1.1. Definiowanie przedmiotu prawa autorskiego w zakresie utworu architektonicznego i urbanistycznego

Transkrypt

1

2 PRZEDMIOT I TREŚĆ PRAWA AUTORSKIEGO 1.1. Definiowanie przedmiotu prawa autorskiego w zakresie utworu architektonicznego i urbanistycznego Pojęcie utworu Ustawa określa przedmiot ochrony prawa autorskiego jakim jest utwór (dzieło) poprzez wyszczególnienie koniecznych jego cech (art.1 ust.1) - utwór jest dobrem niematerialnym i należy go odróżnić od przedmiotu będącego jego nośnikiem; - utwór jest przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze; - utwór wymaga ustalenia w jakiejkolwiek postaci. Wyszczególnione cechy utworu stanowią łącznie warunek ochrony niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utrwalenia) utworu. W ustawie wyszczególniono utwory architektoniczne i urbanistyczne jako przedmioty prawa autorskiego (art.1 ust.2). Ogólna definicja utworu w ustawie umożliwia ochronę utworu architektonicznego (urbanistycznego) począwszy od koncepcji najbardziej szkicowej poprzez fazy projektu aż do realizacji. Dodatkowo należy podkreślić, że ustalenie ochrony utworu nie wymaga postaci ukończonej (projektu, realizacji) ani żadnych czynności formalnych (art.1 ust.3 i 4). Mówiąc o fazach projektu i jego realizacji mamy najczęściej do czynienia z jednym utworem (architektonicznym, urbanistycznym) utrwalonym w różnych nośnikach materialnych. Podstawową przesłanką dla udzielenia ochrony dziełu jest element twórczości, oryginalności jako indywidualne piętno twórcy dotyczące części strukturalnej utworu rozumianej jako forma, sposób rozwiązania (przedstawienia) określonych treści, idei, funkcji. Należy zauważyć, że prawo autorskie nie chroni samej treści, idei oraz nie jest warunkiem ochrony wartość artystyczna czy przeznaczenie utworu. Ustalenie utworu chronionego w zakresie architektury w świetle ustawy jest dość oczywiste - ustawa wyszczególnia utwory architektoniczne i urbanistyczne jako przedmiot ochrony. Ustalenie elementów utworu podlegających ochronie w przypadku sporów o plagiat lub o naruszenie integralności utworu na skutek zmian, wymaga pogłębionej analizy zarówno utworu jak i interesów stron konfliktu. Przy konfrontacji interesów twórcy utworu i właściciela budynku (nośnika utworu) w kontekście

3 - 3 - interesu powszechnego, w sporze sądowym może mieć znaczenie wartość artystyczna utworu tworząca dobro kultury, co jak już wspomniano nie jest warunkiem prawnoautorskiej ochrony więzi twórcy z utworem. Opracowanie cudzego utworu Istotne dla twórczości architektonicznej jest ustalenie pojęcia opracowanie cudzego utworu (art.2) jako przeróbka, adaptacja czy kontynuacja opracowania projektowego lub zrealizowanego projektu (budynku) wykonane przez innego autora. Opracowanie o cechach indywidualnej twórczości jest przedmiotem prawa autorskiego, lecz wymaga zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (najczęściej odpłatnie) na wykonywanie zależnego prawa autorskiego (art.46). Utwór pierwotny nie przestaje być przedmiotem prawa autorskiego, a uprawnienia jego twórcy nie mogą doznać uszczerbku również w przypadku gdy nastąpiło przeniesienie całości autorskich praw majątkowych do utworu pierwotnego. Zezwolenie nie jest wymagane w przypadku wygaśnięcia majątkowych praw autorskich (zwykle 70 lat po śmierci twórcy). Utworem zależnym będzie projekt techniczny wykonany na cudzej koncepcji, a także adaptacja gotowego projektu lub przebudowa, rewaloryzacja istniejącego budynku innego autora. Samo wykonanie utworu zależnego nie jest ograniczone zgodą twórcy, natomiast rozporządzanie i korzystanie z opracowania wymaga zezwolenia (zgody na realizację) twórcy utworu pierwotnego. Innym przykładem utworu zależnego może być utwór fotograficzny (zdjęcie artystyczne), którego tematem jest obiekt architektury. Utwory inspirowane Utwory powstałe pod wpływem cudzego dzieła, lecz nie przejmujące jego elementów twórczych mają charakter samoistny i nie stanowią utworu zależnego. Inspiracja może przyjąć formę np. pastiszu czy cytatów utworu architektonicznego. Utwory zbiorowe Specyficzną formą współautorstwa jest utwór zbiorowy jako zestawienie samoistnych utworów różnych autorów tworzące całość o cechach twórczego zestawienia (zespół architektoniczny, urbanistyczny) bez uszczerbku dla praw wykorzystanych utworów (art.3). Tak określone współautorstwo nie wymaga porozumienia (współpracy) pomiędzy twórcami. Przykładem może być dobudowanie (przez innego autora) nowego obiektu o cechach utworu do istniejącego i stanowiące twórcze zestawienie bez uszczerbku dla istniejącego utworu.

4 - 4 - Utwory wyłączone z ochrony praw autorskich Wyłączone spod działania ustawy są pewne utwory stanowiące akty normatywne np. w prawie lokalnym miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Należy przyjąć zastrzeżenie, że wyłączenie nie dotyczy elementów projektu planu jakim może być utwór urbanistyczny podlegający ochronie. Wydaje się, że złożoność zagadnienia będzie wymagać pogłębionego komentarza, gdyż nie można stwierdzić wygaśnięcia prawa autorskiego w odniesieniu do utworu urbanistycznego w przypadku uchwalenia projektu planu miejscowego zawierającego utwór urbanistyczny. Z kolei prawo autorskie w intencji ustawy nie może ograniczać konieczności powszechnego korzystania z aktu normatywnego jaki stanowi plan miejscowy. Utwór opublikowany Ustawa precyzuje pojęcie publikacji jako zwielokrotnienia utworu i publiczne udostępnienie za zezwoleniem twórcy (art.6). Trzy określone wyżej warunki: zwielokrotnienie, udostępnienie, zezwolenie decydują, że utwór można uznać za opublikowany. Publikacją utworu architektonicznego jest reprodukcja projektu, szkic lub zdjęcie realizacji zwielokrotnione i dostępne publicznie za zgodą twórcy. Utwór rozpowszechniony Rozpowszechnienie utworu ma miejsce w przypadku legalnego (za zgodą twórcy), publicznego udostępnienia (art.6). Rozpowszechnieniem utworu jest jego realizacja (budynek), emisja wizualna projektu, wystawa projektów oraz każda publikacja utworu architektonicznego Więź twórcy z utworem - podstawowa kategoria treści prawa autorskiego Autorskie prawa osobiste Ustawa określa ochronę specyficznych dóbr osobistych twórcy w rozumieniu art.23 K.C. nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zbyciu (art.16). Dobro stanowi więź twórcy z utworem wyrażające się prawem do: - autorstwa i oznaczenia utworu nazwiskiem, - nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, - decydowania o pierwszym udostępnieniu,

5 nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Autorskie prawa majątkowe Dualistyczna konstrukcja przyjęta w ustawie wyodrębnia poza ochroną praw osobistych ochronę majątkową, która umożliwia zbywalność w całości lub w części oraz dziedziczenie autorskich praw majątkowych. Twórcy przysługuje: - wyłączne prawo do korzystania z utworu, - rozporządzanie utworem na wszystkich polach eksploatacji, - wynagrodzenie za korzystanie z utworu (art.17). Dozwolony użytek chronionych utworów Ustawa ogranicza treść autorskich praw majątkowych poprzez wprowadzenie użytku osobistego i publicznego, czyli możliwości korzystania z cudzego dzieła bez zezwolenia twórcy i zapłaty ze względu na potrzeby osobiste użytkownika lub istotne potrzeby kulturalne czy informacyjne społeczeństwa. Art.23 wyklucza możliwość użytku osobistego polegającego na budowie według cudzego projektu architektonicznego i urbanistycznego. W użytku publicznym wolno rozpowszechniać utwory wcześniej rozpowszechnione (udostępniony publicznie projekt, realizacja) w celach informacyjnych (art.25) oraz dla promocji tych utworów w granicach uzasadnionych celem informacji (ar.33) z wyłączeniem działań związanych z osiąganiem korzyści majątkowych (reklama, promocja firmy). Użytek osobisty jak i publiczny nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszny interes twórcy (ar.35). Dozwolony użytek wymaga poszanowania autorskich dóbr osobistych (art.34). Częstym przykładem nadużywania dozwolonego użytku jest wykorzystywanie utworów architektonicznych na zdjęciach w reklamach i promocji materiałów budowlanych lub firm, bez nazwiska i zgody autora. Taka praktyka jest naruszeniem praw osobistych (brak podania autora) oraz majątkowych godzących w prawo do korzystania i rozporządzania utworem oraz prawa do wynagrodzenia. Reklama czy promocja poprzez utwór architektoniczny jest odrębnym polem eksploatacji utworu i wymaga umowy z twórcą nawet w przypadku posiadania już prawa majątkowego do utworu w zakresie jego realizacji.

6 WYKONYWANIE AUTORSKICH PRAW MAJĄTKOWYCH 2.1. Prawo do utworu i rozporządzania nim Podmiot prawa autorskiego Ustawa określa podmiot prawa autorskiego w postaci twórcy utworu (art.8). Jeżeli twórca wykonał utwór w wyniku realizacji obowiązków z stosunku pracy, przekazuje pracodawcy autorskie prawa majątkowe łącznie z utworem w zakresie wynikającym z celu umowy i zgodnego zamiaru stron (art.12). Dla uniknięcia możliwych wątpliwości umowa o pracę powinna zawierać regulacje określone w artykule 12. Przeniesienie autorskich praw majątkowych Ustawa przyjmuje zasadę przechodzenia autorskich praw majątkowych w drodze umowy lub dziedziczenia (art.41). Obrót prawami majątkowymi poddany jest w zasadzie wolności umów, a w przypadku braku wyraźnych innych postanowień umownych, ustawa zawiera szereg regulacji ochronnych w stosunku do twórcy oraz porządkujących obrót. Wiele istotnych kwestii dotyczących umów wymaga również odwołania się do Kodeksu cywilnego. Umowa obejmuje pola eksploatacji utworu wyraźnie w niej określone (art.41, 50, 64) oraz może określać zakres, miejsce i czas eksploatacji utworu (art.67). Ustawa wyodrębnia dwie kategorie umów: umowa przeniesienia prawa majątkowego, umowa korzystania z utworu zwana licencją. Jeżeli umowa nie określa wyraźnie przeniesienia praw to uważa się, że twórca udzielił licencji niewyłącznej (art.65). Umowa przeniesienia autorskich praw majątkowych (art.53) oraz umowa licencyjna wyłączna (art.57) wymagają formy pisemnej. Nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego upoważnia do jednokrotnej realizacji (art.61). Twórcy przysługuje wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji (art.45). Generalnie można mówić o kilku składnikach wynagrodzenia twórcy, to znaczy za wykonanie utworu oraz za udzielenie prawa do korzystania z utworu (eksploatacji) na określonych polach. Wysokość wynagrodzenia, poza kosztem wykonania utworu, powinna określać zakres udzielonego prawa (ar.43) na określonych polach

7 - 7 - eksploatacji od minimalnego zakresu, czyli upoważnienia do jednokrotnego wykorzystania (licencja), poprzez określenie wyłączności korzystania (licencja wyłączna), aż do przeniesienia części lub całości autorskich praw majątkowych. Korzystanie z utworu przez następcę prawnego Jeżeli umowa nie określa sposobu korzystania z utworu Ustawa (art.49) wymaga od następcy prawnego: - zgodności korzystania z charakterem i przeznaczeniem utworu, - zgodności korzystania z przyjętymi (dobrymi) zwyczajami. Następca prawny nie może czynić zmiany w utworze bez zgody twórcy poza oczywistą koniecznością. Zasada obowiązuje również mimo posiadania pełnych praw majątkowych oraz po wygaśnięciu praw majątkowych (70 lat po śmierci autora). Przeniesienie całości autorskich praw majątkowych nie pozbawia twórcy wyłącznego prawa: zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego (art.46). Szerokie uprawnienia twórcy, również po zbyciu autorskich praw majątkowych, w zakresie ochrony integralności utworu stwarzają podstawy do dochodzenia przed sądem interesu twórcy będącego w kolizji z interesem właściciela utworu architektonicznego (obiektu). Dorobek doktryny i orzecznictwa wskazuje, że każdy przypadek należy analizować indywidualnie w celu wyważenia sprzecznych interesów twórcy i właściciela przy założeniu, że celem ustawy nie jest ochrona przed zniszczeniem materialnego nośnika utworu (wyburzenie lub całkowita przebudowa obiektu). Sprzeciw twórcy wobec zmian w utworze podlega ocenie na podstawie art. 5 K.C. z uwzględnieniem interesów powszechnych i innych podmiotów. Sąd rozstrzyga czy wykonanie autorskich praw osobistych twórcy w danym przypadku nie stanowi nadużycia prawa wobec innych słusznych interesów. Art. 5. K.C. Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

8 OCHRONA AUTORSKICH PRAW OSOBISTYCH I MAJĄTKOWYCH 3.1. Cywilnoprawna ochrona Ustawa umożliwia twórcy ochronę praw osobistych (ar.78) w przypadku zagrożenia cudzym działaniem oraz w przypadku dokonania naruszenia. W pierwszym przypadku można występować z roszczeniem o zaniechanie działań, a w drugim o dopełnienie czynności w celu usunięcia skutków oraz publicznego oświadczenia. W przypadku zawinionego naruszenia sąd może przyznać twórcy lub na wybrany cel społeczny odpowiednią sumę pieniężną od sprawcy tytułem zadośćuczynienia. W przypadku naruszenia praw majątkowych (art. 79), twórca może żądać od sprawcy zaniechania naruszenia oraz zapłaty podwójnej stawki stosownego wynagrodzenia lub potrójnej, w przypadku zamierzonego naruszenia. Jeśli naruszenie praw majątkowych odbyło się w ramach działalności gospodarczej, twórca może żądać dwukrotnej wysokości korzyści od sprawcy na Fundusz Promocji Twórczości Odpowiedzialność karna Naruszenie autorskich dóbr osobistych i majątkowych stanowią przestępstwo podlegające odpowiedzialności karnej na podstawie przepisów art ustawy o prawie autorskim. Ściganie czynów rodzących odpowiedzialność karną następuje z oskarżenia prywatnego. Z istoty prawa karnego wynika odpowiedzialność sprawcy czynu wobec społeczeństwa, a nie jedynie twórcy. Opracował Jerzy Modlinger architekt SARP tekst sprawdzony i poprawiony w 2008r.