydajności pracy w przedsiębiorstwach wielkoobszarowych wykorzystano wartość dodaną brutto. Kategoria ta obejmuje następujące elementy składowe: - wynik finansowy netto, - amortyzacja, - podatek rolny, - czynsz dzierżawny, - obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego, - koszty kapitału obcego, - koszty wynagrodzeń wraz ze świadczeniami. W analizowanym okresie ekonomiczna wydajność pracy w przedsiębiorstwach wielkoobszarowych w Wielkopolsce utrzymywała się na wysokim poziomie w porównaniu do wyników prezentowanych przez Justynę Franc-Dabrowską 13. Oznacza to, że przedsiębiorstwa wielkoobszarowe z tego rejonu osiągały wydajność pracy o ponad 50 % wyższą niż średnio w kraju. Największą dynamikę wzrostu wydajności pracy odnotowano w latach , co wskazuje pozytywne wykorzystanie szans wynikających z pierwszych lat członkowstwa Polski 12 Liczbę pełnozatrudnionych ustalono przez podzielenie poniesionych nakładów pracy wyrażonych w robotnikogodzinach (rbh) przez 2200 (normatywny czasu pracy 1 pełnozatrudnionego w rolnictwie) 13 J. Franc-Dąbrowska, 2010, Teoretyczne i praktyczne aspekty gospodarowania zyskiem w przedsiębiorstwach rolniczych, Wyd. SGGW, Warszawa.

8 w UE. W kolejnych latach dynamika jej przyrostu nieco osłabła. Z liczb przedstawionych w tabeli 7 wynika, że przedsiębiorstwach w grupie obszarowej od 301 do 500 ha wystąpiły największe zmiany poziomu wydajności pracy (wskaźnik wzrósł o prawie 45 %). Wnioski 1. Jednym z podstawowych problemów w badaniu wydajności pracy jest sposób technicznego jej pomiaru. W rolnictwie problem ten występuje w relatywnie dużym natężeniu i ma swoje źródła zarówno różnorodności wytwarzanych produktów, jak i w zasobach pracy. 2. W artykule przedstawiono ocenę wkładu rolnictwa do bilansu produktów rolniczych. W tym celu wykorzystano kategorię produkcji końcowej netto w wyrażeniu wartościowym. 3. Z badań wynika, że w latach ekonomiczna wydajność pracy poza rolnictwem była odpowiednio 6 i 6,4 razy wyższa, niż w rolnictwie. Można zauważyć, że wejście polskich produktów żywnościowych na rynki unijne znacząco poprawiło wydajność ekonomiczną zatrudnionych w rolnictwie (prezentowany wskaźnik wyniósł 3,6). 4. Oceniając, że potencjał polskiego rolnictwa jest zdecydowanie wyższy niż potrzeby rynku wewnętrznego, szansy na poprawę ekonomicznej wydajności pracy należy upatrywać w eksporcie produktów rolnych, zwłaszcza na nowe, nienasycone rynki. 5. W analizowanym okresie ekonomiczna wydajność pracy w przedsiębiorstwach wielkoobszarowych w Wielkopolsce utrzymywała się na wysokim poziomie. Z badań wynika, że przedsiębiorstwach w grupie obszarowej od 301 do 500 ha wystąpiły największe zmiany poziomu wydajności pracy (wskaźnik wzrósł o prawie 45 %) 6. W toku przeprowadzonych badań można stwierdzić poziom ekonomicznej i społecznej wydajności pracy w dużym stopniu wiąże się z tempem zmian w strukturze agrarnej. W grupie przedsiębiorstw wielkoobszarowych było ono relatywnie wysokie niż w pozostałych przedsiębiorstwach rolniczych, co wpłynęło na wyższe wskaźniki wydajności pracy. Literatura 1. Franc-Dąbrowska J., Teoretyczne i praktyczne aspekty gospodarowania zyskiem w przedsiębiorstwach rolniczych, Wyd. SGGW, Warszawa, 2010, 2. Gołaś Z., Kozera M., Strategie wydajności pracy w gospodarstwach rolnych, Journal of Agribusiness and Rural Development, 1(7), Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2008, 3. Jarka S., Competitiveness of large-scale farms in Poland under new institutional economics, w: Economic Policy in Times of Crisis : 24th Annual Conference of the European Association for Evolutionary Political Economy (EAEPE), Wyd.UE w Krakowie, Jarka S., Teoretyczne i praktyczne uwarunkowania stosowania kosztów transakcyjnych, Studia Ekonomiczne : Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Nowakowski J., Nauka o pracy, Wyd. PWN, Warszawa, 1997, 6. Powszechny Spis Rolny. Raport z wyników, Wydawnictwo GUS, Warszawa, 2011, 7. Roczniki statystyczne z lat , Wyd. ZWS, Warszawa, 8. Runowski H., Kierunki zmian w organizacji i ekonomice przedsiębiorstw rolnych [w:] 60 lat Wydziału Nauk Ekonomicznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Nauki ekonomicznorolnicze w kontekście zmieniających się potrzeb gospodarki, Wyd. SGGW, Warszawa, 2013, 9. Ziętara W., Charakterystyka zmian struktur produkcyjno-ekonomicznych polskich gospodarstw rolnych w najbliższych latach, w: Wpływ funduszy współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej na rozwój rolnictwa i regionów wiejskich : raport końcowy, Wyd. IERiGŻ PIB, Warszawa, Ziętara W., Ekonomiczna i społeczna wydajność pracy w rolnictwie i w różnych typach gospodarstw rolniczych, Wyd. SGGW, Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, Zeszyty Naukowe, Warszawa, 2000, ECONOMIC AND SOCIAL PRODUCTIVITY OF LABOUR IN AGRICULTURAL ENTERPRISES Labour productivity is the basic factor determining the level of economic development of societies, deciding on differences in wealth level between different sectors of the economy. According to the GUS data, the level of productivity of labour in agricultural sector is lower in comparison to other sectors of the Polish economy. In the paper some objective determinants influencing productivity of labour in agriculture were analyzed, with a special focus on large scale farms. Moreover, methodological aspects of measurement of productivity of labour in

9 agriculture were discussed. The research proved that productivity of labour outside agriculture from 2002 to 2003 was analogically 6 and 6,4 times higher than in agriculture. It can be concluded that entering of the Polish food products on EU markets improved significantly the effectiveness of workers in agriculture (up to the level of 3,4 of the presented index). Considering the fact that the potential of production of the Polish agriculture is bigger than the domestic market needs, the opportunity to improve economic productivity of labour in agriculture should be seek in agricultural products export, especially on new markets. In the analyzed period of time, productivity of labour in large scale farms located in Wielkopolska remained at a high level. The biggest changes in the level of labour productivity could be observed in farms between 301 and 500 (the index increased by almost 45%).