3. Przedsiębiorczość. 2. Kartografia i topografia 225

Transkrypt

1 2. Kartografia i topografia 225 Żołnierz A., 1994, Wykresy-diagramy i ich funkcje w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, z. 2, s Żołnierz A., 1995, Przyrządy pomiarowe, [w:] Zarys dydaktyki geografii, red. S. Piskorz, PWN, Warszawa, s Żołnierz A., 1996, Kształtowanie umiejętności nauczycielskich studentów geografii w ramach przedmiotu podstawy kartografii i topografii, [w:] Różne drogi kształcenia i dokształcania nauczycieli geografii, red. J. Jarowiecki, S. Piskorz, Kraków, s Żychowski J., Kawka G., 1984, Układ pomiarowy powierzchni plam barwnych tworzących obraz, Patent PRL, OPIS nr Przedsiębiorczość Procesy transformacji gospodarki narodowej, związane z przechodzeniem od centralnego systemu gospodarowania do gospodarki rynkowej, obok zmian reguł ekonomicznych zarządzania gospodarką narodową wymagały także odpowiedniego przygotowania społeczeństwa do zachowania się w nowych warunkach. Sprzyjały temu nowe instrumenty zarządzania gospodarką narodową, np. Ustawa o działalności gospodarczej z dnia 23 grudnia 1988 r. (Dz. U. nr 41, 1989), która stwarzała dogodne warunki do zakładania i rozwoju indywidualnych podmiotów gospodarczych przez osoby fizyczne. W wyniku jej funkcjonowania pojawiały się nowe podmioty gospodarcze, wpływające bardzo szybko na zmianę struktur własności jednostek gospodarczych i powstawanie sektora prywatnego. Nowe podmioty znajdowały różne uwarunkowania i możliwości rozwoju w określonych układach przestrzennych. W nawiązaniu do tych założeń podjęte zostały pilotażowe badania tej problematyki na seminarium Z. Zioło. W nawiązaniu do dorobku badawczego prowadzonego na terenie Zagłębia Siarkowego wykonana została pierwsza praca magisterska D. Sochy (1990), dotycząca analizy kształtowania się indywidualnej działalności gospodarczej na terenie województwa tarnobrzeskiego w pierwszych dwóch latach funkcjonowania ustawy i rozwoju indywidualnych podmiotów gospodarczych. Określono w niej strukturę branżowo-przestrzenną podmiotów gospodarczych oraz zarysowujące się prawidłowości przestrzenne w zakresie ich koncentracji, w nawiązaniu do zróżnicowanego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru województwa. Wskazano na dynamiczny rozwój wielu usług, zwłaszcza związanych z handlem, które nie miały sprzyjających warunków rozwoju w latach gospodarki centralnie sterowanej. Znaczne w tym czasie dochody ludności z pracy pozarolniczej oraz intensywnie rozwijający się okręg siarkowy stwarzały chłonne rynki oraz umożliwiały wykorzystanie kwalifikacji zawodowych do podejmowania działalności gospodarczej.

2 226 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań... W wyniku wielu badań przyjęto założenie, że indywidualną działalność gospodarczą należy traktować jako ważny czynnik aktywizacji zawodowej ludności oraz rozwoju gospodarczego układów przestrzennych. Jej rozwój wiązano jednak z określoną chłonnością rynku, który określały dochody ludności z pracy pozarolniczej i w rolnictwie. Wyniki badań empirycznych i rozwijane koncepcje metodologiczne były prezentowane i dyskutowane na wielu konferencjach naukowych i posiedzeniach komisji naukowych PAN, co dawało nowe impulsy do dalszych prac. W wyniku pozytywnych rezultatów podjętych badań problematyka ta była rozwijana i pogłębiana we współautorskich pracach badawczych, prowadzonych w różnej skali układach przestrzennych. Wskazały one na nowe i odmienne prawidłowości kształtowania się indywidualnej działalności gospodarczej na terenie byłych województw przygranicznych Polski Południowo-Wschodniej, wskazywały na zróżnicowane możliwości rozwoju działalności gospodarczej w przestrzeni aglomeracji krakowskiej, a także zróżnicowanie przestrzenne w zakresie struktur branżowych nowo powstających podmiotów gospodarczych (Zioło, Kamińska 1993, 1995, 1996a, 1996b). W wyniku zdobytych doświadczeń i nowych interesujących wyników badawczych przygotowana została rozprawa doktorska W. Kamińskiej (1994), dotycząca kształtowania się procesów rozwoju indywidualnej działalności gospodarczej rejonu kieleckiego oraz opracowane zostały dwie mapy do Atlasu Rzeczypospolitej Polski, wykonywane w ramach prac Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie, dotyczące struktury przestrzenno-branżowej małych przedsiębiorstw w 1991 r. i w 1994 r. (Kamińska, Zioło 1997a, 1997b). Problematyka była dalej rozwijana przez W. Kamińską, a książka Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza w Polsce w latach (Kamińska 2006) była podstawą habilitacji autorki w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie. W kolejnych badaniach zwrócono uwagę na wpływ ciągów transportowych (E 4) na potencjał i strukturę branżową indywidualnych podmiotów gospodarczych w przekroju gmin (Zioło, Piróg 1999, 2000). Stwierdzono znaczącą rolę układu transportowego na przyciąganie nowych lokalizacji oraz na pojawianie się nowych podmiotów usługowych, związanych z pracą transportową (stacje paliw, warsztaty remontowe, bary i restauracje, hotele itp.) oraz lokalizację ich w określonych od siebie odległościach. Osiągnięte wyniki badawcze oraz zdobyte doświadczenia warsztatowe wykorzystane zostały w rozprawie doktorskiej S. Piróga (2005), dotyczącej wpływu sieci transportowej województwa podkarpackiego na rozwój indywidualnej działalności gospodarczej. W wyniku badań stwierdzono, że nasilającym się procesom wdrażania reguł rynkowych i rozwojowi indywidualnych podmiotów gospodarczych towarzyszą liczne niepowodzenia wielu przedsiębiorców, które wynikają z reguły z braku odpowiedniego przygotowania merytorycznego do prowadzenia działalności gospodarczej. Stwierdzono, że istnieje pilna potrzeba odpowiedniego przygotowa-

3 3. Przedsiębiorczość 227 nia merytorycznego społeczeństwa do prowadzenia indywidualnej działalności gospodarczej. Najlepszą drogą w uczelni pedagogicznej wydawało się stworzenia w strukturze Instytutu Geografii nowej jednostki, jaką jest Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej oraz nowej specjalności: geografia z przedsiębiorczością i gospodarką przestrzenną 1, dzięki której przygotowuje się nauczycieli do nauczania podstaw przedsiębiorczości. Pod kierunkiem Z. Zioło opracowane zostały programy kształcenia nowej specjalności, w ramach której kursy są prowadzone przy współpracy pracowników naukowo-dydaktycznych Instytutu Politologii naszej Uczelni, a także pracowników Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i Politechniki Krakowskiej oraz przedstawicieli praktyki gospodarczej, głównie w zakresie praktyk zawodowych. Podstawą utworzenia nowego zakładu były dotychczasowe wyniki badawcze oraz przygotowanie przez Z. Makiełę i T. Rachwała, a później także przez innych autorów, nowych podręczników i materiałów dydaktycznych do nauczania przedsiębiorczości na poziomie szkoły ponadpodstawowej (Makieła, Rachwał 2002a, 2002b, 2002c, 2002d 2 ; Borowiec i in. 2003; Rachwał 2004). W wyniku współpracy z instytucjami centralnymi w zakresie przygotowywania krajowej strategii rozwoju kształcenie w zakresie przedsiębiorczości i rozwijania postaw przedsiębiorczych uczniów w toku edukacji wpisane zostało jako jedno z działań dotyczących rozwoju przedsiębiorczości i kształtowania konkurencyjnej gospodarki 3. Obecnie nadal jest rozwijana i rozszerzana problematyka badawcza, dotycząca rozwoju przedsiębiorczości, doskonalenia metod kształcenia na poziomie wyższym i edukacji ponadpodstawowej oraz powiązań problematyki przedsiębiorczości z różnymi sektorami gospodarki, a także rozwijania ujęć metodologicznych i modelowych. Podejmowane prace badawcze pracowników Instytutu Geografii w tym zakresie dotyczyły: roli przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki oraz kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (Zioło 2006a, Zioło 2009); przywództwa i zasad etycznych w zarządzaniu (Rachwał 2006f, 2007; Rachwał M., Rachwał T. 2006); wpływu edukacji w zakresie przedsiębiorczości na rozwój firm, ze szczególnym uwzględnieniem firm rodzinnych i z sektora MŚP (Kurek, Rachwał 2009; Rachwał 2010); 1 Od 2008 r. funkcjonują dwie specjalności: geografia z przedsiębiorczością i gospodarką przestrzenną (nienauczycielska) oraz geografia z podstawami przedsiębiorczości (nauczycielska). 2 W następnych latach ukazały się kolejne wydania, tj. łącznie 8 zmienionych wydań podręcznika i zeszytu ćwiczeń do podstaw przedsiębiorczości, 5 wydań poradnika metodycznego dla nauczycieli, 3 wydania słownika i po 2 wydania programu nauczania i scenariuszy zajęć edukacyjnych. 3 Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Aspekty konkurencyjności gospodarki, Materiał przygotowany na konferencję nad NPR na lata , Warszawa, wrzesień 2004, s. 17.

4 228 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań... kształtowania postaw przedsiębiorczych uczniów (Borowiec, Rachwał 2005; Kilar, Rachwał 2006; Rachwał 2004b, 2005b, 2005c, 2005d, 2006b, 2007, 2010); nauczania i realizacji przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w szkołach ponadgimnazjalnych (Makieła M., Makieła B. 2005; Tracz, Rachwał 2007), w tym opinii uczniów i rodziców o przedmiocie (Osuch E., Osuch W. 2005) oraz jego rangi w edukacji szkolnej i miejsca w wykształceniu ogólnym (Tracz 2006); kryteriów doboru treści nauczania do podstawy programowej i programu nauczania z podstaw przedsiębiorczości (Rachwał 2004c; Tracz 2005) oraz metod nauczania (Tracz, Rachwał 2008), w tym wykorzystania multimediów (Soczówka 2007) i wybranych projektów edukacyjnych (Osuch E., Osuch W. 2007); proponowanych zmian w podstawie programowej z zakresu przedsiębiorczości (Górz, Rachwał 2006; Rachwał 2009); matury z podstaw przedsiębiorczości (Tracz, Rachwał 2007) i projektu podstawy programowej kształcenia ogólnego w zakresie rozszerzonym z podstaw przedsiębiorczości, umożliwiającej wprowadzenie tego przedmiotu do kanonu przedmiotów maturalnych (Rachwał, Kudełko, Tracz, Wach, Kilar 2008); realizacji konkretnych treści programowych i propozycji scenariuszy lekcji z zakresu: edukacji europejskiej (Piróg D. 2005), globalizacji i korporacji transnarodowych (Kilar 2007), budżetu gospodarstw domowych (Rachwał 2006c), ubezpieczeń (Rachwał 2006d), motywów aktywności społecznej i zawodowej człowieka (Rachwał 2006e), obsługi klienta (Rachwał M., Rachwał T. 2005); przygotowania nauczycieli do nauczania przedsiębiorczości (Zioło 2004, 2005; Borowiec 2005; Tracz, Rachwał 2007) i kształcenia kadr dla gospodarki przestrzennej (Zioło 2006b). Osiągnięte efekty badań empirycznych pozwoliły na tworzenie i doskonalenie wielu nowych ujęć metodologicznych i budowę teoretycznych ujęć modelowych, dotyczących m.in.: określenia roli indywidualnej działalności gospodarczej w zakresie rozwoju struktur regionalnych, określenia światowych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości w nawiązaniu do procesów globalizacji, roli przedsiębiorczości w zakresie podnoszenia konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, znaczenia przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej różnej skali układów przestrzennych, a także roli przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (Zioło 2000, 2005, 2006a, 2007, 2009). W odpowiedzi na współczesną potrzebę kształtowania postaw przedsiębiorczych i edukacji ekonomicznej społeczeństwa Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie stworzył krajowe forum dla prezentacji wyników badań dotyczących m.in.: kształtowania się przedsiębiorczości w układach krajowych,

5 3. Przedsiębiorczość 229 regionalnych i lokalnych, rozwoju przedsiębiorstw (ze szczególnym uwzględnieniem sektora MŚP), wymiany doświadczeń w zakresie edukacji przedsiębiorczości. Umożliwia to kontynuowany cykl metodycznych konferencji naukowych z udziałem instytucji edukacyjnych, biznesowych, doradców metodycznych i nauczycieli (głównie przedsiębiorczości, geografii i przedmiotów ekonomicznych). Łącznie w latach odbyło się 6 konferencji, poświęconych przedsiębiorczości w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych (2004), roli przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki (2005), aktywizacji gospodarczej (2006), gospodarce opartej na wiedzy (2007) oraz kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (2008). Kolejna konferencja nt. Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji planowana jest w październiku 2010 r. 4 Zgodnie z przyjętą formułą i jej metodycznym charakterem, druga część każdej z konferencji (od 2008 r. funkcjonująca jako obrady Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycieli Przedsiębiorczości) jest poświęcona wymianie wiedzy i doświadczeń na temat metodyki nauczania przedsiębiorczości i innych przedmiotów ekonomicznych na wszystkich poziomach edukacji, konfrontacji poglądów pracowników szkół wyższych, doradców metodycznych i nauczycieli na temat celów, treści i metod nauczania przedsiębiorczości. Obrady zmierzają do odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu zasoby wiedzy naukowej z zakresu przedsiębiorczości powinny być przekazywane na wszystkich etapach edukacji szkolnej od szkoły podstawowej do kształcenia na poziomie akademickim. W obradach każdej konferencji przewidziana jest dyskusja specjalna o problemach edukacji w zakresie przedsiębiorczości (w tym nt. kształtu aktualnie obowiązującej podstawy programowej i projektów jej zmian), w której udział biorą nauczyciele i doradcy metodyczni, dzielący się swoimi przemyśleniami opartymi na bogatym doświadczeniu w pracy z uczniami w różnego typu szkołach. W tym zakresie rozwija się współpraca z wieloma instytucjami gospodarczymi i edukacyjnymi. Rolę współorganizatora i patrona merytorycznego konferencji, obok Fundacji Edukacja dla Społeczeństwa i Wydawnictwa Nowa Era, przyjęła także od 2007 r. Komisja Nadzoru Finansowego w ramach realizacji swoich statutowych celów w zakresie edukacji ekonomicznej społeczeństwa, związanej z funkcjonowaniem rynków finansowych. Wymianie myśli w ramach tej problematyki badawczej służy także uruchomiona przez Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej seria wydawnicza Przedsiębiorczość Edukacja, której wydawanie kontynuowane jest przy współpracy z Wydawnictwem Nowa Era. Dotychczas ukazało się pięć tomów o charakterze monograficznym (Zioło, Rachwał, red., 2005, 2006, 2007, 2008, 2009), zawierających łącznie ponad 200 prac autorów z różnych ośrodków akademickich w kraju, praktyków życia gospodarczego oraz nauczycieli i doradców metodycznych. 4 Wykaz konferencji na końcu niniejszego rozdziału.

6 230 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań... Analizując podejmowaną i rozwijaną w Instytucie Geografii problematykę przedsiębiorczości, warto podkreślić jej ścisłe związki z przedmiotem badań geograficznych. W latach zmian systemu gospodarowania zmieniają się koncepcje gospodarowania i zarządzania w strukturze przestrzeni geograficznej układami przestrzennymi (lokalnymi, regionalnymi i krajowymi). Działania te wyeliminowały centralne zarządzanie gospodarką na rzecz wdrażania reguł gospodarki rynkowej. W procesie tym coraz większą rolę odgrywa przedsiębiorczy człowiek, który jest inicjatorem i motorem wyzwalania nowych impulsów wpływających na kształtowanie się określonych procesów przemian uwarunkowań przyrodniczych, społecznych, gospodarczych i kulturowych. W nowych warunkach szczególnie ważną rzeczą jest precyzyjne poznanie roli przedsiębiorczej jednostki w kształtowaniu złożonych procesów rozwojowych układów lokalnych, regionalnych czy krajowych, a także europejskich i światowych. Ważną rolę w tym zakresie odgrywają umiejętności podejmowania racjonalnych decyzji przez przedsiębiorcze jednostki, przedstawicieli władz samorządowych, a także kompetentnych władz ustawodawczych. W tych nowych uwarunkowaniach zmienia się także przedmiot, cel i metody badań geograficznych, w których coraz większą rolę przypisuje się przedsiębiorcy, jako właścicielowi i menedżerowi firmy. Musi on, na podstawie odpowiednio przygotowanych prac diagnostycznych, których dostarczają studia geograficzne, przewidywać nowe sytuacje i podejmować określone decyzje o kierunkach rozwoju firmy czy też samorządowego układu lokalnego, regionalnego czy krajowego. Do tego niezbędna jest znajomość kształtowania postaw przedsiębiorczych i nowych reguł zachowań przedsiębiorcy w zmieniających uwarunkowaniach, związanych z przebudową gospodarki lokalnej, regionalnej czy krajowej, a także rozumienia procesów integracji europejskiej i przemian gospodarki światowej. Współczesna definicja geografii zmierza w kierunku traktowania jej jako nauki o zarządzaniu przestrzenią geograficzną, w której przedsiębiorczość będzie odgrywać coraz poważniejszą rolę. W proponowanym obecnie paradygmacie geografii przyjmuje się, że procesy kształtowania przemian społeczno-gospodarczych, kulturowych, a także zmiany warunków przyrodniczych wynikają z podejmowania określonych decyzji, u podstaw których leży przedsiębiorczość określonych osób, zespołów czy przedstawicieli władz samorządowych i centralnych. Podejście to nawiązuje do nowych koncepcji badań, które stopniowo wdrażane są na polu badań empirycznych. W ten sposób obok walorów poznawczych realizujemy także cele aplikacyjne, ważne zwłaszcza dla rozwoju układów lokalnych i regionalnych. Dlatego współczesna geografia obejmuje swoim przedmiotem badań działalność przedsiębiorczą, która w warunkach gospodarki rynkowej jest podstawą przemian i podnoszenia jakości życia społeczno-gospodarczego i kulturowego różnej skali układów przestrzennych. Przedsiębiorczość jest podstawowym czynnikiem przemian, w zasadniczym stopniu wpływa na rozwój przestrzeni

7 3. Przedsiębiorczość 231 i przyczynia się do podnoszenia jej pozycji konkurencyjnej. Należy nadmienić, że na polu badań geograficznych wyprzedziliśmy ideę strategii lizbońskiej, która poprzez edukację i przedsiębiorczość zakłada możliwości podnoszenia pozycji konkurencyjnej struktur regionalnych w przestrzeni europejskiej. To nowe podejście metodologiczne w badaniach geograficznych sprawia, że przedsiębiorczość i związana z nią działalność staje się integralną częścią nauk geograficznych, a jej rola w najbliższych latach będzie systematycznie rosła. 5 Tomasz Rachwał, Zbigniew Zioło Wykaz ogólnopolskich metodycznych konferencji naukowych z cyklu poświęconego problematyce kształtowania się i dydaktyki przedsiębiorczości * I Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, Kraków, września 2004 r. II Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki ze specjalną sesją nt. Rola etyki w przedsiębiorczości, Kraków, października 2005 r. III Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, Kraków, 9 10 października 2006 r. IV Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy ze specjalną sesją nt. Rola etyki w przedsiębiorczości, Kraków, 8 9 października 2007 r. V Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, połączona z I Ogólnopolskim Zjazdem Nauczycieli Przedsiębiorczości, Kraków, 6 7 października 2008 r. VI Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa Przedsiębiorczość w warunkach integracji europejskiej, połączona z II Ogólnopolskim Zjazdem Nauczycieli Przedsiębiorczości, Kraków, 5 6 października 2009 r. VII Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji połączona z III Ogólnopolskim Zjazdem Nauczycieli Przedsiębiorczości, Kraków, 4 5 października 2010 r. (planowana) Literatura Borowiec M. i in., 2003, Podstawy przedsiębiorczości. Scenariusze zajęć edukacyjnych dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Borowiec M., Rachwał T., 2005, O potrzebie kształtowania postaw przedsiębiorczych, Konspekt, nr 3 (23), Kraków, s * Konferencje organizowane przez Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie przy współpracy: Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Komisji Nadzoru Finansowego, Fundacji Edukacja dla Społeczeństwa i Wydawnictwa Nowa Era

8 232 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań... Górz B., Rachwał T., 2006, Uwagi do propozycji zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Kamińska W., 1994, Rozwój i struktura przestrzenna indywidualnej działalności gospodarczej w rejonie kieleckim na tle województwa, rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem Z. Zioło, Kraków Kamińska W., 2006, Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza w Polsce w latach , Prace Geograficzne nr 203, PAN, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego, Warszawa. Kamińska W., Zioło Z., 1997a, Małe przedsiębiorstwa prywatne 1991 r., [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polski plansza nr 111.3, tekst polski i angielski, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Kamińska W., Zioło Z., 1997b, Małe przedsiębiorstwa prywatne 1994 r., [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polski plansza nr 111.4, tekst polski i angielski, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Kilar W., Rachwał T., 2006, Budowa gospodarki opartej na wiedzy wyzwaniem dla edukacji, [w:] Współdziałanie warunkiem osiągnięcia sukcesu, red. J. Boczoń, T. Rachwał, Krakowski Kalifornijczyk nr 1/37, Kraków, ss Kilar W., 2007, Zagadnienia globalizacji i korporacji ponadnarodowych w edukacji przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Kurek S., Rachwał T., 2009, The Role of Business Education in the Development of Entrepreneurship in the Member States of the European Union, [w:] Proceedings. Warsaw Regional Forum 2009 Networking in the European, regional and local space, Institute of Geography and Spatial Organization, Polish Academy of Sciences, Academic Division, Polish Geographical Society, Warsaw. Makieła M., Makieła B., 2005, Nauczanie podstaw przedsiębiorczości w LO i LP, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo MiWa, Kraków, s Makieła Z., Rachwał T., 2002a, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2002b, Podstawy przedsiębiorczości poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2002c, Podstawy przedsiębiorczości program nauczania dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 16. Makieła Z., Rachwał T., 2002d, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 112.

9 3. Przedsiębiorczość 233 Makieła Z., Rachwał T., 2003, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2003a, Podstawy przedsiębiorczości poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2003b, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2004a, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2004b, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2005a, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2005b, Podstawy przedsiębiorczości poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2005, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2005c, Podstawy przedsiębiorczości program nauczania dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 16. Makieła Z., Rachwał T., 2005d, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte rozszerzone, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2006a, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie piąte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2006b, Podstawy przedsiębiorczości poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2006c, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie piąte zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2007a, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie szóste zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2007b, Podstawy przedsiębiorczości poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2007c, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie szóste zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 128.

10 234 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań... Makieła Z., Rachwał T., 2008a, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie siódme zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2008b, Podstawy przedsiębiorczości poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie piąte (z CD-ROM), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2008c, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie siódme zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2009a, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie ósme zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Makieła Z., Rachwał T., 2009b, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie ósme zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Osuch E., Osuch W., 2005, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości w opinii uczniów i rodziców, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo MiWa, Kraków, s Osuch E., Osuch W., 2007, Wybrane projekty edukacyjne w aktywizacji uczniów na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Piróg D., 2005, Miejsce i rola edukacji europejskiej w nauczaniu podstaw przedsiębiorczości w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo MiWa, Kraków, s Piróg S., 2005, Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej wzdłuż głównych ciągów transportowych Polski południowo-wschodniej, rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem Z. Makieły, Kraków. Rachwał M., Rachwał T., 2005, Rola kształcenia umiejętności obsługi klienta na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo MiWa, Kraków, s Rachwał M., Rachwał T., 2006, Wartości moralne podstawą prawdziwego sukcesu menedżera, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Rachwał T., 2004a, Podstawy przedsiębiorczości słownik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Rachwał T., 2004b, Kształtowanie postaw przedsiębiorczości u uczniów wyzwaniem dla nauczycieli geografii, [w:] Kształcenie i dokształcanie nauczycieli geografii

11 3. Przedsiębiorczość 235 w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczącej się Europy, red. W. Osuch, D. Piróg, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Rachwał T., 2004c, Cele i treści kształcenia przedsiębiorczości w szkołach ponadgimnazjalnych, [w:] Przedsiębiorczość stymulatorem rozwoju gospodarczego, red. J. Brdulak, M. Kulikowski, Instytut Wiedzy SGH, Warszawa, s Rachwał T., 2005a, Podstawy przedsiębiorczości słownik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Rachwał T., 2005b, Rola kształcenia młodzieży w zakresie przedsiębiorczości, Krakowski Kalifornijczyk, nr 4/36, rok IV, Kraków, s Rachwał T., 2005c, Kształtowanie postaw uczniów na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo MiWa, Kraków, s Rachwał T., 2005d, Przedsiębiorczość w Polsce (wywiad), Nasz Rynek Kapitałowy Miesięcznik Analiz Polskiego Rynku Kapitałowego, nr 6 (174), Penetrator, Kraków. Rachwał T., 2006a, Podstawy przedsiębiorczości słownik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa, ss Rachwał T., 2006b, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych w edukacji szkolnej, [w:] Szkoła w nauce i praktyce edukacyjnej, t. II, red. B. Muchacka, Oficyna Wydawnicza Impuls, Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, Kraków, s Rachwał T., 2006c, Scenariusz lekcji Co zrobić z nadwyżką w budżecie gospodarstwa domowego?, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Edukacji Ekonomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warszawa, ss. 13. Rachwał T., 2006d, Scenariusz lekcji Jak uchronić swoją rodzinę przed przykrymi życiowymi niespodziankami?, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Edukacji Ekonomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warszawa, ss.13. Rachwał T., 2006e, Scenariusz lekcji Motywy aktywności społecznej i zawodowej człowieka, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Edukacji Ekonomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warszawa, ss. 9. Rachwał T., 2006f, Zasady przywództwa w organizacjach społecznych, [w:] Współdziałanie warunkiem osiągnięcia sukcesu, red. J. Boczoń, T. Rachwał, Krakowski Kalifornijczyk, nr 1/37, Kraków, ss Rachwał T., 2007, Seria artykułów w ramach projektu e-learningowego POP-1 Poradnia Odważnej Pracy nt. 1) Ciągłe doskonalenie się jako przejaw przedsiębiorczości, 2) Co to znaczy być przedsiębiorczym? 3) Umiejętność zarządzania kluczem do sukcesu w biznesie, 4) Zasady skutecznego zarządzania ludźmi, 5) Źródła finansowania działalności gospodarczej, Stowarzyszenie Galicyjska Szkoła Zdrowia, Grodzki Urząd Pracy w Krakowie, (publikacja elektroniczna), ss. 5. Rachwał T., 2009, Ocena projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości (przedstawionej przez MEN w 2008 r. w ramach reformy systemu edukacji), [w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 5, Zakład Przedsiębiorczości

12 236 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań... i Gospodarki Przestrzennej IG AP im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Rachwał T., 2010, Entrepreneurship Education as a Growth Stimulus for Family Firms, [w:] Exploring the Dynamics of Entrepreneurship, eds. A. Surdej, K. Wach, Adam Marszałek Publishing House, Toruń, s Rachwał T., Kudełko J., Tracz M., Wach K., Kilar W., 2008, Projekt podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 4, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG UP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Socha D., 1990, Indywidualna działalność gospodarcza na terenie województwa tarnobrzeskiego, praca magisterska wykonana pod kierunkiem Z. Zioło, Kraków. Tracz M., 2005, O niektórych kryteriach doboru treści nauczania do podstawy programowej i programu nauczania z podstaw przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo MiWa, Kraków, s Tracz M., 2006, Rola i znaczenie podstaw przedsiębiorczości w kształceniu ogólnym, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Tracz M., Rachwał T., 2007, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości założenia realizacji a przygotowanie nauczycieli, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Tracz M., Rachwał T., 2008, Metody nauczania i środki dydaktyczne stosowane przez nauczycieli podstaw przedsiębiorczości wyniki badań, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 4, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Zioło Z., 2000, Miejsce indywidualnej działalności gospodarczej w strukturze regionalnej, [w:] Turystyka oraz mała przedsiębiorczość jako formy aktywizacji obszarów przygranicznych, red. A. Jarosz, R. Fedan, PWSZ w Jarosławiu, Jarosław, s Zioło Z., 2004, Problematyka kształcenia nauczycieli do nauczania Przedsiębiorczości w Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [w:] Przedsiębiorczość stymulatorem rozwoju gospodarczego, red. J. Brdulak, M. Kulikowski, Instytut Wiedzy, Warszawa, s Zioło Z., 2005, Światowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, IG AP w Krakowie, Kraków, s Zioło Z., 2006a, Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności

13 3. Przedsiębiorczość 237 społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Zioło Z., 2006b, Zarys teoretycznych przesłanek kształcenia w zakresie gospodarki przestrzennej, [w:] Teoria i praktyka w zakresie edukacji kadr dla gospodarki przestrzennej, red. T. Kudłacz, Biuletyn KPZK PAN, z. 224, Warszawa, s Zioło Z., 2007, Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej zarys modelu, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, IG AP w Krakowie, Warszawa Kraków, s Zioło Z., 2009, Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, [w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 5, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Zioło Z., Kamińska W., 1993, Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej w województwach przygranicznych Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Czynniki i bariery rozwoju rejonów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Sekcja Gospodarki Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych Oddz. PAN w Krakowie, Wydział Ekonomiczny Filii UMCS w Rzeszowie, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej w Warszawie, Kraków Rzeszów Warszawa, s Zioło Z., Kamińska W., 1995, Development of Individual Economic Activity in the Cracow Agglomeration during Transformation of National Economy, [w:] Socio- Economic Transformation of Old Urban and Industrial Agglomerations in Poland Against the Background of Other East-Central European Countries, red. A. Werwicki, Studia i Materiały nr 3/1995, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s Zioło Z., Kamińska W., 1996a, Rozwój pozarolniczej indywidualnej działalności gospodarczej na obszarze przygranicznym Polski i Ukrainy, [w:] Gospodarka, przestrzeń, środowisko, red. U. Wich, UMCS w Lublinie, pod patronatem Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Lublin, s Zioło Z., Kamińska W., 1996b, Struktura branżowa indywidualnej działalności gospodarczej w Polsce Południowo-Wschodniej, [w:] Wpływ procesów transformacji gospodarki narodowej na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i układów przestrzennych, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG, IG WSP w Krakowie, Warszawa Kraków s Zioło Z., Piróg S., 1999, Problematyka rozwoju indywidualnej działalności gospodarczej wzdłuż drogi od Krakowa do Przemyśla, [w:] Turystyka oraz mała przedsiębiorczość jako forma aktywizacji obszarów przygranicznych, red. A. Jarosz, t. I, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu, Stowarzyszenie na rzecz utworzenia Uczelni w Jarosławiu, Jarosław, s Zioło Z., Piróg S., 2000, Potencjał i struktura indywidualnych podmiotów gospodarczych zlokalizowanych wzdłuż drogi E 4 na odcinku Kraków Przemyśl, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko. Księga ku czci Profesor Marianny Kozaneckiej w 70. rocznicę urodzin, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s