Gospodarstwa mleczne w Europie organizacja i efektywność

Transkrypt

1 Andrzej Parzonko Gospodarstwa mleczne w Europie organizacja i efektywność Wstęp Polska charakteryzuje się stosunkowo dobrymi warunkami przyrodniczymi do chowu bydła i produkcji mleka. Przewaga terenów nizinnych powoduje, że uprawa roślin pastewnych wykorzystywanych w chowie bydła nie napotyka zasadniczych ograniczeń [Falkowski, 2001]. Kraj nasz położony jest w klimacie umiarkowanym, który uważany jest za najbardziej korzystny dla chowu bydła mlecznego. Pewnym ograniczeniem przyrodniczym w chowie bydła mlecznego są małe zasoby wody i stosunkowo niskie opady atmosferyczne, wpływające na poziom plonowania roślin pastewnych (głównie użytków zielonych i kukurydzy). Między innymi korzystne uwarunkowania przyrodnicze do produkcji mleka w Polsce sprawiają, że pod względem wielkości produkcji mleka zajmujemy (w zależności od roku) miejsce na świecie. W latach sukcesywnie globalna produkcja mleka w Polsce wykazywała tendencję rosnącą, mimo funkcjonującego systemu kwotowania produkcji. Efektem wzrostu produkcji, niestety przy ciągle niskim spożyciu mleka i przetworów mlecznych, był wzrost eksportu. Saldo obrotów produktami mlecznymi w 2003 roku wynosiło 278,4 mln euro, natomiast w 2009 roku było to już 836,2 mln euro [Seremak-Bulge, ]. Zaznaczyć należy, że to głównie szeroka grupa czynników ekonomicznych miała zasadniczy wpływ na zmiany w produkcji i przetwórstwie mleka w Polsce. Ważnym czynnikiem wpływających na wzrost produkcji globalnej mleka w Polsce (w latach ) była poprawa opłacalności produkcji. Spowodowane to było rosnącymi cenami mleka w skupie. Po 1 maja 2004 roku ceny mleka w Polsce zaczęły gwałtownie rosnąć i na początku 2005 roku wyraźnie zbliżyły się do cen oferowanych w krajach Europy Zachodniej [Seremak-Bulge, 2005]. W latach koszty produkcji mleka w towarowych polskich gospodarstwach mlecznych były niższe niż w gospodarstwach z krajów Europy Zachodniej (badania IFCN). Wynikało to głównie z niższych cen czynników produkcji głównie pracy. Sytuacja jednak się zmienia. Rosnące ceny pracy i ziemi, przy niskiej efektywności technicznej polskich gospodarstw mlecznych powodują, że konkurencyjność kosztowa polskich gospodarstw maleje. Szczególnie istotne jest analizowanie przewag konkurencyjnych gospodarstw mlecznych z Europy w perspektywie głębszej liberalizacji rynku mleka w UE (wycofanie się z kwotowania produkcji mleka, zniesienie barier celnych, likwidacja dopłat do eksportu mleka). Dr inż., Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, andrzej_parzonko@sggw.pl

2 338 Andrzej Parzonko Celem artykułu jest porównanie organizacji i kosztów produkcji mleka w typowych gospodarstwach mlecznych z wybranych krajów europejskich. Zaprezentowane zostaną wyniki z badań Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (International Farm Comparison Network IFCN). Jest to organizacja funkcjonująca od 2000 roku i jej podstawowym celem jest kreowanie lepszego zrozumienia systemów i kosztów produkcji mleka na świecie. Jest organizacją niezależną (wolną od grup nacisku), w swoich działaniach kierującą się wartościami uznanymi w nauce, stworzona aby tworzyć wiedzę i wymieniać się nią między krajami na świecie [Świtłyk, 2007]. IFCN jest organizacją bardzo dynamicznie się rozwijającą. W 2000 roku do IFCN należało 8 krajów, z których prezentowane były dane z 21 typowych gospodarstw mlecznych. W 2010 roku w analizowanej organizacji znajdowały się 44 kraje, z których prezentowane były dane ze 143 typowych gospodarstw mlecznych. Dodatkowo, w 2010 roku dokonano analizy rynku mleka z 86 krajów na podstawie informacji od kompetentnych przedstawicieli z danego kraju. Niniejsza praca powstała w ramach projektu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt: Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania regionalnych zmian w produkcji i przetwórstwie mleka, nr: 0890/B/H03/2010/ Metodyka określania kosztów produkcji mleka w Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych W metodyce badań stosowanej w Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (IFCN) można wyróżnić kilka sposobów ustalania parametrów produkcyjno-ekonomicznych z typowych gospodarstw mlecznych. Pierwszym sposobem jest panel dyskusyjny złożony z rolników, doradców i naukowców, podczas którego dyskutowane i przyjmowane są parametry produkcyjnoekonomiczne typowego gospodarstwa mlecznego z danego regionu. Inną możliwością ustalenia danych typowego gospodarstwa mlecznego (dla danego kraju lub regionu) jest bazowanie na danych statystyki masowej, z niewielkimi zmianami wskazanymi przez ekspertów. Trzecim sposobem pozyskania danych do IFCN są parametry z pojedynczych gospodarstw danego kraju, z korektami dokonanymi przez ekspertów. Ostatnią możliwością są dane z pojedynczych gospodarstw z określonych regionów kraju nie korygowane przez ekspertów z poszczególnych krajów. Różne możliwości dostarczania informacji o typowych gospodarstwach mlecznych z poszczególnych krajów do IFCN wynikają z dużej różnorodności krajów uczestniczących w badaniach. Po zebraniu informacji o typowych gospodarstwach mlecznych z poszczególnych krajów świata (regionów) zespół pracowników IFCN opracowuje wyniki stosując jednolitą metodykę. Oblicza się dla poszczególnych gospodarstw przychody, jakie generuje się z gałęzi bydła mlecznego i koszty na nią poniesione. Obliczając przychody uwzględnia się przychody związane ze sprzedażą mleka, przychody związane ze sprzedażą produktów sprzężonych z produkcją mleka (sprzedaż wybrakowanych krów mlecznych, cieląt, żywca wołowego, koryguje się o przyrost wartości stada).w ramach kosztów wyróżnia

3 Gospodarstwa mleczne w Europie organizacja i efektywność 339 się koszty rzeczywiste poniesione na chów bydła mlecznego (koszty bezpośrednie i część kosztów pośrednich), koszty alternatywne (koszty zaangażowania własnych czynników produkcji: ziemi, pracy, kapitału i dodatkowo koszty kwoty mlecznej). Wszystkie rachunki przeprowadza się w odniesieniu do 100 kg mleka standardowego (ECM) produkowanego w gospodarstwie. Za kilogram mleka standardowego (ECM) przyjmuje się mleko o zawartości 4% tłuszczu i 3,3% białka. Mleko rzeczywiste przelicza się na mleko standardowe wg następującej formuły: (0,383*%tłuszczu+ +0,242*%białka+0,7832)/3,1138. Wyniki ekonomiczne ustalane są na dwóch poziomach: a) wyniki ekonomiczne z chowu bydła mlecznego, b) wyniki ekonomiczne z produkcji mleka. Rysunek 1. Metodyka obliczania kosztów produkcji mleka w IFCN przychody ze sprzedaży produktów sprzężonych dochód z chowu bydła mlecznego Przychody i koszty [Euro/100 kg mleka] dopłaty bezpośrednie przychody ze sprzedaży mleka koszty alternatywne koszty rzeczywiste chowu bydła mlecznego koszty alternatywne koszty rzeczywiste produkcji mleka cena mleka zysk przedsiębiorcy z produkcji mleka (dochód z zarządzania) dochód z produkcji mleka Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Dairy Raport, Intrnational Farm Comparsion Network, 2010]. Obliczając wyniki ekonomiczne z chowu bydła mlecznego bierze się pod uwagę wszystkie przychody związane z chowem bydła mlecznego (przychody ze sprzedaży mleka, przychody ze sprzedaży wybrakowanych krów, przychody ze sprzedaży cieląt, przychody ze sprzedaży żywca wołowego oraz przychody z dopłat bezpośrednich), a następnie odejmuje się koszty poniesione na chów bydła mlecznego (koszty rzeczywiste i koszty alternatywne). Kalkulując koszty rzeczywiste poniesione na chów bydła mlecznego uwzględnia się koszty bezpośrednie oraz cześć kosztów pośrednich, które wg ekspertów można przypisać tej gałęzi produkcji. W przypadku kosztów bezpośrednich nie ma problemów z przypisaniem ich gałęzi produkcji, jaką jest chów bydła mlecznego, zdecydowanie trudniej jest podzielić koszty pośrednie. Problemy wynikają z faktu, że najczęściej w typowym gospodarstwie mlecznym z danego kraju (regionu) obok podstawowej produkcji, jaką jest

4 340 Andrzej Parzonko chów bydła mlecznego prowadzona jest inna działalność, np.: produkcja zbóż na sprzedaż. Koszty wspólne, np.: amortyzacja ciągnika, są dzielone na wymienione działalności wg różnych kluczy podziałowych. W przypadku amortyzacji ciągnika kluczem podziałowym jest czas pracy ciągnika. Ciekawym zagadnieniem w analizowanej metodyce jest ujmowanie w rachunku kosztów utraconych możliwości związanych z zaangażowaniem własnych czynników produkcji: pracy, ziemi, kapitału i kwoty mlecznej. Kalkulując koszty zaangażowanej pracy własnej ustala się nakłady (liczbę roboczogodzin) poniesione na chów bydła mlecznego, następnie przemnaża się przez potencjalną płacę za godzinę pracy poza gospodarstwem (możliwą do uzyskania przez rolnika). Koszt ziemi własnej kalkuluje się biorąc pod uwagę możliwy do uzyskania czynsz dzierżawny. Koszt kapitału stanowi 3,5% wartości kapitału własnego zaangażowanego w majątek trwały i obrotowy. Różnica między przychodami z chowu bydła mlecznego a kosztami rzeczywistymi informuje o dochodzie z chowu bydła mlecznego. Różnica między przychodami a kosztami rzeczywistymi oraz alternatywnymi przedstawia zysk z zarządzania bydłem mlecznym w gospodarstwie. Wszystkie rachunki przeprowadza się w relacji do 100 kg mleka standardowego (ECM) produkowanego w gospodarstwie. Aby obliczyć koszty 100 kg mleka produkowanego w gospodarstwie odejmuje się od kosztów rzeczywistych (bezpośrednich i części pośrednich) poniesionych na chów bydła mlecznego przychody generowane z produktów sprzężonych z produkcją mleka. Wszystkie rachunki przeprowadza się w odniesieniu do 100 kg mleka standardowego produkowanego w gospodarstwie. Różnica między ceną za mleko a kosztami rzeczywistymi poniesionymi na chów bydła mlecznego i pomniejszonymi o przychody generowane przez produkty sprzężone informuje o dochodzie na 100 kg standardowego mleka produkowanego w gospodarstwie. Odejmując od uzyskanego wyniku koszty alternatywne (ziemi, pracy i kapitału) uzyskuje się wynik finansowy nazywany zyskiem przedsiębiorcy, który informuje o zysku z zarządzania produkcją mleka. 2. Zasoby i organizacja europejskich gospodarstw mlecznych Większość krajów europejskich definiuje typowe gospodarstwa mleczne i przedstawia z nich dane ekonomiczno-produkcyjne w ramach badań Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (IFCN). Na prezentowanym poniżej rysunku (nr 2) wyszczególniono kraje należąca do IFCN oraz typowe gospodarstwa mleczne z poszczególnych krajów europejskich (według liczby utrzymywanych krów mlecznych). Liczby przestawione na mapie (obok nazwy danego kraju) przedstawiają pogłowie krów mlecznych w typowych gospodarstwach zajmujących się produkcją mleka. Z reguły, najmniejsza liczba odpowiada przeciętnej wielkości stada krów mlecznych przypadających na gospodarstwo w danym kraju, kolejne liczby prezentują pogłowie krów w gospodarstwach większych lub różniących się systemem produkcji.

5 Gospodarstwa mleczne w Europie organizacja i efektywność 341 Jak wynika z prezentowanych na rysunku 2 danych, w Europie typowe gospodarstwa, zajmujące się produkcją mleka są dość zróżnicowane pod względem pogłowia krów utrzymywanych w gospodarstwie (skali produkcji mleka z gospodarstwa). Do krajów charakteryzujących się gospodarstwami o niewielkim pogłowiu krów mlecznych, zaliczyć można: Bułgarię, Ukrainę, Austrię, Polskę, Norwegię oraz Szwajcarię. Pogłowie krów przypadające na gospodarstwo największe jest w: Danii, Wielkiej Brytanii, Węgrzech, Holandii. Rysunek 2. Typowe gospodarstwa mleczne w wybranych krajach Europy wyodrębnione w ramach Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (IFCN) *liczby występujące przy nazwie danego kraju liczby informują o liczbie utrzymywanych krów w typowych gospodarstwach z tego kraju Źródło: [Dairy Raport, Intrnational Farm Comparsion Network, 2010] Różnice w uwarunkowaniach przyrodniczych i ekonomicznych, w których funkcjonują gospodarstwa mleczne, pociągają za sobą różnice w organizacji produkcji i stopniu wykorzystania dostępnych zasobów. W większości analizowanych typowych gospodarstw mlecznych z krajów Europy zachodniej (poza Holandią) prowadzona była oprócz produkcji mleka dodatkowa działalność

6 342 Andrzej Parzonko produkcyjna. Świadczy o tym odsetek ziemi wykorzystywanej w produkcji mleka (tablica 1). Wahał się on od 36% w gospodarstwie z Francji do 100% w gospodarstwach holenderskich. Taki stan powodował utrzymywanie obsady krów mlecznych na dopuszczalnym poziomie (od 0,79 do 1,82 DJP/ha UR). Produkcja mleka z powierzchni użytków rolnych wykorzystywanych na pasze była bardzo wysoka i wahała się od (w gospodarstwie z Niemiec utrzymującym 31 krów mlecznych) do kg mleka z hektara powierzchni paszowej (w gospodarstwie holenderskim, utrzymującym 70 krów mlecznych). Z przedstawionych danych wynika, że produkcyjność ziemi (mierzona produkcją mleka z hektara powierzchni paszowej) największa była w krajach, gdzie czynnik ziemi występuje w minimum i jest on bardzo drogi (Szwajcaria, Holandia, Dania) oraz w gospodarstwach rodzinnych utrzymujących więcej krów (Wielka Brytania). W analizowanych typowych gospodarstwach dominowały nakłady pracy własnej rolnika i jego rodziny. Jedynie w gospodarstwie z Niemiec, utrzymującym 650 krów mlecznych (funkcjonującym w postaci spółki z o.o.) nie występowała rodzinna siła robocza. Roczna wydajność mleczna krów w analizowanych typowych gospodarstwach była wysoka i wahała się od do kg mleka. Tablica 1. Parametry techniczno-organizacyjne typowych gospodarstw z wybranych krajów europejskich w 2009 roku Wyszczególnienie Zasoby ziemi i jej produkcyjność* Nakłady pracy Produkcja mleka 1* Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Europy Zachodniej Szwajcaria 22** 25, ,02 2, ,7 Szwajcaria 64 43, ,67 3, ,0 Niemcy 31 39, ,79 1, ,9 Niemcy 55 59, ,12 1, ,2 Niemcy 90 97, ,09 3, ,9 Niemcy , ,82 23, ,2 Holandia 70 41, ,69 1, ,1 Holandia , ,64 2, ,0 Francja 50 61, ,05 1, ,3 Francja , ,39 3, ,0 Wielka Bryt , ,35 2, ,8 Wielka Bryt , ,82 3, ,1 Dania , ,38 2, ,0 Dania , ,32 3, ,5 Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Europy Środkowej i Wschodniej Polska 15 32, ,59 2, ,4 Polska , ,73 5, ,4 Polska , ,50 4, ,8 Czechy80 108, ,74 2, ,1 Czechy , ,54 62, ,7 Czechy , ,43 103, ,0 Ukraina 1 2, ,42 0, ,0

7 Gospodarstwa mleczne w Europie organizacja i efektywność 343 Ukraina , ,27 76, ,3 Ukraina , ,28 227, ,9 *1) Powierzchnia UR [ha], 2) Odsetek UR wykorzystywanych jako pasze dla krów mlecznych [%], 3) Produkcja mleka z hektara głównej powierzchni paszowej [kg mleka/ha UR], 4) Obsada krów [liczba krów/ha UR], 5) Liczba osób pracujących w gospodarstwie [liczba jednostek pełnosprawnych], 6) Procentowy udział nakładów pracy rolnika i jego rodziny w nakładach pracy ogółem [%], 7) Wydajność mleczna krów [kg], 8) Roczna produkcja mleka z gospodarstwa [ton/ecm] **Liczba występująca przy nazwie danego kraju informuje o liczbie krów mlecznych utrzymywanych w gospodarstwie, np.: Szwajcaria krowy mleczne w typowym gospodarstwie szwajcarskim Źródło: opracowanie własne na podstawie [Dairy Raport, Intrnational Farm Comparsion Network, 2010] Z krajów Europy Środkowej i Wschodniej prezentowane są parametry jedynie z typowych gospodarstw mlecznych z Polski, Czech i Ukrainy. Największym zróżnicowaniem w wielkości produkcji mleka z gospodarstwa charakteryzują się gospodarstwa ukraińskie. Funkcjonują w tym kraju zarówno gospodarstwa wielkotowarowe (utrzymujące powyżej 500 krów mlecznych) i gospodarstwa socjalne (utrzymujące jedną lub dwie krowy). Za typowe gospodarstwa mleczne funkcjonujące w Czechach uznano gospodarstwa utrzymujące 452 oraz 702 krów mlecznych. W Polsce produkcja mleka skoncentrowana jest w gospodarstwach rodzinnych o małej wielkości produkcji. Do analizy polskich gospodarstw mlecznych w ramach IFCN przyjęto za typowe gospodarstwa mleczne (produkujące na rynek), gospodarstwa rodzinne utrzymujące 15, 65, 147 krów mlecznych. W analizowanych typowych gospodarstwach mlecznych z Europy Środkowo-Wschodniej w większości przypadków obok produkcji mleka prowadzona była inna działalność. Produkcyjność ziemi w analizowanych gospodarstwach była dużo mniejsza niż w gospodarstwach z krajów Europy Zachodniej, wahała się od 1064 kg mleka na hektar UR w gospodarstwie z Ukrainy, utrzymującym 121 krów mlecznych do kg mleka w gospodarstwie polskim, utrzymującym 147 krów mlecznych. W analizowanych gospodarstwach oprócz rodziny zatrudniani byli pracownicy najemni. Jedynie w najmniejszym gospodarstwie z Polski i Ukrainy zatrudniona była wyłącznie rodzina. Brakowanie oraz wydajność mleczna krów była dużo mniejsza niż w gospodarstwach Europy Zachodniej (tablica 1). Analizując zmiany w organizacji typowych gospodarstw mlecznych z Europy można wyraźnie zauważyć ciągłe zwiększanie rozmiarów prowadzonej działalności. W przeciągu pięciu lat ( ) eksperci z poszczególnych krajów, uczestniczący w Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (IFCN), przyjęli za typowe gospodarstwa (w większości krajów) jednostki posiadające więcej krów mlecznych [Parzonko, 2008]. Na przykład w Danii typowe gospodarstwa mleczne w 2005 roku utrzymywały 100 oraz 180 krów mlecznych, natomiast w roku 2009 było to już odpowiednio 125 i 240.

8 344 Andrzej Parzonko 3. Koszty produkcji mleka w typowych gospodarstwach europejskich Koszty produkcji mleka w analizowanych 6 krajów Europy Zachodniej (14 typowych gospodarstwach mlecznych) wahały się od 105,7 do 320,4 zł w przeliczeniu na 100 kg mleka standardowego. Najniższe koszty występowały w typowym gospodarstwie mlecznym w Wielkiej Brytanii, utrzymującym 232 krowy mleczne, natomiast najwyższe w gospodarstwie z Szwajcarii, utrzymującym 22 krowy mleczne. Koszty produkcji mleka przekraczające 200 zł w przeliczeniu na 100 kg mleka występowały w typowych gospodarstwach mlecznych z Szwajcarii oraz w gospodarstwie niemieckim utrzymującym 31 krów mlecznych. W strukturze kosztów dominowały koszty bezpośrednie (rzeczywiste) produkcji mleka, które przeciętnie w analizowanych gospodarstwach wynosiły 119,95 zł/100 kg mleka. Udział kosztów alternatywnych, związanych z zaangażowaniem własnych czynników produkcji w analizowanych gospodarstwach, wahał się od 2 do 64% w strukturze kosztów całkowitych. Najwyższe koszty alternatywne, przekraczające 100 zł w przeliczeniu na 100 kg standardowego mleka występowały w najmniejszych (pod względem liczby utrzymywanych krów mlecznych) typowych gospodarstwach w: Szwajcarii (205,30 zł) oraz w Niemczech (115,10 zł). Sytuacja ta wynikała z faktu najdroższych czynników produkcji w wymienionych krajach oraz mało efektywnym wykorzystaniu własnych zasobów ziemi, pracy i kapitału. Tablica 2. Koszty produkcji mleka w krajach Europy Zachodniej w 2009 roku [zł/100 kg mleka ECM**] Wyszczególnienie Koszty* Cena Razem (1+2+3) mleka Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Europy Zachodniej Szwajcaria 22** 115,1 205,3 0,0 320,4 186,6 Szwajcaria ,3 70,0 0,0 247,3 191,3 Niemcy ,4 115,1 3,1 228,6 112,0 Niemcy ,4 48,2 3,1 161,7 113,5 Niemcy ,0 34,2 4,7 150,8 105,7 Niemcy ,6 3,1 1,6 149,3 110,4 Holandia ,6 51,3 9,3 177,3 107,3 Holandia ,5 42,0 9,3 164,8 105,7 Francja 50 87,1 59,1 3,1 149,3 121,3 Francja ,5 29,5 3,1 160,2 119,7 Wielka Bryt ,4 10,9 0,0 107,3 121,3 Wielka Bryt ,6 17,1 0,0 105,7 112,0 Dania ,7 34,2 3,1 171,1 116,6 Dania ,2 21,8 3,1 171,1 118,2 Typowe gospodarstwa z wybranych krajów Europy Środkowej i Wschodniej Polska ,2 73,9 0,8 192,8 118,2 Polska ,1 24,1 0,8 140,0 119,7 Polska ,5 18,5 0,8 133,5 121,0 Czechy80 133,7 15,6 0,0 149,3 91,7 Czechy ,0 7,8 0,0 147,7 102,6 Czechy ,0 5,5 0,0 147,5 102,6

9 Gospodarstwa mleczne w Europie organizacja i efektywność 345 Ukraina 1 45,1 34,2 0,0 79,3 59,1 Ukraina ,7 4,7 0,0 51,3 71,5 Ukraina ,5 1,6 0,0 45,1 80,9 * Koszty: 1) bezpośrednie, 2) zaangażowania własnych czynników produkcji, 3) koszty kwoty mlecznej ** Średni kurs wg NBP: 1 USD-3,11 zł Źródło: opracowanie własne na podstawie [Dairy Raport, Intrnational Farm Comparsion Network, 2010] Koszty produkcji mleka w analizowanych 3 krajach Europy Środkowo- Wschodniej (9 typowych gospodarstwach mlecznych) wahały się od 45,1 do 192,8 zł za 100 kg mleka standardowego. Najniższe koszty występowały w typowych gospodarstwach mlecznych z Ukrainy, natomiast najwyższe w gospodarstwie utrzymującym 15 krów mlecznych z Polski. W strukturze kosztów dominowały koszty bezpośrednie (rzeczywiste) produkcji mleka, które przeciętnie w analizowanych gospodarstwach wynosiły 99,86 zł/100kg mleka. Udział kosztów alternatywnych, związanych z zaangażowaniem własnych czynników produkcji w analizowanych gospodarstwach, wahał się od 4 do 43% w strukturze kosztów całkowitych. Najwyższe koszty alternatywne, występowały w najmniejszych (pod względem liczby utrzymywanych krów mlecznych) typowych gospodarstwach w Polsce (73,9 zł) i Ukrainie (34,2). Zaznaczyć należy, że koszty rzeczywiste generowane na 100 kg mleka o standardowych parametrach w gospodarstwach z krajów Europy Środkowo-Wschodniej były przeciętnie o 16,7% niższe niż w analizowanych gospodarstwach z Europy Zachodniej. Wpływ na tę sytuację miały zdecydowanie najniższe koszty produkcji mleka z gospodarstw ukraińskich. Koszty zaangażowania własnych czynników produkcji (koszty utraconych korzyści) także przeciętnie były mniejsze niż w gospodarstwach z Europy zachodniej. Polskie gospodarstwa na tle analizowanych gospodarstw z Czech i Ukrainy, charakteryzowały się stosunkowo wysokimi kosztami alternatywnymi (szczególnie gospodarstwa utrzymujące 15 i 65 krów mlecznych) i wysokimi kosztami bezpośrednimi produkcji mleka. Ich konkurencyjność (kosztowa) w stosunku do gospodarstw z Europy Zachodniej w 2009 roku praktycznie nie występowała 1 W strukturze przychodów osiąganych z chowu bydła mlecznego dominowały przychody ze sprzedaży mleka (zarówno w gospodarstwach zachodnioeuropejskich jak również z Europy Środkowo-Wschodniej). Najwyższą cenę za 100 kg mleka o standardowych parametrach jakościowych w 2009 roku otrzymywały gospodarstwa szwajcarskie (odpowiednio 191,3 i 186,6 zł za 1 Sytuacja zmieniła się w stosunku do lat poprzednich, szczególnie do roku 2005, w którym koszty produkcji mleka w Polsce były zdecydowanie mniejsze niż w gospodarstwach zachodnioeuropejskich [szczegóły w publikacji: Parzonko A. Strategie rozwoju gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji mleka w kontekście WPR UR, Wydawnictwo SGGW, 2008]. Sytuacja z roku 2009 wynika z rosnących cen pracy i cen ziemi przy stosunkowo niskiej efektywności technicznej polskich gospodarstw mlecznych]

10 346 Andrzej Parzonko 100 kg mleka). W pozostałych analizowanych krajach zachodnioeuropejskich ceny wahały się od 105,7 do 121,3 zł za 100 kg mleka. W analizowanych krajach z Europy Środkowo - Wschodniej wyraźnie niższą cenę za sprzedawane mleko uzyskiwały gospodarstwa z Ukrainy, natomiast w pozostałych krajach cena był zbliżona do tej, którą uzyskiwały analizowane gospodarstwa z Europy zachodniej (poza Szwajcarią). Zakończenie Przedstawione w artykule informacje płynące z badań w ramach Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (IFCN) pozwalają na sformułowanie następujących wniosków: 1. Gospodarstwa mleczne w Europie są wyraźnie zróżnicowane pod względem rozmiarów prowadzonej działalności. Do krajów charakteryzujących się gospodarstwami o niewielkim pogłowiu krów mlecznych zaliczyć można: Bułgarię, Ukrainę, Austrię, Polskę, Norwegię oraz Szwajcarię. Pogłowie krów przypadające na gospodarstwo największe jest w: Danii, Wielkiej Brytanii, Węgrzech i Holandii. 2. W Europie dominują gospodarstwa mleczne oparte na pracy rolnika i jego rodziny (gospodarstwa rodzinne). Jedynie sezonowo zatrudniani są pracownicy najemni. W większości typowych gospodarstw mlecznych obok podstawowej działalności, jaką jest produkcja mleka, prowadzona jest inna działalność, np.: produkcja zbóż na sprzedaż. 3. Efektywność techniczna mierzona wydajnością pracy (produkcja mleka na godziną pracy) oraz produkcyjnością ziemi (produkcja mleka z hektara powierzchni paszowej) wyraźnie wyższa była w typowych gospodarstwach z Europy Zachodniej niż w analizowanych typowych gospodarstwach mlecznych z Europy Środkowo-Wschodniej. Szczególnie wysoką efektywnością techniczną (na tle analizowanych jednostek) charakteryzowały się gospodarstwa mleczne z Holandii, Danii i Wielkiej Brytanii. 4. Koszty produkcji mleka (o parametrach standardowych) kalkowane wg jednolitej metodyki zaproponowanej w ramach Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (IFCN) najwyższe były w gospodarstwach szwajcarskich, najniższe zaś w gospodarstwach ukraińskich. Zdefiniowane polskie typowe gospodarstwa mleczne w 2009 roku na tle analizowanych jednostek nie wykazywały przewag kosztowych. Sytuacja wyraźnie zmieniła się stosunku do 2005 roku. Literatura 1. Dairy Raport, Intrnational Farm Comparsion Network, Falkowski J.(2001), Geografia rolnictwa świata, WN PWN, Warszawa. 3. Parzonko A. (2008), Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na produkcję mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej UE,SGGW, Warszawa.

11 Gospodarstwa mleczne w Europie organizacja i efektywność Seremak-Bulge J. i inni (2005), Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego funkcjonowania w latach , IERiGŻ, Warszawa. 5. Seremak-Bulge J. i inni, Analizy Rynkowe , IERiGŻ, Warszawa. 6. Świtłyk M, Kasztelan P, Parzonko A. (2007), Wybrane zagadnienia z ekonomiki chowu bydła mlecznego, Materiał szkoleniowy Związku Prywatnych Przetwórców Mleka. Streszczenie W artykule dokonano porównań organizacji i kosztów produkcji mleka w typowych gospodarstwach mlecznych z wybranych krajów europejskich. Zaprezentowano wyniki z badań w ramach Międzynarodowej Sieci Gospodarstw Porównawczych (International Farm Comparison Network IFCN). Jak wynika z przeprowadzonej analizy, gospodarstwa mleczne w Europie są wyraźnie zróżnicowane pod względem rozmiarów prowadzonej działalności. Do krajów charakteryzujących się gospodarstwami o niewielkim pogłowiu krów mlecznych zaliczyć można: Bułgarię, Ukrainę, Austrię, Polskę, Norwegię oraz Szwajcarię. Pogłowie krów przypadające na gospodarstwo największe było w: Danii, Wielkiej Brytanii, Węgrzech i Holandii. Najniższymi kosztami produkcji mleka w 2009 roku charakteryzowały się gospodarstwa z Ukrainy. Zdefiniowane polskie typowe gospodarstwa mleczne w 2009 roku na tle analizowanych jednostek nie wykazywały przewag kosztowych. Sytuacja wyraźnie zmieniła się stosunku do 2005 roku. Słowa kluczowe gospodarstwa mleczne, ekonomika produkcji mleka Dairy farms in Europe - the organization and efficiency (Summary) The main purpose of the article was to analyse the cost competitiveness of the typical dairy farms distinguished within IFCN (International Farm Comparison Network) and to present the price of the ground and the work. Among analysed typical dairy farms from 9 countries, the lowest costs of milk per 100 kg of produced milk in 2009 year characterised Ukraine. Typical Polish dairy farms, in 2009, against the background of the analyzed individuals showed no cost advantage. The situation has changed significantly compared to Key words dairy farm, milk production economics