138 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Transkrypt

1 138 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Uliszak R., 1998, Przemiany w poziomie intensywności rolnictwa Unii Europejskiej w latach , Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s Uliszak R., 2000a, Polskie rolnictwo w drodze do Unii Europejskiej, Geografia w Szkole, z. 4, s Uliszak R., 2000b, Poziom wykształcenia ludności rolniczej w gminach Polski południowo-wschodniej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, Kraków, s Uliszak R., 2001, Problemy przestrzennego i strukturalnego rozwoju rolnictwa Polski Południowej w świetle doświadczeń krajów Europy Zachodniej, praca doktorska, AP, Kraków, ss Uliszak R., 2004, Cattle breeding in southern Poland and recent changes in Polish agriculture, La Cañada, nr 18, Spring/Summer, s. 21. Zioło Z., Debelle L. i inni, 1996, Kooperatywa SCARA, być może wzór do naśladowania, PAN Oddz. w Krakowie, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 21, Wyd. Oddz. PAN w Krakowie, Kraków [Praca tłumaczona na j. francuski: La cooperative SCARA Peut etre un modele a suivre, red. Z. Zioło. Academie Polonaise Des Sciences Section a Cracovie. Commission Des Scence Economiques, nr 21, Cracovie 1998]. Zioło Z., 1991, Wybrane problemy gospodarki żywnościowej, [w:] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków Warszawa, s Zioło Z., 1991, Zarys koncepcji kompleksu rolniczo-przemysłowego w układzie regionalnym, [w:] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków Warszawa 1991, s Zioło Z., 2008, Miejsce lucerny w kompleksie gospodarki żywnościowej, [w:] Lucerna w żywieniu ludzi i zwierząt, red. E.R. Grela, Studia Regionalne i Lokalne Polski Południowo-Wschodniej, nr 3, Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego i Lokalnego PROGRESS w Dzierdziówce, Dzierdziówka Lublin, s Zioło Z., 2008a, Renesans badań nad procesami semiurbanizacji, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW , red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia KPZK PAN, t. CXIX, Warszawa, s Zioło Z., 2008b, Miejsce przestrzeni rolniczej w strukturze przestrzeni geograficznej, [w:] Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, red. A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń, s Geografia przemysłu i usług Problematyka geografii przemysłu podejmowana była od powołania Katedry Geografii Ekonomicznej, następnie kontynuowana w Zakładzie Geografii Ekonomicznej, a obecnie w Zakładzie Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej. Prace badawcze zmierzały do wyjaśniania zmieniających się tenden-

2 11. Geografia przemysłu i usług 139 cji rozwoju przemysłu i określania jego wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy struktur regionalnych i lokalnych. Początkowo nawiązywały one do kształtujących się procesów industrializacji, które szczególnie silnie zaznaczyły się na terenie Polski Południowej. Procesy industrializacji traktowane były w tym czasie jako główna siła motoryczna złożonego procesu wzrostu gospodarczego, jak i możliwości lepszego zaspokajania potrzeb społecznych. Przemysł jako wiodący czynnik intensyfikujący rozwój społeczno-gospodarczy w najbardziej widocznym stopniu zmieniał struktury gospodarcze, społeczne i kulturowe różnej skali układów przestrzennych oraz stanowił podstawowy element terytorialnych zespołów produkcyjnych. W następnych latach, ze zmianą systemu gospodarowania, rola przemysłu i procesów industrializacji stopniowo zmniejszała się wraz w wkraczaniem w postindustrialną fazę rozwoju, a obecnie w fazę kształtowania społeczeństwa informacyjnego i budowania gospodarki opartej na wiedzy. W tym nurcie badawczym znajdowały się badania zapoczątkowane w zespole prof. dr Marii Dobrowolskiej. Zakładano w nich znaczącą rolę przemysłu jako głównego czynnika wzrostu ekonomicznego, zmieniającego struktury społeczno-gospodarcze miast i wsi, zwłaszcza na terenie Polski Południowej. Pogłębiały one znajomość reguł kształtowania się struktur przemysłowych w zmieniających się warunkach przechodzenia od centralnego systemu gospodarowania do wdrażania reguł gospodarki rynkowej. Rozległe badania empiryczne, dotyczące funkcjonowania zakładów przemysłowych i kształtujących się przestrzennych form koncentracji, umożliwiały rozwijanie istniejących i proponowanie nowych koncepcji metodologicznych i budowania pewnych wzorców, które następnie były wykorzystywane w zakresie rozwijania metodologii i budowy teorii geografii przemysłu. W świetle rozwijającej się wówczas teorii systemów pod pojęciem struktury przyjmowano ogół stosunków zachodzących między elementami. W odniesieniu do badań przemysłu przyjęto, że podstawowym elementem struktur przemysłowych są zakłady (przedsiębiorstwa) przemysłowe, między którymi oraz ich otoczeniem występują określone relacje aktywne i pasywne. Przyjmowano, że struktury przemysłowe określa ogół stosunków zachodzących między zakładami, które wpływają na kształtowanie się określonych więzi produkcyjno-ekonomicznych (Pakuła 1964, Zioło 1969). W konsekwencji, na podstawie ówczesnych prac przyjęto, że struktura przestrzenna przemysłu obejmuje zakłady przemysłowe zlokalizowane w określonych punktach przestrzeni, między którymi wykształcają się różnego typu powiązania. W późniejszych pracach modelowych strukturę przestrzenną przemysłu traktowano jako jeden z elementów przestrzeni społeczno-gospodarczej, która obok przestrzeni przyrodniczej i kulturowej, wraz z relacjami zachodzącymi między ich elementami, tworzy przestrzeń geograficzną (Zioło 1997a). Do tej idei nawiązywały badania geograficzno-przemysłowe, które w ramach prac Katedry Geografii Ekonomicznej podjął początkowo L. Pakuła. Jego głów-

3 140 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych ne zainteresowania badawcze koncentrowały się na problematyce kształtowania się struktury przestrzennej przemysłu na obszarze byłego województwa krakowskiego, a później wielkoprzemysłowej aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz jej powiązań z okręgami obrzeża. W późniejszych latach problematykę kształtowania się struktur przemysłowych podjął Z. Zioło, którego teren badań empirycznych obejmował głównie obszar kształtującego się okręgu siarkowego i byłego województwa rzeszowskiego. Początkowe prace dotyczyły analizy ośrodków przemysłowych na terenie powiatu chrzanowskiego (Pakuła 1960) oraz ośrodka siarkowego (Zioło 1965) 3. Zdobyte doświadczenia badawcze wykorzystano do analizy zróżnicowania struktury przestrzennej przemysłu województwa krakowskiego, w którym po raz pierwszy wyróżniono przestrzenne formy koncentracji przemysłu, a to: skupienia, zespoły i ośrodki przemysłowe oraz przemysł rozproszony (Pakuła 1962, 1965, 1967). Problematyka ta została pogłębiona o studia historyczne, dotyczące analizy zmian w rozmieszczeniu przemysłu w strukturze województwa krakowskiego w latach (Pakuła 1973c), a także o przykłady z województwa opolskiego (Dobrowolska, Rajman 1963, Rajman 1962). Kontynuacja tego typu badań doprowadziła do określenia zmian potencjału przemysłowego w miejskim województwie krakowskim (Kortus, Pakuła 1979a) oraz Polski Południowej (Pakuła 1968). Wykorzystując wypracowane metody, również w strukturze przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego wyróżniono tego typu formy koncentracji (Zioło 1970a, 1970b, 1970c). Na tej podstawie, dla potrzeb byłej Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego w Rzeszowie, omówiono, wykorzystując wcześniejszą rozprawę doktorską, teoretyczne założenia stanu badań nad strukturą przestrzenną przemysłu i jej formami koncentracji (Zioło 1970d, 1971). Przyjmując założenie, że zakłady przemysłowe nie są odizolowanymi elementami w strukturze przestrzennej przemysłu, ale istnieją między nimi określone relacje, podjęta została nowa problematyka badawcza, związana z kształtowaniem się powiązań produkcyjnych. Biorąc pod uwagę koncentrację zakładów, ich potencjał produkcyjny i powiązania zachodzące między nimi, uzasadniono wykształcenie się Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, jako najwyższej formy koncentracji przestrzennej przemysłu (Pakuła 1964, 1965). Badania te otworzyły nowe pola badawcze, zwłaszcza dotyczące procesów kształtowania się ośrodków, które rozwijano, analizując na wybranych przykładach ośrodki przemysłowe Polski Południowej (Pakuła 1968), ośrodki obrzeża Górnego Śląska (Pakuła 1971a, 1973a) oraz ośrodki wykształcone w strukturze miast Raciborza, Tarnowa, Skarżyska-Kamiennej, Dębicy i skupienia przemysłowego Alwerni (Pakuła 1971b, 1977a, 1977b, 1987b, 1995, Pakuła, Rajman 1968). 3 Precyzyjniej problematyka ta została omówiona w rozdziale Zagadnienia metodologiczne, podrozdz. 1.1.

4 11. Geografia przemysłu i usług 141 W następnych latach L. Pakuła rozwijał problematykę badawczą koncentracji przemysłu i powiązań przestrzenno-produkcyjnych oraz rozszerzył pole i zakres badań, obejmując nimi województwo katowickie. Przedmiotem badań były procesy aglomeracyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła 1970) oraz czynniki lokalizacji przemysłu na tym terenie (Pakuła 1971a). Wiele szczegółowych badań empirycznych oraz wykorzystane z tego zakresu koncepcje teoretyczne zaowocowały obszerną monografią poświęconą procesom aglomeracyjnym i integracyjnym przemysłu w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła 1973b). Koncepcje te były nadal rozwijane i udostępniane czytelnikom zagranicznym (Pakuła 1976b, 1980, 1989, 1996a, 1997a, Kortus, Pakuła 1976, Pakuła, Wicherek 1988). W szczegółowych badania coraz precyzyjniej poznawane były procesy kształtowania się okręgów przemysłowych strefy zewnętrznej GOP-u, poprzez analizę struktury wewnętrznej Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła, Nowak 1979, Pakuła 1979a, 1979b, 1992), Bielskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła 1984, 1986), Rybnickiego Okręgu Węglowego (Pakuła 1985), obszaru Karpat (Pakuła, Zioło, Adamus, Troc 1985, Zioło, Makieła 1985). Wieloletnie i coraz precyzyjniejsze badania były podstawą ujęć teoretycznych, które dotyczyły omówienia podstaw teoretycznych kształtowania i badań przestrzennych form koncentracji przemysłu (Pakuła 1978a), ocen regionalnych badań przemysłu i zarysowania nowych propozycji w tym zakresie (Pakuła 1983a, 1987a, 1994b), oceny dorobku naukowego ośrodka krakowskiego (Kortus, Pakuła 1987, 1998) oraz zakreślenia nowych współczesnych problemów badawczych aglomeracji wielkoprzemysłowych GOP-u (Pakuła 1987a). W latach zmian systemu gospodarowania uległy zmianom warunki kształtowania się rozwoju przemysłowego. Nastąpiło osłabienie przemysłu jako bazy ekonomicznej rozwoju społeczno-gospodarczego oraz pojawiły się symptomy przemian postindustrialnych. Wiele przedsiębiorstw nie zdołało przystosować swojej produkcji do reguł rynkowych. Wymagało to podejmowania nowej problematyki badawczej, związanej z restrukturyzacją przedsiębiorstw i funkcjonujących do tej pory przestrzennych form koncentracji przemysłu. Problematyka ta znalazła swój wyraz w badaniu restrukturyzacji wybranych gałęzi przemysłu w wiodących okręgach przemysłowych Polski Południowej (Pakuła 1992, 1994a, 1994b, 1996b, 1997b). W badaniach byłej Katedry Geografii Ekonomicznej wiele miejsca poświęcono także przemianom struktury przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego. Opierały się one na rozeznaniu znaczenia surowców mineralnych (światowe siarka, krajowe, regionalne i lokalne, Zioło 1964). Na tym tle, dla potrzeb instytucji planistycznych województwa rzeszowskiego, przedstawiono prawidłowości w zakresie rozmieszczenia przemysłu (Zioło 1970a, 1973), a następnie, w świetle wielu mierników, przedstawiono strukturę przestrzenno- -gałęziową przemysłu w układzie powiatów (Zioło 1970b). Następnie dokonano bardziej pogłębionej wielomiernikowej (liczba zatrudnionych, wartość

5 142 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych środków trwałych, moc zainstalowanych urządzeń odbiorczych, zużycie energii elektrycznej, wartość produkcji globalnej) analizy zróżnicowania struktury przestrzennej według miejsc lokalizacji zakładów przemysłowych oraz wyróżnionych form koncentracji przemysłu (Zioło 1973). Na podstawie relacji rozwoju potencjału przemysłowego i wzrostu potencjału demograficznego miast określono wzajemne powiązanie procesów industrializacji z procesami urbanizacji w latach (Zioło 1974). W dalszych pracach uzasadniono tezę, że zasadnicza konstrukcja struktury przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego związana była z odpowiednią polityką państwa, wyrażającą się budową zakładów przemysłowych na terenie COP-u (Zioło 1984). W pewnym stopniu porównywalne studia przeprowadzono na terenie województwa krakowskiego, określając kierunki przemian potencjału przemysłowego i struktury przestrzennej przemysłu (Zioło 1990), a w latach osłabienia roli przemysłu jako czynnika rozwoju dokonano analizy zmian funkcji gospodarczych Krakowa (Kortus, Zioło 1995). W wyniku współpracy z byłym Wojewódzkim Urzędem Statystycznym w Bielsku dokonana została zespołowa analiza kształtowania się struktury przestrzennej przemysłu, która dotyczyła: zarysu rozwoju przemysłu (Pakuła 1986), dynamiki potencjału produkcyjnego (Boja, Makieła 1986), przemiany struktury gałęziowej (Makieła, Zioło 1986a), roli przemysłu w gospodarcze uspołecznionej (Makieła 1986), wielomiernikowej analizy struktur gałęziowo-przestrzennych (Zioło, Makieła 1986) oraz przemian struktury przestrzennej (Troc 1986) i własnościowej (Troc, Jańczyk 1086). Wiele badań zostało wykorzystanych w pracach instytucji planistycznych nad studium dotyczącym problemów rozwoju przemysłu w Makroregionie Południowo-Wschodnim (Jasieński, Zioło 1982, 1983, Krakowiak, Szymla, Zioło, 1987). Istotne miejsce w tych pracach zajmowała problematyka przemian struktury przestrzenno-gałęziowej przemysłu (Zioło 1988a, 1989b). Prowadzone badania naukowe związane były często z potrzebami przedsiębiorstw czy władz terenowych. W tym zakresie podjęto problematykę określenia Zakładów Chemicznych Blachownia Śląska jako rynku pracy, co miało duże znaczenie wobec jeszcze rosnącego zapotrzebowania na nowe zasoby pracy (Zioło 1971b). Podobne znaczenie miała praca wykonana w zespole badawczym, na temat kształtowania się wiodącego przedsiębiorstwa COP-u Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Mielec, która służyła m.in. jako podstawa do określenia kierunków przemian przedsiębiorstwa w obliczu zbliżającej się zmiany systemu gospodarowania i konieczności dalszego rozszerzania profilu produkcji (Grochot, Pająk, Zioło 1988). Określano także wpływ przemysłu na kształtowanie się struktur regionu rzeszowskiego (Zioło 1980b), województwa tarnobrzeskiego (Zioło 1991b), powiatu strzyżowskiego (Zioło 1980a), rozwijającego się miasta Ropczyce w związku z wykreowaną dzielnicą przemysłowo- -składową (Zioło 1991a), miasta Dębicy (Zioło 1995b) oraz Jaworzna (Pakuła 1996c).

6 11. Geografia przemysłu i usług 143 Zmiana systemu gospodarowania oraz otwarcie polskiej gospodarki na otoczenie międzynarodowe wymaga coraz precyzyjniejszego poznania kierunków przemian krajowej i światowej przestrzeni przemysłowej, zwłaszcza od strony lokalizacji centrów zarządzania. W pracach badawczych korporacje ponadnarodowe traktowano jako wiodące czynniki pobudzające proces globalizacji. Poprzez przeznaczanie znacznych nakładów na prace naukowe i wdrażanie postępu technicznego dążą one do zwiększania swojego potencjału ekonomicznego, podnoszenia pozycji konkurencyjnej produktów i zwiększania efektów ekonomicznych. W związku z prawem koncentracji kapitału następuje kształtowanie się coraz większych korporacji przemysłowych, finansowych, usługowych i innych, obejmujących swoim zasięgiem gospodarkę światową. Do tego procesu nawiązywała praca poświęcona zmianie koncentracji siedzib zarządów wiodących firm krajowych (Kudełko, Zioło 2006). Ważnym zagadnieniem dla kreowania polityki rozwoju przemysłu jest także poznanie procesów rozwoju światowych korporacji przemysłowych, koncentracji przestrzennej lokalizacji ich zarządów i określania struktur branżowych. Ważnym zagadnieniem dla budowania polityki rozwoju przemysłu jest poznanie procesów rozwoju, koncentracji zarządów i struktur branżowych wiodących światowych korporacji przemysłowych, które są podstawowym czynnikiem aktywizującym procesy globalizacji. W tym celu podjęto badania dotyczące rozmieszczenia lokalizacji zarządów największych firm światowych (Zioło 2001b, 2006e, 2009) i zachodnioeuropejskich (Piróg, Zioło, 2002). Pozwoliły one na zarysowanie procesu koncentracji centrów decyzyjnych, wynikających stąd uwarunkowań przekształceń polskiej przestrzeni przemysłowej i roli krajowej gospodarki w strukturach europejskich i światowych oraz pozwoliły na tworzenie zarysów koncepcji modelowych (Zioło 2007, 2008). Wśród korporacji światowych ważną rolę odgrywają firmy informatyczne, które reprezentują nowy sektor gospodarczy, wpływający na kształtowanie się społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. O ich znaczącej pozycji świadczy fakt, iż w strukturze rangowej światowych sektorów międzynarodowych korporacji zajmują drugą pozycję. W nawiązaniu do tej idei w pracach badawczych podjęta została problematyka kształtowania się światowych i krajowych firm informatycznych, jako nowych elementów przestrzeni przemysłowej, świadczących o stopniu zaawansowania budowy społeczeństwa informacyjnego (Kilar 2008b). Dążenie do unowocześnienia struktur gospodarczych i budowania społeczeństwa informacyjnego zaznaczyło się także na terenie naszego kraju. Wyrazem tego było pojawienie się w przestrzeni przemysłowej nowych firm informatycznych, które równocześnie odznaczały się silnymi tendencjami do koncentracji regionalnej i osadniczej (Zioło 2001, 2004, 2006). Przyjęto założenie, że wkraczanie w informatyczną fazę rozwoju i kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy wymaga poznania funkcjonowania ponadnarodowych korporacji (m.in. Honda), w tym światowych firm informatycznych (m.in. Microsoft, Apple), oraz przekazywania tej wiedzy na poziom edukacji ponad-

7 144 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych gimnazjalnej (Kilar 2007a, 2007b, 2009, Kilar, Cieluch 2008). Zwrócono uwagę na koncentrację przestrzenną zarządów firm informatycznych, zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej (Kilar 2008a, 2008b, 2009a, 2009b) oraz ich wpływ na kształtowanie się metropolii (Kilar 2009c). Wdrażanie nowego systemu gospodarowania, otwarcie polskiej gospodarki na otoczenie międzynarodowe oraz wdrażanie reguł gospodarki rynkowej stworzyło odmienne uwarunkowania funkcjonowania i rozwoju krajowych przedsiębiorstw przemysłowych i przemysłowej przestrzeni regionalnej. Krajowe przedsiębiorstwa, podlegające regułom centralnego systemu gospodarowania, musiały się przekształcić w samodzielne jednostki produkcyjno-usługowe i znaleźć na oferowane produkty miejsce na różnych kategoriach rynków (światowych, europejskich, krajowych). W stosunku do poprzednich warunków, w których poprzez centralny system zarządzania określano rynki zbytu, w nowej sytuacji przedsiębiorstwa musiały same szukać swojego miejsca na rynku w warunkach międzynarodowej konkurencji. Krajowa gospodarka otworzyła także rynek krajowy, na którym stosunkowo szybko znajdowały swoje miejsce produkty oferowane przez zorganizowane już korporacje międzynarodowe. Porozrywane, zwłaszcza międzynarodowe, powiązania gospodarcze, rynkowe, technologiczne i organizacyjne, wykształcone w centralnym systemie gospodarowania w ramach byłej RWPG, oraz napływ konkurencyjnych produktów na krajowy rynek, a także konieczność przeprofilowania asortymentu produkcji wielu przedsiębiorstw, zwłaszcza przemysłu obronnego, stwarzało wiele trudności w dostosowaniu się istniejących przedsiębiorstw do nowych warunków związanych z samodzielnym poszukiwaniem nowych rynków, zmian produktów, podnoszenia ich jakości i konkurencyjności, zwłaszcza cenowej (Zioło 1995a, 1997, 2001c, 2006b). Wychodząc z powyższych przesłanek, podejmowana była nowa problematyka badawcza, związana z dostosowaniem się funkcjonujących wcześniej przedsiębiorstw do nowych warunków. W publikacjach zmierzano do określania tendencji rozwoju przemysłu, problematyki zmian zachowań przedsiębiorstw i przestrzennych struktur przemysłu układów regionalnych, które zostały wykorzystane w dalszych badaniach empirycznych (Zioło 2001c, 2001d). W celu w miarę precyzyjnego poznania procesu przemian prowadzono wiele badań empirycznych, dotyczących zachowań przedsiębiorstw przemysłowych w latach zmian systemu gospodarowania. Problematyka ta rozwijana jest głównie w pracach T. Rachwała, który z tego zakresu obronił rozprawę doktorską. Szczegółowe badania dotyczyły zmian zachowań zakładów reprezentujących różne branże, m.in. przemysłu dziewiarskiego (Kilar 2006), cukierniczego (Rachwał 2000b, 2001b), szklarskiego (Rachwał 2000a), elektrotechnicznego (Rachwał 2001a), mięsnego (Rachwał 2001c) oraz przedsiębiorstwa budowlanego (Gaweł, Rachwał 2001). Rozwijano badania nad procesami restrukturyzacji układów regionalnych, zwłaszcza Polski Południowo-Wschodniej, które dotyczyły restrukturyzacji przemysłu miast (Zioło 1988b), obszarów przygranicznych (Malisiewicz, Zioło 1993), województwa rzeszowskiego (Malisiewicz,

8 11. Geografia przemysłu i usług 145 Zioło 1994), obszarów Polski Południowo-Wschodniej (Rachwał 2002, 2003, 2004, 2006a, 2006b, 2006c, 2006e, 2007, 2008) oraz układów metropolitalnych (Rachwał 2005, 2006d, 2009). Podjęta została także współautorska analiza innych regionów, w której zwracano uwagę na efekty restrukturyzacji przemysłu (Rachwał, Wiedermann 2008, Kilar, Rachwał, Wiedermann 2008a, 2008b, Rachwał, Wiedermann, Kilar 2008). W zależności od zachowań przedsiębiorstw w procesie transformacji wyróżniono szereg typów przedsiębiorstw (Rachwał 2006a, 2006c): przedsiębiorstwa rozwijające się, które zakończyły pierwszy etap restrukturyzacji; przedsiębiorstwa nadal poszukujące dróg rozwoju, które nie zakończyły jeszcze pierwszego etapu restrukturyzacji; przedsiębiorstwa zanikające, które nie przeszły pomyślnie procesu restrukturyzacji oraz przedsiębiorstwa upadłe. Potwierdziło to wcześniejsze ujęcie modelowe, w którym wyróżniono przedsiębiorstwa: zanikłe, zanikające, stagnujące, rozwijające się, nowo pojawiające się (Zioło 1986). Rozwijające się procesy industrializacji doprowadziły do degradacji środowiska przyrodniczego. Wynikało to w znacznym stopniu z przestarzałych procesów wytwórczych, niskiej kultury ekologicznej wielu decydentów, chęci obniżenia kosztów produkcji poprzez obniżenie nakładów na wymianę parku maszynowego i ochronę środowiska. Problematyka ta znalazła żywe zainteresowanie w pracach. Problemy te ze szczególną ostrością występowały na terenie GOP-u, stąd tereny te wymagają podejmowania działań na rzecz ograniczenia negatywnego wpływu antropopresji na środowisko przyrodnicze. Zwrócił na nie uwagę w swoich badaniach L. Pakuła, podejmując wiele badań w powiązaniu z niemieckimi ośrodkami naukowymi (Pakuła 1986, 1988, 1996, 1997, Pakuła, Ziętara 1989). Problemy te występowały także na terenie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, gdzie elektrownie zawodowe, eksploatacja siarki metodą odkrywkową i podziemnego wytapiania, a także produkcja kwasu siarkowego superfosfatu oddziaływały negatywnie na warunki przyrodnicze (Lach, Zioło 1983, Zioło, Kusak 1990). W wyniku tych prac zaproponowano model funkcjonowania przedsiębiorstwa przemysłowego w środowisku geograficznym, obejmującym przestrzeń przyrodniczą, społeczno-gospodarczą oraz kulturową (Zioło 1989, 2001). Pracownicy Instytutu we współpracy z różnymi instytucjami brali udział w pracach kartograficznych. Efektem tego były mapy przygotowane do atlasów województwa krakowskiego (Kortus, Pakuła 1979), bielskiego (Pakuła Zelech 1981) oraz Atlasu Rzeczypospolitej Polski (Pakuła 1997, Zioło, Kamińska 1997a, 1997b). W celu dokumentacji prac badawczych w zakresie geografii przemysłu dokonywane były opracowania bibliograficzne oraz oceny kierunków badawczych prowadzonych w Instytucie Geografii, a także w ośrodku krakowskim. Podsumowanie pewnych etapów dorobku badawczego polskiej geografii przedstawione zostało w bibliografii geografii przemysłu (Pakuła, Troc 1987) oraz w pracach poświęconych dorobkowi krakowskiego ośrodka naukowego (Kortus, Pakuła 1987, 1998, Pakuła 1983a) i rzeszowskiego (Zioło 1998).

9 146 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Problematyka badawcza związana z geografią przemysłu znalazła także swoje odzwierciedlenie w pracach badawczych prowadzonych w powiązaniu z różnymi instytucjami naukowymi na terenie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, które przedstawione są w zagadnieniach metodologicznych. Reasumując, należy podkreślić, iż podejmowana w obecnym Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego problematyka badawcza w zakresie geografii przemysłu nawiązywała zawsze do aktualnej sytuacji gospodarczej kraju. Początkowo odnosiła się do rozwoju procesów industrialnego rozwoju, następnie w latach wdrażania reguł gospodarki rynkowej do restrukturyzacji przemysłu, a także do kształtowania społeczeństwa informacyjnego i tworzenia gospodarki opartej na wiedzy. 4 Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał Wykaz ogólnopolskich i międzynarodowych konferencji naukowych poświęconych problematyce geografii przemysłu i usług * Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, Kraków, 9 10 grudnia 1985 r. Zakład przemysłowy w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, Kraków, grudnia 1986 r. Problematyka ośrodka przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, Kraków, 30 listopada 2 grudnia 1987 r. Problematyka okręgu przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, Kraków, grudnia 1988 r. Regionalne problemy uprzemysłowienia zagadnienia teoretyczno-poznawcze, Kraków, listopada 1989 r. Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, Kraków, listopada 1990 r. Geografia przemysłu w warunkach nowego systemu gospodarowania, problemy badawcze i odzwierciedlenie ich w kształceniu nauczycieli, Kraków, 2 4 grudnia 1991 r. Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych w zmieniających się warunkach gospodarowania, Kraków, listopada 1992 r. Zachowania przestrzenne przemysłu w zmieniających się warunkach gospodarowania, Kraków, 8 10 listopada 1993 r. Wpływ procesów transformacji gospodarki narodowej na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i układów przestrzennych, Kraków, 5 6 grudnia 1994 r. Osiągnięcia i kierunki badawcze geografii przemysłu w ośrodkach akademickich, Kraków, 4 5 grudnia 1995 r. Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej (I), Kraków, 9 10 grudnia 1996 r. * Konferencje organizowane przez Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie i Komisję Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, przy współpracy z Centralnym Ośrodkiem Metodycznym Studiów Nauczycielskich w Krakowie oraz Sekcją Gospodarki Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych PAN Oddz. w Krakowie.

10 11. Geografia przemysłu i usług Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej (II), Kraków, 8 9 grudnia 1997 r. 14. Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej (III), Kraków, 7 8 grudnia 1998 r. 15. Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej (IV), Kraków, 6 7 grudnia 1999 r. 16. Przemiany struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, Kraków, 4 5 grudnia 2000 r. 17. Problemy transformacji struktur przemysłowych, Kraków, 3 4 grudnia 2001 r. 18. Przemysł w procesie globalizacji, Kraków, 2 3 grudnia 2002 r. 19. Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysłu, Kraków, 1 2 grudnia 2003 r. 20. XX Jubileuszowa Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, Kraków, 6 7 grudnia 2004 r. 21. XXI Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. Procesy transformacji przemysłowych układów regionalnych na tle zmieniającego się otoczenia, Kraków, 5 6 grudnia 2005 r. 22. XXII Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. Problemy metodologiczne geografii przemysłu, Kraków, 4 5 grudnia 2006 r. 23. XXIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, Kraków, 3 4 grudnia 2007 r. 24. XXIV Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. Funkcje przemysłu i usług w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (Functions of Industry and Services in Development of the Information Society), Kraków, 1 2 grudnia 2008 r. 25. XXV Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. Procesy transformacji przemysłu i usług w regionalnych i krajowych układach przestrzennych (The Processes of Transformation of Industry and Services in Regional and National Spatial Systems), Kraków, 30 listopada 1 grudnia 2009 r. 26. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. Wpływ kryzysu na funkcjonowanie przedsiębiorstw oraz zmiany struktur przestrzennych przemysłu i usług (The Impact of Crisis on the Activity of Enterprises and Changes in the Spatial Structures of Industry and Services), Kraków, 6 7 grudnia 2010 r. (planowana) Literatura Boja F. Makieła Z.,1986, Dynamika potencjału produkcyjnego przemysłu, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach , red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s Dobrowolska M., Rajman J., 1963, Wpływ ośrodków przemysłowych na przemiany w strukturze społeczno-ekonomicznej województwa opolskiego, [w:] Problemy rozwoju sieci osadniczej w województwie opolskim, Opole, s Gaweł M., Rachwał T., 2001, Zmiany funkcjonowania Przedsiębiorstwa Budownictwa Ogólnego i Przemysłowego RESBUD S.A. w procesie transformacji gospodarczej, [w:] Polska Europa. Gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s

11 148 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Grochot J., Pająk J., Zioło Z., 1988, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Mielec, [w:] Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, Mielec, s Jasieński J., Zioło Z., 1982, Problemy badań funkcji egzogenicznych obszarów metropolitalnych, Biuro Rozwoju Krakowa, Kraków, ss. 23. Jasieński J., Zioło Z., 1983, Typy funkcjonalne miast Makroregionu Południowo- Wschodniego na tle założeń planu krajowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 99, Prace Ekonomiczno-Społeczne IV, Kraków, s Kilar W., 2006, Przemiany funkcjonowania Zakładów Przemysłu Dziewiarskiego Jarlan w Jarosławiu, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 9, Warszawa Kraków, s Kilar W., 2007a, Zagadnienia globalizacji i korporacji ponadnarodowych w edukacji przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Kilar W., 2007b, Zarys kształtowania się korporacji ponadnarodowej Microsoft, [w:] Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych, red. I. Kiniorska, S. Sala, Nauki Geograficzne w Badaniach Regionalnych, Tom II, Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Oddział Kielecki Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Kielce, s Kilar W., 2008a, Zatrudnienie w działalności badawczej i rozwojowej jako czynnik rozwoju gospodarki opartej o wiedzę, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 4, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Kilar W., 2008b, Koncentracja przestrzenna światowych firm informatycznych, [w:] Problematyka XXIII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt. Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, red. Z. Zioło i M. Borowiec, Komisja Geografii Przemysłu PTG i Zakład Przedsiębiorczości IG AP w Krakowie, Warszawa Kraków, s Kilar W., 2009a, Koncentracja przestrzenna światowych firm informatycznych, [w:] Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 12, Warszawa Kraków s Kilar W., 2009b, Zróżnicowanie potencjału ekonomicznego światowych korporacji informatycznych, [w:] Funkcje przemysłu w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 13, Warszawa Kraków, s Kilar W., 2009c, Korporacje informatyczne jako element struktury metropolii, [w:] Potencjalne metropolie ze szczególnym uwzględnieniem Polski Wschodniej, red. Z. Makieła, Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa, S Kilar W., 2009d, Rola korporacji Apple w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, [w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 5, Zakład Przedsiębiorczości

12 11. Geografia przemysłu i usług 149 i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Kilar W., Cieluch M., 2008, Kształtowanie się i organizacja przestrzenna korporacji ponadnarodowej Honda, [w:] Procesy transformacji przemysłu układów przestrzennych na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa Kraków, s Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008, Rola przemysłu w gospodarce układów regionalnych Unii Europejskiej, [w:] Problematyka XXIV Międzynarodowej Konferencji Naukowej nt. Funkcje przemysłu i usług w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło i M. Borowiec, Komisja Geografii Przemysłu PTG i Zakład Przedsiębiorczości IG AP w Krakowie, Warszawa Kraków, s Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008a, Changes in differentiation of Polish regions industrial potential within the European Union, [w:] New functions of rural and industrial space in central and eastern Europe, eds, K. Czapiewski, T. Komornicki, Europa XXI, vol. 17, Institute of Geography and Spatial Organization Polish Academy of Sciences, Academic Division Polish Geographical Society, Warszawa, s Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008b, Zmiany potencjału przemysłowego województw Polski wschodniej na tle regionów Unii Europejskiej, [w:] Przyrodniczoekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu, Stowarzyszenie Instytut Polsko-Ukraiński, Jarosław, s Kortus B., Pakuła L., 1979a, Mapy: Przemysł, 15 map, [w:] Atlas miejskiego województwa krakowskiego, Oddziałał PAN w Krakowie, UMK, s Kortus B., Pakuła L., 1979b, Rozwój i struktura przemysłu, [w:] Miejskie województwo krakowskie: Elementy geograficzno-ekonomiczne, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 12, s Kortus B., Pakuła L., 1976c, Spatial development tendencies and production links in Upper Silesian Industrial Complex, [w:] The organization of spatial Industrial Systems, Nowosybirsk, vol. 1, s Kortus B., Pakuła L., 1987, Charakterystyka i ocena dorobku ośrodka krakowskiego w zakresie geografii przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s Kortus B., Pakuła L., 1998, Charakterystyka oceny dorobku ośrodka krakowskiego w dziedzinie geografii przemysłu, [w:] Dorobek polskiej geografii przemysłu w badaniach ośrodków akademickich, red. S. Misztal, Z. Zioło, Wyd. Krakowskiego Oddz. PAN, Warszawa Kraków, s Kortus B., Zioło Z., , Rola i przemiany funkcji gospodarczych Krakowa, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 27 28, s Krakowiak R., Szymla Z., Zioło Z., 1987, Problemy rozwoju przemysłu w Makroregionie Południowo-Wschodnim, Rada Nauki i Techniki Makroregionu Południowo- Wschodniego, Kraków, ss. 64. Kudełko J., Zioło Z., 2006, Zmiany koncentracji przestrzennej zarządów wiodących polskich przedsiębiorstw oraz ich struktury własnościowej i branżowej, [w:] Gospodarcze i społeczne skutki akcesji Polski do Unii Europejskiej, red. Z. Mikołajewicz, Uniwersytet Opolski, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddz. w Opolu, Opole, s

13 150 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Lach J., Zioło Z., 1983, Wpływ przemysłu siarkowego na zajmowanie i degradację rolniczego terenu tarnobrzeskiego rejonu uprzemysławianego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 77, s Makieła Z., 1986, Rola przemysłu w gospodarce uspołecznionej, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach , red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s Makieła Z., Zioło Z., 1986a, Przemiany struktury gałęziowej przemysłu, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach , red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s Makieła Z., Zioło Z., 1986b, Struktura gałęziowa przemysłu w świetle wybranych mierników, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach , red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s Malisiewicz E., Zioło Z., 1993, Problemy restrukturyzacji przemysłu obszarów przygranicznych województwa krośnieńskiego i przemyskiego, [w:] Czynniki i bariery rozwoju rejonów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Sekcja Gospodarki Przestrzennej Komisji Ekonomicznej Oddz. PAN w Krakowie, Wydział Ekonomiczny Filii UMCS w Rzeszowie, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej w Warszawie, Kraków Rzeszów Warszawa, s Malisiewicz E., Zioło Z., 1994, Zarys procesów restrukturyzacji przemysłu w województwie rzeszowskim, [w:] Zachowania przestrzenne przemysłu w zmieniających się warunkach gospodarowania, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków Warszawa, s Pakuła L., 1960, Kształtowanie się ośrodków przemysłowych powiatu chrzanowskiego, Czasopismo Geograficzne, 31 (4), s Pakuła L., 1962, Analiza struktury i przestrzennych form koncentracji przemysłu województwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s Pakuła L., 1964, Powiązania produkcyjne Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s Pakuła L., 1965, Kształtowanie się i struktura Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 2, Seria A. Pakuła L., 1967, Rozwój przemysłu w woj. krakowskim. Spis przemysłowy 1965, woj. krakowskie, Zakłady Przemysłowe, z. 12, GUS, Seria A, Warszawa, s. XVII XXVII. Pakuła L., 1968, Procesu uprzemysłowienia Polski Południowej (wybrane przykłady), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s Pakuła L., 1970, Procesy aglomeracyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 3, s Pakuła L., 1971a, Czynniki lokalizacji i rozwoju obrzeża GOP, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s Pakuła L., 1971b, Ośrodek Tarnowa, czynniki jego rozwoju i powiązania produkcyjne, [w:] Studia z geografii średnich miast: Problematyka Tarnowa, Prace Geograficzne IG PAN nr 82, PWN, Warszawa, s

14 11. Geografia przemysłu i usług 151 Pakuła L., 1973a, Dynamika wzrostu ośrodków przemysłowych obrzeża Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 6, s Pakuła L. 1973b, Procesy aglomeracyjne i integracyjne przemysłu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków. Pakuła L., 1973c, Zmiana w rozmieszczeniu i strukturze przemysłu województwa krakowskiego w latach , Studia Historyczne, R. XVI, z. 3/62, s Pakuła L., 1976a, Concentratiom and Integration tendencies of industry in the area surrounding the Upper Silesian Industrial Region, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon, 9, s Pakuła L., 1976b, Tendencja prostranstwonnogo rozwitja i proizwodstwiennyje swjazi wierchnyje silezskogo promyszlennogo rejona, [w:] Izwiestja Sibirskogo Otdielenija AN SSSR, Serja obszestwiennych nauk, Wypusk 2, nr 6, Nowosybirsk, s Pakuła L., 1977a, Tendencje rozwojowe ośrodka przemysłowego Skarżyska-Kamienna w 25-leciu powojennym ( ), [w:] Skarżysko-Kamienna. Studia i materiały, red. M. Dobrowolska, J. Rajman, T. Ziętara, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s Pakuła L., 1977b, Studium lokalizacji i perspektywy rozwoju skupienia przemysłowego Alwerni, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geograficzne VII, s Pakuła L., 1978a, Problemy teoretyczno-badawcze form koncentracji przestrzennej przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon, 11, s Pakuła L., 1978b, Integracja aglomeracji wielkoprzemysłowej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w świetle różnozakresowych powiązań przestrzennych przemysłu, [w:] Problemy kształtowania przestrzennej struktury przemysłu, PAN, IGiPZ, Zespół Koordynacyjny Problemu Międzyresortowego Podstawy przestrzennego zagospodarowania kraju, Biuletyn Informacyjny, z. 22, s Pakuła L., 1979a, Rozwój i funkcje Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Geograficzne problemy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Referaty XXX Ogólnopolskiego Zjazdu PTG, Częstochowa czerwca, Częstochowa, s Pakuła L., 1979b, Rozwój przestrzenny i gospodarczy Częstochowy, [w:] Przewodnik XXX Zjazdu PTG, Częstochowa, czerwiec, s Pakuła L., 1980, The Upper Silesian core Region: its growth and evolution, Geogr. Polon., vol. 42, s Pakuła L., 1983a, Próba oceny regionalnych badań przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.- Oecon, 15, s Pakuła L., 1983b, Zmiany w uprzemysłowieniu rejonu nowosądeckiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s Pakuła L., 1984, Przemysł województwa bielskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 16, s Pakuła L., 1985, Zmiany strukturalne przemysłu Rybnickiego Okręgu Węglowego po II wojnie światowej, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, KBRU, z. 78, Warszawa, s Pakuła L., 1986, Zarys rozwoju przemysłu województwa, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach , red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s

15 152 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Pakuła L., 1987a, Główne współczesne problemy aglomeracji wielkoprzemysłowej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s Pakuła L., 1987b, Rozwój przemysłu, [w:] Tarnów: Dzieje miasta i regionu, cz. 3, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów, s Pakuła L., 1988, Probleme der Anthropopression im Oberschlesischen Industriebezik unter dem Einfluss des Steinkohlenbergbaus, [w:] Die genwartigen Funktionierungsprobleme der Ökonomischen Strukturen der Oberschelesischen Ballung und des Ballungsgebiets von Drezden, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków s Pakuła L., 1989, The process of natural environment degradation in Upper Silesia Industrial District under influence of coal mining, [w:] Teachers education in the field of environment protection, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s Pakuła L. 1992, Problemy restrukturyzacji przemysłu w wybranych gałęziach w okręgach Górnośląskim, Częstochowskim i Bielskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 24, s Pakuła L., 1994a, Rewitalizacja obszarów przemysłowych Zespołu Miejskiego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s Pakuła L., 1994b, Rola przemysłu i rzemiosła w życiu gospodarczym ludności Podhala, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s Pakuła L. 1995, Fazy rozwojowe przemysłu, [w:] Dębica: zarys dziejów miasta i regionu, red. J. Buszko, F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s Pakuła L., 1996a, Der Oberschlesische Industriebezik. Zur Entwicklung und zum strukturellen Wandel der Industrie innerhalb der Agglomeration, Zeitschrift für den Erdkundeunterricht, Teil I, Hetft 12, s Pakuła L., 1996b, Restrukturyzacja przemysłu z zmiany w degradacji środowiska Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, D. Limanówka, W. Wilczyńska-Michalik, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s Pakuła L., 1996b, Rozwój i zmiany strukturalne przemysłu , [w:] Jaworzno: Zarys dziejów, red. J. Zawistowski, KAW, Kraków, s Pakuła L., 1997a, Der Oberschlesische Industriebezik. Zur Entwicklung und zum strukturellen Wandel der Industrie innerhalb der Agglomeration, Zeitschrift für den Erdkundeunterricht, Teil II, Hetft 1, s Pakuła L., 1997b, Zmiany strukturalne i proces transformacji przemysłu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, IV red. P. Korcelli, Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, nr 46, s Pakuła L., 1997c, Wpływ restrukturyzacji przemysłu na zmiany w degradacji środowiska Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Geografia. Człowiek. Gospodarka. Profesorowi Bronisławowi Kortusowi w 70. rocznicę urodzin, Wydawnictwo IG UJ, Kraków, s Pakuła L., Nowak W., 1979, Ośrodki i skupienia przemysłowo-miejskie Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego na tle warunków przyrodniczych, [w:] Przewodnik XXX Zjazdu PTG, Częstochowa, czerwca, s

16 11. Geografia przemysłu i usług 153 Pakuła L., Rajman J., 1968, Ośrodek przemysłowo-usługowy Raciborza i jej funkcje, Instytut Śląski w Opolu, Opole. Pakuła L., Wicherek S., 1988, Les principaux problèmes actuales des agglomérations industrielles de Haute-Silesie et leures influences sur le milieu, Annales de Geogr. nr 5443, s Pakuła L., Zelech J., 1981, Mapy: 13 map, [w:] Atlas województwa bielskiego, Oddział PN w Krakowie, UW, s Pakuła L., Troc M., 1987, Bibliografia geografii przemysłu za lata , Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków. Pakuła L., Ziętara T., 1989, The influence of antropopression upon the water degradation in chosen mining region of Poland, [w:] Teachers education in the field of environment protection. International conference: Hogskolan for Lararutbilding, Stockholm, s Pakuła L., Zioło Z., 1985, Adamus J., Troc M., Przemysł Karpat, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 18, s Piróg S., Zioło Z., 2002, Lokalizacja zarządów i potencjał ekonomiczny wiodących firm zachodnio-europejskich. Problemy transformacji struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 4, Warszawa Kraków Rzeszów, s Rachwał T., 2000a, Wpływ inwestycji zagranicznych na zmiany w funkcjonowaniu Huty Szkła Jarosław S.A. w procesie transformacji gospodarczej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, red. Z. Zioło, s Rachwał T., 2000b, Zmiany funkcjonowania Zakładów Przemysłu Cukierniczego San S.A. w Jarosławiu pod wpływem inwestycji zagranicznych, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Rachwał T., 2001a, Funkcjonowanie Krakowskich Zakładów Elektronicznych TEL- POD w świetle przemian w polskim przemyśle elektronicznym, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa Kraków Rzeszów, s Rachwał T., 2001b, Kształtowanie się wiodących zakładów przemysłu cukierniczego w Krakowie do 1950 r., [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa Kraków Rzeszów, s Rachwał T., 2001c, Proces restrukturyzacji Zakładów Mięsnych Nisko S.A. jako potencjalny czynnik aktywizacji rolniczej bazy surowcowej północnej części województwa podkarpackiego, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa Kraków Rzeszów, s Rachwał T., 2002, Proces restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej (na wybranych przykładach), [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 4, Warszawa Kraków Rzeszów, s Rachwał T., 2003, Globalne uwarunkowania restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Przemysł w procesie globalizacji, red.

17 154 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Z. Zioło, Z. Makieła, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 6, Warszawa Kraków, s Rachwał T., 2004, Restrukturyzacja przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej jako warunek ich konkurencyjności na rynku Unii Europejskiej, [w:] Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw, red. J.D. Antoszkiewicz, M. Kulikowski, Instytut Wiedzy SGH, Warszawa, s Rachwał T., 2005, Zachowania głównych przedsiębiorstw przemysłowych w strukturze obszaru metropolitalnego, [w:] Infrastruktura techniczno-ekonomiczna w obszarach metropolitarnych, red. Z. Makieła, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 222, Warszawa, s Rachwał T., 2006a, Procesy restrukturyzacji zatrudnienia przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej w okresie transformacji systemu gospodarowania, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii, red. T. Komornicki, Z. Podgórski, Dokumentacja Geograficzna, nr 33, IGiPZ PAN, Warszawa, s Rachwał T., 2006b, Zmiany funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej w procesie transformacji systemu gospodarowania, [w:] Przedsiębiorstwo i region, red. R. Fedan, Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Zakład Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw, Rzeszów, s Rachwał T., 2006c, Efekty restrukturyzacji wybranych przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 9, Warszawa Kraków, s Rachwał T., 2006d, Restrukturyzacja przedsiębiorstw przemysłowych Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego, [w:] Rzeszowski i Krakowski Obszar Metropolitalny, red. Z. Makieła, R. Fedan, Wydawnictwo Krakowskiej Szkoły Wyższej, Kraków, s Rachwał T., 2006e, Restrukturyzacja technologiczna przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej jako czynnik podnoszenia ich konkurencyjności na rynku międzynarodowym, [w:] Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysłu, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 8, Warszawa Kraków, s Rachwał T., 2007, Zmiany powiązań przestrzennych przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej w latach transformacji systemu gospodarowania, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Zioło, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Rachwał T., 2009, Rola przedsiębiorstw przemysłowych w kształtowaniu obszarów metropolitalnych, [w:] Potencjalne metropolie ze szczególnym uwzględnieniem Polski Wschodniej, red. Z. Makieła, Studia KPZK PAN, tom CXXV, Warszawa, s Rachwał T., Wiedermann K., 2008, Multiplier effects in regional development: The case of the motor vehicle industry in Silesian voivodeship (Poland), Questiones Geographicae 27B/1, Adam Mickiewicz University Press, Poznań, s Rachwał T., Wiedermann K., Kilar W., 2008, Wydajność i koszty pracy jako czynniki konkurencyjności przemysłu regionów Polski w Unii Europejskiej w ujęciu regio-