Wykres 1. Dynamika wzrostu liczby studentów w Polsce latach

Transkrypt

1 94 Komunikaty Izabella Steinerowska-Streb* Poziom wykszta³cenia mened erów jako czynnik kszta³tuj¹cy przygotowanie œl¹skich MŒP do konkurencji na jednolitym rynku europejskim Sukcesy polskiego sektora ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw (MŒP) na jednolitym rynku europejskim uzale nione s¹ w istotnym stopniu od postawy kadry zarz¹dzaj¹cej wobec zachodz¹cych zmian. Do mened erów nale y bowiem zapewnienie organizacji sprawnoœci operacyjnej, która stanowi podstawowy element strategii uzyskiwania przewagi nad konkurencj¹. Zbadanie wp³ywu wykszta³cenia kadry zarz¹dzaj¹cej na stopieñ przygotowania ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw do cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej sta³o siê jednym z celów badania przeprowadzonego na obszarze Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego. Przyjêto za³o enie, e mened era/mened erów zarz¹dzaj¹cych przedsiêbiorstwem determinuje stopieñ przygotowania firmy do zmian zachodz¹cych na polskim rynku spowodowanych integracj¹ z Uni¹ Europejsk¹. Wyniki badania zosta³y zaprezentowane w artykule. Wstêp Rozwój œwiatowej gospodarki sprawia, e coraz wiêcej firm ma charakter ponadnarodowy. W konsekwencji przeformu³owaniu ulega ca³e otoczenie biznesu, a mened erowie s¹ zmuszeni do funkcjonowania na styku ró nych kultur, norm i ideologii. Od ich umiejêtnoœci w zakresie postrzegania zmian zale ¹ sukcesy przedsiêbiorstw. Obecnie mened er powinien charakteryzowaæ siê zdolnoœci¹ do identyfikacji i kreatywnego rozwi¹zywania problemów wynikaj¹cych z koniecznoœci dostosowywania siê do œrodowiska rynkowego i wp³ywania na to œrodowisko [Szapiro, 1999, s. 95]. Wa nym czynnikiem kszta³tuj¹cym postawy kadry zarz¹dzaj¹cej w zakresie funkcjonowania w warunkach ci¹g³ej niepewnoœci jest poziom wykszta³cenia. W tym kontekœcie optymistyczny jest wysoki popyt na kszta³cenie w Polsce. Od zmiany gospodarczo-ustrojowej mo na bowiem zaobserwowaæ znacz¹cy wzrost liczebnoœci zarówno wy szych uczelni, jak i studentów chêtnych do zg³êbiania tajników nauki. W 1989 roku na polskich uczelniach studiowa³o jedynie oko³o 380 tys. osób, natomiast na prze³omie 1997 i 1998 roku ju 1200 tys. studentów [Chmielecka, 1999, s. 63]. Obecnie na wy szych uczelniach kszta³ci siê ponad 2 mln studentów (dynamikê wzrostu liczby studentów w Polsce przedstawia wykres 1) [Kowalewski, 2004]. Taki stan rzeczy wp³ywa na wzrost poziomu wykszta³cenia polskiego spo³eczeñstwa, co znajduje odzwierciedlenie równie w grupie osób zarz¹dzaj¹cych przedsiêbiorstwami. * dr Izabella Steinerowska-Streb jest pracownikiem naukowym w Wy szej Szkole Ekonomii i Administracji w Bytomiu

2 Komunikaty 95 Wykres 1. Dynamika wzrostu liczby studentów w Polsce latach / / / / / / / / / / / /02 ogó³em dzienne zaoczne ród³o: Kowalewski, 2004 Z danych literaturowych wynika, i obecnie poziom wykszta³cenia polskich przedsiêbiorców jest wysoki, przy czym bardzo czêsto jest to techniczne, a nie ekonomiczne [Daszkiewicz, 2004, s. 142; Sibiñska, 2001]. Dodatkowo wyniki jednego z badañ wskazuj¹, e przeciêtny polski mened er cechuje siê wysokim poziomem inteligencji, a wiêc posiada uzdolnienia intelektualne, umo liwiaj¹ce sprawne rozumienie rzeczywistoœci oraz skuteczne przygotowywanie siê do nowych warunków dzia³ania [D¹bek, 2002, s. 147]. Polscy mened erowie powinni wiêc byæ dobrze przygotowani do wyzwañ, jakie stoj¹ przed zarz¹dzanymi przez nich przedsiêbiorstwami w warunkach wzmo onej konkurencji spowodowanej przyst¹pieniem Polski do Unii Europejskiej (UE). Zbadanie wp³ywu poziomu wykszta³cenia kadry zarz¹dzaj¹cej na stopieñ przygotowania ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw do cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej sta³o siê jednym z celów badania przeprowadzonego wœród œl¹skich ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw. Metodologia badania W okresie od lipca do grudnia 2003 r. przeprowadzono badanie ankietowe, w którym uczestniczy³o 301 wybranych losowo podmiotów gospodarczych z sektora MŒP. Zakresem przestrzennym badania objêto teren Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego.

3 96 Komunikaty Przyjêto za³o enie, e poziom wykszta³cenia mened era/mened erów zarz¹dzaj¹cych przedsiêbiorstwem determinuje stopieñ przygotowania firmy do zmian zachodz¹cych na polskim rynku spowodowanych integracj¹ Polski z Uni¹ Europejsk¹. Wœród ankietowanych przedsiêbiorstw 65,45% zatrudnia³o od zera do piêciu osób, 32,88% od piêciu do piêædziesiêciu osób, natomiast 1,66% zatrudnia³o od 50 do 250; 67,77% firm by³o przedsiêbiorstwami indywidualnymi, 15,28% spó³kami z ograniczon¹ odpowiedzialnoœci¹, 14,95% spó³kami cywilnymi, 1% spó³kami jawnymi i 1% spó³kami akcyjnymi. Wykszta³cenie kadry mened erskiej (w³aœciciela lub wiêkszoœci osób zarz¹dzaj¹cych) w badanych przedsiêbiorstwach by³o zró nicowane. W 76 firmach wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze, w 119 œrednie, zawodowe w 98 i podstawowe w 8. Na wykresie 2 przedstawiono histogram prezentuj¹cy mened erów w badanych przedsiêbiorstwach. Liczba przedsiêbiorców Wykres 2. Poziom wykszta³cenia mened erów w badanych przedsiêbiorstwach 3% 33% 40% 25% 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze W celu oceny wp³ywu poziomu wykszta³cenia mened erów na przygotowanie przedsiêbiorstw, którymi zarz¹dzaj¹, do cz³onkostwa w Unii Europejskiej zbadano zwi¹zek pomiêdzy tym czynnikiem a nastêpuj¹cymi determinantami przygotowania przedsiêbiorstw do funkcjonowania we Wspólnocie Europejskiej: poziomem inwestycji dokonywanych w firmie w ci¹gu ostatnich dwóch lat planami dotycz¹cymi inwestycji w przysz³oœci pozycj¹ firmy na rynku krajowym planami w zakresie ekspansji firmy na rynki dzia³alnoœci¹ firmy w zakresie udoskonalania produktu

4 Komunikaty 97 wyró nikami produktu firmy w stosunku do konkurencji wiadomoœciami o mo liwoœciach finansowania dzia³alnoœci ze œrodków pomocowych UE. Zale noœci te poddano analizie statystycznej opartej na nieparametrycznych testach korelacji. Za znamienne statystycznie uznano korelacje, dla których poziom istotnoœci statystycznej wynosi³ mniej ni 0,05. Si³ê istniej¹cej zale noœci wyra ono wspó³czynnikiem korelacji oznaczonym symbolem r, w skali od 1 do 1, przy czym znak wspó³czynnika odnosi³ siê do kierunku korelacji, natomiast jego bezwzglêdna wartoœæ do si³y zwi¹zku. Uzyskane zale noœci przedstawiono na wykresach regresji z uwzglêdnieniem 95% przedzia³u ufnoœci [Stanisz, 2001, s. 205] 1. Wyniki badania W konsekwencji akcesji konkurencja pomiêdzy przedsiêbiorstwami na rynku wewnêtrznym mo e siê nasiliæ. Im mocniejsza by³a wiêc pozycja firmy na rynku krajowym przed integracj¹, tym wiêksza jej szansa na przetrwanie. Dlatego przedsiêbiorstwa bior¹ce udzia³ w badaniu poproszono o ocenê pozycji ich firmy na rynku krajowym. Jako dobr¹ lub bardzo dobr¹ pozycjê konkurencyjn¹ na rynku krajowym wskazali respondenci w: 86 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie posiadali wy sze, 78 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie mieli œrednie, 36 firmach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy pozycj¹ firmy na rynku lokalnym a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,44. Korelacja ta jest przeciêtna, mo na wiêc mówiæ o istotnej zale noœci pomiêdzy tymi dwoma czynnikami (por.: wykres 3). Wysoka pozycja konkurencyjna przedsiêbiorstwa jest uzale niona od jakoœci oferowanego produktu oraz od sta³ego dostosowania go do zmieniaj¹cych siê potrzeb klientów. Wœród ankietowanych produkt udoskonala siê w: 58 przedsiêbiorstwach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze, 53 firmach, w których mened erowie mieli œrednie, 19 przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym. 1 W analizie statystycznej przyjêto nastêpuj¹c¹ skalê: r=0 oznacza brak korelacji miêdzy zmiennymi; 0<r<0,1 oznacza nik³¹ korelacjê; 0,1<r<0,3 oznacza s³ab¹ korelacjê; 0,3<r<0,5 oznacza przeciêtn¹ korelacjê; 0,5<r<07 oznacza wysok¹ korelacjê; 0,7<r<0,9 oznacza bardzo wysok¹ korelacjê; 0,9<r<1 oznacza prawie pe³n¹ korelacjê.

5 98 Komunikaty Wykres 3. Zale noœæ pomiêdzy pozycj¹ firmy na rynku lokalnym a poziomem wykszta³cenia mened erów pozycja na rynku lokalnym mocna s³aba 1 Korelacja: r = 0, podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy udoskonaleniami dokonywanymi w produkcie a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,44. Korelacja jest wiêc umiarkowana, co prowadzi do wniosku, e udoskonalanie produktu jest uzale nione od wykszta³cenia kadry mened erskiej (por.: wykres 4). udoskonalenie produktu tak nie Wykres 4. Udoskonalanie produktu w zale noœci od poziomu wykszta³cenia mened erów Korelacja: r = 0, podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence Respondenci uznali produkt przedsiêbiorstwa za wyró niaj¹cy siê na rynku w: 73 firmach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze, 97 firmach, w których mened erowie mieli œrednie, 50 przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów o wykszta³ceniu zawodowym, 1 firmie, która by³a zarz¹dzana przez mened era/mened erów z m podstawowym.

6 Komunikaty 99 Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej a produktem przedsiêbiorstwa wyró niaj¹cym siê na rynku wynosi 0,45. Korelacja ta jest istotna. Istnieje wiêc œcis³e powi¹zanie pomiêdzy wyró nianiem siê produktu firmy na rynku a m zatrudnionej w niej kadry mened erskiej (por.: wykres 5). znajomoœæ mocnych stron produktu tak Wykres 5. Wyró nianie siê produktu przedsiêbiorstwa na rynku w zale noœci od poziomu wykszta³cenia zatrudnionych w nim mened erów nie Korelacja: r = 0, podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence Przygotowanie przedsiêbiorstw do dzia³alnoœci w warunkach wzmo onej konkurencji oraz do zaostrzonych norm jakoœciowych wymaga inwestycji. Z tego powodu respondentów ankiety zapytano o inwestycje dokonywane w ich firmach w ci¹gu ostatnich dwóch lat. Okaza³o siê, e poziom inwestycji by³ œredni lub wysoki w: 49 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie posiadali wy sze, 63 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie mieli œrednie, 47 firmach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym, jednym przedsiêbiorstwie (12,5%), w którym osoby zarz¹dzaj¹ce posiada³y podstawowe. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej w przedsiêbiorstwach respondentów a poziomem dokonywanych w nich inwestycji wynosi 0,16. Korelacja jest wiêc znikoma, aczkolwiek mo na mówiæ o tendencji do wiêkszego inwestowania w przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów o wy szym poziomie wykszta³cenia. Zale noœæ ta zosta³a przedstawiona na wykresie 6. W ankiecie postawiono respondentom pytanie maj¹ce na celu rozpoznanie ich planów dotycz¹cych dokonania inwestycji w zwi¹zku z przyst¹pieniem Polski do UE. Taki zamiar wskazano w: 16 przedsiêbiorstwach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze,

7 100 Komunikaty poniesione nak³ady na inwestycje wysokie Wykres 6. Poziom inwestycji dokonywanych w przedsiêbiorstwach respondentów w zale noœci od poziomu wykszta³cenia kadry mened erskiej niskie Korelacja: r = 0, podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence 18 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie mieli œrednie, 4 firmach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy planowanymi inwestycjami a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,21. Podobnie jak w poprzedniej zale noœci, korelacja jest znikoma, jednak e sk³onnoœæ do inwestycji jest wiêksza w przedsiêbiorstwach posiadaj¹cych bardziej wykszta³con¹ kadrê mened ersk¹ (por.: wykres 7). planowane inwestycje tak nie Wykres 7. Planowane inwestycje dokonywanych w zwi¹zku z cz³onkostwem Polski w Unii Europejskiej w zale noœci od poziomu wykszta³cenia kadry zarz¹dzaj¹cej Korelacja: r = 0, podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence Jedn¹ z konsekwencji integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹ jest wolny przep³yw towarów i us³ug. Jest to wiêc dla polskich przedsiêbiorstw szansa na nieograniczon¹ ekspansjê na jednolity rynek europejski. Jak tê szansê zamierzaj¹ wykorzystaæ polscy przedsiêbiorcy? Wœród respondentów zamiar rozszerzenia dzia³alnoœci na rynek Unii Europejskiej wskazano w: 24 przedsiêbiorstwach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze,

8 Komunikaty firmach, w których mened erowie mieli œrednie, 4 przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy planami w zakresie rozszerzenia dzia³alnoœci na rynek Unii Europejskiej a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,31. Korelacja ta nie jest wiêc silna, jednak istotna (por.: wykres 8). istniej¹ca lub planowana dzia³alnoœæ na rynku krajów UE tak nie Wykres 8. Plany w zakresie ekspansji na rynek UE w zale noœci od poziomu wykszta³cenia mened erów Korelacja: r = 0, podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% ufnoœci Wœród priorytetów Unii Europejskiej istotne miejsce zajmuje promocja i wsparcie sektora ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw. Wœród respondentów informacje o œrodkach finansowych Unii Europejskiej przeznaczonych dla tych w³aœnie przedsiêbiorstw posiadano w: 29 przedsiêbiorstwach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze, 8 firmach, w których mened erowie mieli œrednie, 1 przedsiêbiorstwie zarz¹dzanym przez mened erów z m zawodowym. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy wiadomoœciami przedsiêbiorstw o finansowych œrodkach wsparcia Unii Europejskiej a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,40. Korelacja ta jest umiarkowana. Istnieje wiêc œcis³e powi¹zanie pomiêdzy informacjami firmy o funduszach UE a m kadry mened erskiej (por.: wykres 9).

9 102 Komunikaty posiadane informacje o œrodkach finansowych z UE tak Wykres 9. Informacje przedsiêbiorstw o œrodkach finansowych Unii Europejskiej w zale noœci od poziomu wykszta³cenia kadry mened erskiej nie Korelacja: r = 0, podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze Wœród przedsiêbiorstw spe³niaj¹cych wszystkie kryteria uznane za czynniki przygotowania firmy do funkcjonowania na rynku Unii Europejskiej by³y jedynie firmy, których kadra mened erska posiada³a wy sze lub œrednie (por.: tabela 1). Tabela 1. Przygotowanie przedsiêbiorstw do funkcjonowania na rynku Unii Europejskiej w zale noœci od poziomu wykszta³cenia zatrudnionych w nich mened erów N = 301 przygotowani podstawowe zawodowe œrednie wy sze suma wierszy 95% confidence Liczba Ÿle Wartoœæ procentowa 100,00% 100,00% 99,16% 89,47% Liczba dobrze Wartoœæ procentowa 0,00% 0,00% 0,84% 10,53% Suma kolumn razem Procent ca³kowity 2,66% 32,56% 39,53% 25,25% 100,00%

10 Komunikaty 103 Dyskusja Cz³onkostwo Polski w Unii Europejskiej to dla polskich przedsiêbiorstw szansa na rozwój i ekspansjê. Z drugiej jednak strony w wyniku integracji polskie przedsiêbiorstwa zmuszone s¹ konkurowaæ na znacznie poszerzonym rynku wewnêtrznym na jednolitym rynku europejskim (JRE). Z tego wzglêdu przyst¹pienie do Wspólnoty mo e stanowiæ dla niektórych podmiotów gospodarczych tak e zagro enie. Sposób, w jaki polskie przedsiêbiorstwa wykorzystaj¹ pojawiaj¹ce siê szanse, w du ej mierze zale y od ich w³aœciwego przygotowania i obranej strategii. W tym kontekœcie niezbyt optymistyczny wydaje siê fakt, i w zwi¹zku z przyst¹pieniem Polski do UE jedynie oko³o 13% œl¹skich przedsiêbiorców sektora MŒP ma w planie dokonanie inwestycji. Podobna grupa ma zamiar podj¹æ ekspansjê na rynki krajów Unii Europejskiej [Steinerowska-Streb i in., 2004]. Wynika st¹d, e przedsiêbiorstwa nie przygotowuj¹ siê do funkcjonowania na JRE. Czy taka postawa jest wynikiem niewiedzy kadry zarz¹dzaj¹cej? Poszukuj¹c odpowiedzi na tak postawione pytanie, warto zwróciæ uwagê, i jedynie 12% ankietowanych posiada informacje o œrodkach finansowych Unii Europejskiej dostêpnych dla ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw. Dodatkowo zauwa alna jest tak e zale noœæ pomiêdzy m kadry mened erskiej a planami w zakresie rozszerzenia dzia³alnoœci oraz planowanymi inwestycjami. W przedsiêbiorstwach posiadaj¹cych lepiej wykszta³con¹ kadrê czêœciej planuje siê zarówno dokonywanie inwestycji, jak i ekspansjê. Nale y jednak e zaznaczyæ, i postawa œl¹skich przedsiêbiorców mo e byæ równie wynikiem ich wysokiej oceny pozycji w³asnej firmy na rynku krajowym (lokalnym), bowiem w opinii 66% respondentów ich pozycja konkurencyjna jest dobra lub bardzo dobra. Uwa aj¹, e ich produkt wyró nia siê wœród innych (np. pod wzglêdem ceny), przy czym 43% ankietowanych twierdzi, e udoskonala swój wyrób lub us³ugê. Postawa œl¹skich przedsiêbiorców wobec zmian zachodz¹cych na rynku mo e wiêc byæ spowodowana brakiem poczucia zagro enia. W takim kontekœcie pojawia siê pytanie: czy przedsiêbiorcy maj¹ œwiadomoœæ konsekwencji eliminacji ekonomicznych granic pomiêdzy pañstwami? Nale y podkreœliæ, i im lepiej wykszta³conych mened erów posiada firma, w tym wiêkszym stopniu prowadzi proces udoskonalania produktu (r=0,44). Podobna zale noœæ wystêpuje równie pomiêdzy m kadry zarz¹dzaj¹cej a wyró nianiem siê produktu na rynku (r=0,45). Wydaje siê, e w przedsiêbiorstwach posiadaj¹cych lepiej wykszta³conych mened erów czêœciej podejmuje siê dzia³ania maj¹ce na celu sprostanie miêdzynarodowej konkurencji na rynku wewnêtrznym. Zasadnoœæ takiego twierdzenia potwierdza wspó³czynnik korelacji Spermanna (r=0,22), policzony w celu znalezienia ogólnej zale noœci pomiêdzy m kadry mened erskiej a wybranymi kryteriami przygotowania przedsiêbiorstwa do cz³onkostwa w Unii Europejskiej. Jego wartoœæ wskazuje, e dla ca³ego modelu istnieje s³aba korelacja miêdzy m

11 104 Komunikaty a stopniem przygotowania przedsiêbiorstw do dzia³ania na wspólnym rynku.zaznaczyæ jednak e nale y, i jest ona istotna statystycznie (p=0,000137), a wielkoœæ tej korelacji mo e byæ pochodn¹ ma³ej liczebnoœci grupy respondentów spe³niaj¹cych wszystkie podane kryteria. Potwierdzeniem takiego stanu rzeczy s¹ wyniki jednoczynnikowej analizy poszczególnych determinant. Wskazuj¹ one bowiem na lepsze przygotowanie mened erów z wy szym m, a zale noœci te s¹ œredniego lub ma³ego stopnia. Do podobnych wniosków wskazuj¹cych na zale noœæ pomiêdzy m kadry mened erskiej i przygotowaniem przedsiêbiorstw do zmian zwi¹zanych z integracj¹ Polski z Uni¹ Europejsk¹ prowadz¹ równie wyniki innych badañ przeprowadzonych na polskim rynku. Z badania przeprowadzonego przez WZiE Politechniki Gdañskiej wynika, e w firmach aktywnych (tzn. przygotowuj¹cych siê do rozpoczêcia dzia³alnoœci na JRE) dominuj¹ przedsiêbiorcy posiadaj¹cy wy sze. W konsekwencji uznano, e wy sze zwiêksza œwiadomoœæ koniecznoœci przygotowania przedsiêbiorstwa do funkcjonowania na JRE [Daszkiewicz, 2004, s. 143]. Dodatkowo badania wskazuj¹, e we wzrastaj¹cych polskich firmach sektora MŒP dominuj¹ wœród kadry zarz¹dzaj¹cej osoby z wy szym m [Przetrwanie i..., 2004, s. 130]. Wnioski koñcowe Przeprowadzona analiza pozwala na pozytywn¹ weryfikacjê przyjêtej hipotezy, e mened era/mened erów zarz¹dzaj¹cych przedsiêbiorstwem determinuje stopieñ przygotowania firmy do zmian zachodz¹cych na polskim rynku spowodowanych integracj¹ z Uni¹ Europejsk¹. Literatura Chmielecka E. (1999), Akredytacja œrodowiskowa jako czynnik reguluj¹cy rynek edukacji mened erskiej w Polsce [w:] pr. zb. pod red. Minkiewicz B., Osterczuk-Koziñskiej A., Zmiany w kszta³ceniu w zakresie zarz¹dzania i biznesu w Polsce w drugiej po³owie lat 90., Biuro Koordynacji Kszta³cenia Kadr undusz Wspó³pracy, Warszawa. Daszkiewicz N. (2004), Internacjonalizacja ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw we wspó³czesnej gospodarce, SPG, Gdañsk. D¹bek M. (2002), Mened erowie okresu transformacji. Problemy, potencja³, rozwój, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw. Johann M. (2004), Edukacja w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, Ekonomika i Organizacja Przedsiêbiorstwa, nr 5. Kowalewski T. (2004), Edukacyjne czynniki wspieraj¹ce funkcjonowanie ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, materia³y z konferencji Przedsiêbiorstwa we wspó³czesnej gospodarce-szanse i zagro enia, Gdañsk.

12 Komunikaty 105 (2004), Przetrwanie i rozwój ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, pr. zb. pod red.. B³awata, SPG, Gdañsk. Sibiñska A. (2001), Zachowania marketingowe ma³ych i œrednich firm a styl kierowania ich w³aœcicieli, Przegl¹d Organizacji, 4. Stanisz A. (2001), Przystêpny kurs statystyki, StartSoft Inc., Kraków. Steinerowska-Streb I., Warzecha-Wocka A., Miszewski L. (2004), Oczekiwania œl¹skich MŒP w zwi¹zku z akcesj¹ Polski do UE, Ekonomika i Organizacja Przedsiêbiorstwa, nr 5. Szapiro T. (1999), Promocja mened era miêdzy magisterskim seminarium, programem, a studium przypadku [w:] pr. zb. pod red. Minkiewicz B., Osterczuk-Koziñskiej A., Zmiany w kszta³ceniu w zakresie zarz¹dzania i biznesu w Polsce w drugiej po³owie lat 90., Biuro Koordynacji Kszta³cenia Kadr undusz Wspó³pracy, Warszawa.