REDAKCJA UTWORU W PRASIE DRUKOWANEJ A OGRANICZENIE PRAW AUTORSKICH

Transkrypt

1 MONOGRAFIE PRAWNICZE REDAKCJA UTWORU W PRASIE DRUKOWANEJ A OGRANICZENIE PRAW AUTORSKICH KATARZYNA BŁESZYŃSKA Wydawnictwo C. H. Beck

2

3 Polecamy nasze publikacje z tej serii: J. Byrski TAJEMNICA PRAWNIE CHRONIONA W DZIAŁANOŚCI BANKOWEJ E. Strzępka-Frania UMOWY O GENERALNE WYKONAWSTWO ROBÓT BUDOWLANYCH E. Mazurczak-Jasińska ROZWIĄZANIE STOSUNKU PRACY Z MIANOWANIA M. Salomonowicz LICENCJE PATENTOWE I KNOW-HOW U. Ernst ZABEZPIECZENIA NA RZECZACH RUCHOMYCH W POLSCE I W NIEMCZECH M. Krakowiak EGZEKUCJA PRZEZ ZARZĄD PRZYMUSOWY

4

5 Redakcja: Urszula Danilczuk Redaktor prowadzący: Natalia Adamczyk Wydawnictwo C.H. Beck 2011 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa ISBN ISBN e-book

6 Michałowi Błeszyńskiemu

7

8 Spis treści Podziękowania... Wprowadzenie... XIII Wykaz skrótów... XVII Bibliografia... XIX Orzecznictwo... XXVII Rozdział I. Przedmiot prawa autorskiego Przedmiot ochrony prawa autorskiego Materiał prasowy jako przejaw działalności twórczej Indywidualny charakter twórczej działalności dziennikarskiej Ustalenie utworu jako warunek objęcia go ochroną prawnoautorską Wartość, przeznaczenie, sposób wyrażenia utworu Ochrona integralności dzieła Utwór zakończony a jego zdolność publikacyjna Zagadnienie autoryzacji Relacja pomiędzy autorem a wydawcą Rozdział II. Ograniczenie praw autorskich w prasie drukowanej Koncepcje i cel ograniczeń Ograniczenie prawa do dysponowania utworem Ograniczenie prawa do wynagrodzenia Cytat Umowne ograniczenie prawa do wynagrodzenia i prawa do dyspozycji Umowy pomiędzy twórcą a wydawcą Umowy o pracę Ograniczenia praw osobistych autora do utworu Rozdział III. Artykuł 49 ust. 2 PrAut. Budowa i konstrukcja przepisu ograniczającego autorskie prawa osobiste twórcy Uwagi wstępne XI VII

9 Spis treści 2. Pojęcie następcy prawnego Stosowanie przepisu w sytuacji braku umowy w formie pisemnej Charakter pierwotnej zgody twórcy na dokonanie wszelkich zmian w utworze Zmiany w utworze, a utwór zależny Nadzór autorski Następcza zgoda twórcy jako przesłanka możliwości dokonywania zmian w utworze ponad zakres art. 49 ust. 2 PrAut Struktura budowy utworu a jej wpływ na możliwość dokonywania zmian w utworze dziennikarskim w zakresie art. 49 ust. 2 PrAut Charakter umownego zastrzeżenia przez autora zakazu dokonywania zmian w utworze a ograniczenie z art. 49 ust. 2 PrAut Oczywista konieczność oraz brak słusznej podstawy jako wyjątek od bezwzględnego zakazu dokonywania zmian w utworze Dozwolone ingerencje w utwór w świetle zakazu cenzury prewencyjnej Przebieg procesu stosowania normy z art. 49 ust 2 PrAut Rozdział IV. Oczywista konieczność oraz brak słusznej podstawy do sprzeciwu ze strony twórcy jako przesłanki ograniczenia z art. 49 ust. 2 PrAut Oczywista konieczność wprowadzenia zmian w utworze Błędy w warsztacie dziennikarskim jako oczywista konieczność wprowadzania zmian Błędy ortograficzne i interpunkcyjne jako oczywista konieczność Oczywista konieczność w granicach reguł gatunków dziennikarskich Ingerencja w styl języka wypowiedzi a oczywista konieczność Podział tekstu na akapity jako oczywista konieczność Korekta redakcyjna jako oczywista konieczność Zakres stosowania przesłanki oczywistej konieczności Słuszna podstawa do sprzeciwu ze strony twórcy jako przesłanka podmiotowa ograniczenia VIII

10 Spis treści 2.1. Słuszna podstawa do sprzeciwu na skutek naruszenia autorskich dóbr osobistych Kryteria ustalania naruszenia autorskich dóbr osobistych jako słusznej podstawy do sprzeciwu ze strony dziennikarza-autora Problematyka tyułu prasowego Przykłady pozaustawowych naruszeń autorskich dóbr osobistych wskutek dokonania zmian w utworze Zastrzeżenie autora odnośnie autoryzacji utworu jako słuszna podstawa do sprzeciwu Zakres występowania słusznej podstawy do sprzeciwu ze strony twórcy w związku z wprowadzonymi zmianami w utworze Słuszna podstawa w zakresie formalnym Słuszna podstawa w zakresie konstrukcji wypowiedzi Słuszna podstawa w zakresie merytorycznym Słuszna podstawa w zakresie redakcyjnym (skróty) Linia programowa druku periodycznego a zmiany w treści utworu Prawo autora do sprzeciwu na zmiany w treści sprostowania lub odpowiedzi Rozdział V. Dozwolone i niedozwolone ingerencje w prawa osobiste twórcy Adaptacja, inspiracja, redakcja jako dozwolona ingerencja Plagiat jako niedozwolona ingerencja w prawa osobiste twórcy Ochrona utworów, do których autorskie prawa majątkowe wygasły Czas trwania autorskich praw majątkowych Wykonywanie autorskich praw osobistych po śmierci twórcy Formy wykonywania redakcji utworu po śmierci twórcy Zgoda osób bliskich na dokonanie zmian w utworze po śmierci autora IX

11 Spis treści Rozdział VI. Szczególna staranność i rzetelność dziennikarza a art. 49 ust. 2 PrAut Uwagi wstępne Szczególna staranność i rzetelność dziennikarza-autora Szczególna staranność dziennikarza-redaktora Reklama w prasie drukowanej, a stosowanie ograniczenia z art. 49 ust. 2 PrAut Realizacja obowiązku szczególnej staranności i rzetelności a zakres stosowania art. 49 ust. 2 PrAut Rozdział VII. Odpowiedzialność prawna za przekroczenie zakresu upoważnienia z art. 49 ust. 2 PrAut Uwagi wstępne Odpowiedzialność z tytułu naruszenia autorskich praw osobistych twórcy Roszczenia niemajątkowe Roszczenia majątkowe Odpowiedzialność karna Odpowiedzialność pracownicza Zakończenie Indeks rzeczowy X

12 Podziękowania Niniejsza publikacja stanowi uzupełnioną i uaktualnioną wersję rozprawy doktorskiej, którą obroniłam w marcu 2006 r. na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Pragnę podziękować promotorowi tej pracy, prof. dr hab. Bogdanowi Michalskiemu za opiekę naukową w trakcie jej przygotowywania. Bardzo dziękuję też recenzentom: prof. dr hab. Jackowi Sobczakowi i prof. dr hab. Januszowi Adamowskiemu za cenne uwagi, które przyczyniły się do wzbogacenia niniejszej pracy. Wyrażam też wdzięczność prof. dr hab. Janowi Błeszyńskiemu za wsparcie naukowe. Katarzyna Błeszyńska XI

13

14 Wprowadzenie Twórca, jako wyłączny kreator dzieła ma zagwarantowane ustawowo 1 prawo do nienaruszalności treści i formy swego utworu. Jest to tak zwane prawo do integralności dzieła, które wchodzi do katalogu autorskich praw osobistych. Autor dzieła nadał mu postać, która jest wyrazem tylko aktu tworzenia, w procesie którego, na skutek osobistych przeżyć, zapatrywań, uczuć, refleksji, powstało dzieło w konkretnym kształcie. Prawo osobiste autora do utworu jest przejawem niegasnącej, niepodlegającej zrzeczeniu się lub zbyciu więzi autora z dziełem 2. Zachowanie postaci utworu nadanego mu przez twórcę jest istotne o tyle, iż podtrzymuje łączącą więź autora ze swym dziełem. Mimo skomercjalizowania wykorzystania utworów, na skutek ustawowych gwarancji ochronnych, utwór nigdy nie może całkowicie oderwać się od swego twórcy i być przedmiotem niczym nie skrępowanych działań osób trzecich, dostosowujących go do swych potrzeb i gustów. Niniejsza monografia zajmuje się kwestią dozwolonych z mocy prawa ingerencji w strukturę utworu przez następcę prawnego twórcy. Zgodnie z art. 49 ust. 2 PrAut następca prawny nie może czynić zmian w utworze, chyba że zmiany te zostały spowodowane oczywistą koniecznością a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. Zagadnienie to jest szczególnie istotne w odniesieniu do utworów będących materiałami prasowymi prasy drukowanej. Materiały te, z wyłączeniem prostych informacji prasowych, są z reguły utworami. Jako utwory podlegają ochronie w zakresie autorskich praw osobistych, a także ograniczeniu tego prawa z art. 49 ust. 2 PrAut. Stosowanie tego ograniczenia, zwłaszcza w odniesieniu do utworów dziennikarskich, jest niełatwe ze względu na konieczność pogodzenia autorskich praw osobistych twórcy z wieloma innymi interesami podlegającymi ochronie. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić rynkowe uwarunkowania wydawcy, obowiązki dziennikarza, w tym szczególnej staranności i rzetelności, ochrony dóbr osobistych osób trzecich, dbałości o poprawność języka, a także zasady rządzące warsztatem dziennikarskim. Jeśli dodamy do tego jeszcze odpowiedzialność za treść opublikowanych materiałów prasowych, którą na równi z autorem ponosi redaktor naczelny i wydawca rysuje nam się skomplikowany obraz 1 Ustawa z r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.). 2 Art. 16 PrAut. XIII

15 XIV Wprowadzenie relacji i uwarunkowań między różnymi podmiotami, na których interesy wpływa znacznie treść opublikowanego materiału prasowego będącego utworem. W celu pogodzenia tych interesów ustawodawca skonstruował przepis ograniczający prawo osobiste autora do nienaruszalności treści i formy jego dzieła. Podstawowym celem niniejszego opracowania było dokonanie wykładni art. 49 ust. 2 PrAut wraz z dookreśleniem zakresu stosowania przesłanek oczywistej konieczności i słusznej podstawy do sprzeciwu ze strony twórcy w odniesieniu do utworu publikowanego w prasie drukowanej. Tylko zmiany spowodowane oczywistą koniecznością przy braku słusznej podstawy do sprzeciwu ze strony twórcy mogą być dokonywane przez następcę prawnego bez zgody twórcy. Wyjaśnienia i analizy wymagało zatem ustalenie, czy oczywistą konieczność będą stanowiły: błędy w warsztacie dziennikarskim, błędy ortograficzne i interpunkcyjne, ingerencje w strukturę języka wypowiedzi, standardy redaktorskie przy dokonywaniu korekty redakcyjnej. Słuszna podstawa do sprzeciwu z kolei nastąpi gdy zmiany przekroczą zakres oczywistej konieczności i zostaną tym samym naruszone autorskie prawa osobiste twórcy. Wobec istnienia przepisu ograniczającego należało w tym celu ustalić kryteria naruszenia autorskich praw osobistych twórcy, a także określić jakie dobra osobiste twórcy naruszy niedozwolona ingerencja w substrat dzieła. Określenie okoliczności stosowania normy z art. 49 ust. 2 PrAut jest głównym celem tej rozprawy, jednak przy analizie zagadnienia pojawiło się szereg kwestii cząstkowych, które musiały być podjęte. Wśród nich wyjaśnienia wymagało: zagadnienie korzystania z utworu bez pisemnej umowy zawartej w formie pisemnej w kontekście stosowania normy ograniczającej; zagadnienie zgody twórcy na zmiany oraz forma udzielenia owej zgody, możliwość zastrzeżenia przez twórcę prawa do akceptacji wszelkich zmian, kwestia zakazu dokonania jakichkolwiek ingerencji w utwór, także tych spowodowanych oczywistą koniecznością, kwestia stosowania normy ograniczającej do utworów zależnych, zagadnienie wprowadzenia zmian w kontekście powstania utworu zależnego, wpływ gatunków dziennikarskich na zakres wprowadzania zmian w dziele, zagadnienie wyłączenia bezprawności naruszenia autorskich praw osobistych poprzez naruszenie integralności dzieła, rozstrzygnięcie, komu przysługują prawa podmiotowe do dzieła w odniesieniu do uprawnienia ograniczającego z art. 49 ust. 2 PrAut, stosowania ograniczenia z art. 49 ust. 2 PrAut do utworów, których autorskie prawa majątkowe wygasły; kwestia odpowiedzialności prawnej za przekroczenie zakresu ograniczenia. W toku rozwiązywania przedmiotowych zagadnień pojawiło się szereg problemów z zakresu prawa prasowego, mających niewątpliwie znaczny wpływ na zakres stosowania przepisu ograniczającego, takich jak: szczególna staranność redaktora dokonującego redakcyjnego opracowania utworu, szczególna staranność dziennikarza-autora, kwestia dokonywania zmian w treści sprostowania i odpowiedzi, realizacja podstawowych obowiązków dziennikarskich

16 Wprowadzenie a ich wpływ na treść dzieła, a także obowiązek odpowiedniej korekty dzieła przez uprawnionych redaktorów (np. kwestia występowania w dziele treści naruszających cudze dobra osobiste i zasad możliwości ich eliminowania z tekstu dziennikarza). Poruszana w opracowaniu tematyka nie została w doktrynie szczegółowo omówiona. Racjonalne stosowanie przepisu ograniczającego w oparciu o wypracowane reguły wynikające w szczególności z wykładni celowościowej i funkcjonalnej, nieliczne aczkolwiek bardzo przydatne orzecznictwo, a także praktyka postępowania i dokonana w stosunku do niej subsumcja pozwoliły dookreślić obiektywne zasady i okoliczności stosowania art. 49 ust. 2 PrAut w odniesieniu do utworów publikowanych w prasie drukowanej. Zadanie to nie było łatwe z uwagi na niewielką literaturę dotyczącą przedmiotu dysertacji, nieliczne orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz skomplikowane relacje pomiędzy autorem a redaktorem (wydawcą). Spory między nimi występujące kończą się najczęściej ugodami ze względu na fakt, iż są to strony ze sobą współpracujące i od siebie w pewnym sensie zależne. Jednak właśnie dlatego należało problem dozwolonej i niedozwolonej ingerencji w utwór dziennikarski poddać szczegółowej analizie, co mam szczerą nadzieję przyczyni się do poprawnej relacji między autorem i redakcją w procesie dostosowywania utworu do potrzeb i zadań publikacyjnych prasy drukowanej, a także pozwoli lepiej zrozumieć zasady rządzące przepisem ograniczającym prawo do integralności dzieła. Katarzyna Błeszyńska XV

17

18 Wykaz skrótów 1. Źródła prawa KC... ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KK... ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.) KPC... ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KPK... ustawa z r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KP... ustawa z r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) PrPras... ustawa z r. Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.) PrAut... ustawa z r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) JPolU... ustawa z r. o języku polskim (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 43, poz. 224) URTV... ustawa z r. o radiofonii i telewizji (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 253, poz ze zm.) 2. Czasopisma Dz.U.... Dziennik Ustaw KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego MoP... Monitor Prawniczy NP... Nowe Prawo OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej i Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA... Orzecznictwo Sadów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP... Państwo i Prawo XVII

19 Wykaz skrótów PPH... Przegląd Prawa Handlowego PS... Przegląd Sądowy PUG... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny ZNUJ... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZNUJ PP... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze ZNUJ PWiOWI... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej 3. Organy orzekające NSA... Naczelny Sąd Administracyjny SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SO... Sąd Okręgowy 4. Inne skróty art.... artykuł m.in.... między innymi np.... na przykład nin.... niniejszy Nr... numer opubl.... opublikowany orz.... orzeczenie PCK... Polski Czerwony Krzyż pkt... punkt red.... redakcja por.... porównaj poz.... pozycja r.... rok RP... Rzeczpospolita Polska s.... strona t.... tom ust.... ustęp z.... zeszyt XVIII

20 Bibliografia Adamowski J. (red.), O warsztacie dziennikarskim, Warszawa 2002 Adamowski J., Kozieł A., Cenzura w PRL, [w:] G. Miernik (red.), Granice wolności słowa. Materiały z konferencji naukowej, Kielce 4 5.V.1995 r., Kielce 1999 Bafia J., Polskie prawo prasowe, PiP 1984, z. 10 Bafia J., Prawo o cenzurze, Warszawa 1983 Bafia J., Prawo o wolności słowa, Warszawa 1988 Bańko M., Inny słownik języka polskiego, Warszawa 2000 Barta J. (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Warszawa 1995 Barta J. (red.), System Prawa Prywatnego. Prawo autorskie, t. 13, Warszawa 2003 Barta J., Artystyczna twórczość pracownicza a prawa autorskie, Kraków 1988 Barta J., Dzieło muzyczne i jego twórca w świetle przepisów prawa autorskiego, ZNUJ PWiOWI 1980, z. 20 Barta J., Plagiat muzyczny, ZNUJ PWiOWI 1978, z. 17 Barta J., Prasa w świetle prawa autorskiego, ZNUJ PWiOWI 1997, z. 11 Barta J., Umowa o wydanie i rozpowszechnianie utworu muzycznego, ZNUJ PWiOWI 1980, z. 23 Barta J., [w:] J. Barta, R. Markiewicz (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Warszawa 1995 Barta J., Markiewicz R., Ochrona dóbr osobistych w zakresie twórczości naukowej i artystycznej, [w:] J. S. Piątkowski (red.), Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie cywilnym. Zagadnienia wybrane, Wrocław 1986 Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie. Przepisy, orzecznictwo, umowy międzynarodowe, Warszawa 1994 Barta J., Markiewicz R., Niektóre aspekty prawa autorskiego w reklamie, [w:] Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996 Barta J., Markiewicz R., [w:] J. Barta, R. Makarewicz (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i o prawach pokrewnych, Warszawa 1995 Barta J., Markiewicz R., [w:] J. Barta, R. Makarewicz (red.), System prawa prywatnego. Prawo autorskie, t. 13, Warszawa 2003 Bartoszcze R., Gwarancje wolności wypowiedzi w Europie Zachodniej, Kraków 1995 Bidziński Z., Serda J., Cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych w praktyce sądowej, [w:] J. Piątowski (red.), Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie cywilnym. Zagadnienia wybrane, Wrocław 1986 Błeszyński J., Fotografia jako przedmiot prawa autorskiego, ZNUJ PWiOWI 1980, z. 23 XIX