Maria Cypel Szkoła Podstawowa w Woli Kamockiej DZIECKO Z ADHD

Transkrypt

1 Maria Cypel Szkoła Podstawowa w Woli Kamockiej DZIECKO Z ADHD Podstawowym zadaniem współczesnej szkoły jest między innymi zapewnienie wszystkim dzieciom harmonijnego i wszechstronnego rozwoju pod względem poznawczym i wychowawczym. Jednak w każdej populacji szkolnej istnieje określony procent uczniów, którzy nie poddają się standardowym, prowadzonym przez nauczycieli zabiegom dydaktyczno- -wychowawczym. Mimo wielu starań uczniowie ci nie potrafią w określonym czasie przyswoić sobie wiadomości i umiejętności przewidywanych w programie nauczania, a ich zachowanie znacznie odbiega od przyjętych norm społecznego współżycia. W efekcie końcowym doprowadza to do narastających niepowodzeń szkolnych. Jako jedną z przyczyn tego zjawiska wymienia się nadpobudliwość psychoruchową. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami koncentracji uwagi to poważna dysfunkcja rozwojowa, a nie efekt złego zachowania. Problem ten dotyka dzieci mające rozwój intelektualny w granicach normy lub powyżej przeciętnej, przy obniżonej w stosunku do ich wieku koncentracji i utrzymaniu uwagi na wykonywanych czynnościach. Bardzo ważnym czynnikiem, który decyduje o funkcjonowaniu dziecka z ADHD, jest szkoła. Im bardziej jest karząca i odrzucająca, im więcej negatywnych komunikatów (piętnowanie, wyśmiewanie) dają nauczyciele, tym gorsze jest funkcjonowanie dziecka z ADHD. Aby takie sytuacje nie miały miejsca, podstawową sprawą jest posiadanie przez nauczyciela wiedzy na temat cech charakterystycznych dziecka z ADHD oraz zastosowanie tzw. opcji ułatwienia, czyli dostosowania sposobu nauczania i przekazywania informacji oraz wychowania do realnych jego możliwości. Istotną sprawą jest zrozumienie dziecka i zaakceptowanie pewnej jego niemożności. Dziecku natomiast należy pomóc zaakceptować swoją słabość i nauczyć je z nią żyć bez utraty poczucia własnej wartości. Trzeba mu pomóc tak, by mogło polegać na własnych siłach. Jego wysiłki powinny być wyżej oceniane niż faktyczne osiągnięcia. Dzieci z ADHD otoczone troskliwą opieką rodziców i nauczycieli, mające zapewnioną pomoc lekarza psychiatry, mają szansę zdobyć wykształcenie odpowiadające ich możliwościom intelektualnym i ciekawy zawód. 1

2 Dziecko z ADHD potrzebuje spójnych reguł, dokładnego planowania tego, co ma robić, jasnych oczekiwań ze strony dorosłych, a także egzekwowania konsekwencji swoich zachowań. Szkoła jest środowiskiem, w którym dziecku stawia się mnóstwo bardzo trudnych zadań. Aby mogło im podołać, należy opracować i zastosować odpowiednie metody przekazywania wiedzy oraz metody wychowawcze, które będą dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka. Powinni korzystać z nich również jego rodzice. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (attention deficit/hyperactivity disorder ADHD)) jest zaburzeniem występującym u znacznego odsetka dzieci, częściej u chłopców niż dziewczynek. Jego etiologia nie została w pełni wyjaśniona, jakkolwiek wiadomo, że znaczną rolę odgrywają w niej czynniki genetyczne... Występuje u 7,5% dzieci, 3 razy częściej u chłopców niż u dziewcząt. Ponieważ coraz więcej wiadomo na temat długoterminowego wpływu omawianego zaburzenia na szkolne, rodzinne i społeczne funkcjonowanie chorych, lekarze coraz częściej zmuszani są do wcześniejszego rozpoznawania i rozpoczęcia leczenia. Ograniczony dostęp do lecznictwa psychiatrycznego zwiększa odpowiedzialność lekarzy pierwszego kontaktu za zapewnienie kompleksowej opieki medycznej zarówno dzieciom chorym na ADHD, jak i ich rodzicom. Optymalną opiekę zapewnia uwzględnianie w podejmowaniu decyzji wyników wiarygodnych i aktualnych badań naukowych. 1 Nadpobudliwość psychoruchowa, hiperaktywność, zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego lub ADHD - wszystkie te określenia dotyczą około 400 tysięcy dzieci w Polsce. 2 Widok dziecka biegającego, skaczącego, z krzykiem na ustach, nie potrafiącego nawet krótkiej chwili usiedzieć na miejscu, nie panującego nad własnym ciałem i emocjami, budzi oburzenie otoczenia (źle wychowane, złośliwe, rozpuszczone), wywołuje agresję innych dzieci, a czasem i dorosłych, którzy nie potrafią zrozumieć takiego zachowania. Dzieci te bowiem wymagają specjalnego sposobu postępowania oraz odpowiedniej postawy rodziców, wychowawców i innych osób, które z nimi pracują. Często też należą one do grupy uczniów mających problemy w nauce, a jest to związane z nieumiejętnością koncentracji na lekcjach. 1 A. Schonwald, Rozpoznawanie i leczenie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi,medycyna Praktyczna. Pediatria, nr 5 (41) A. Gutek, Zwierciadło - XI

3 ADHD pojawia się bardzo wcześnie. U większości dotkniętych nim dzieci poważne problemy trwają nawet do okresu dojrzewania, a u około połowy dzieci utrzymują się także w dorosłym życiu. W miarę dorastania zmienia się zwykle charakter problemów wywołanych przez ADHD. Pierwszą oznaką ADHD jest zazwyczaj wysoka aktywność, z którą wiąże się potrzeba nieustannego nadzoru w okresie wczesnodziecięcym i przedszkolnym. Takie dzieci są nieustannie w ruchu, często wpadają w tarapaty, a niepowodzenia są u nich przyczyną wielu frustracji. Dzieci z ADHD w tym okresie życia poszukują towarzystwa innych dzieci, lecz kontakty te zwykle kończą się zabieraniem zabawek, popychaniem i uderzaniem. Niekiedy, zwłaszcza w łagodniejszych przypadkach, ADHD nie zostaje rozpoznany przed osiągnięciem wieku szkolnego. Dopiero w obliczu konieczności dostosowania się do szkolnych obyczajów i reguł nierozpoznana przypadłość wychodzi na jaw. W tym okresie ADHD występuje w swej prototypowej formie. Zadania domowe są często niedokończone, oceny semestralne zazwyczaj niezadowalające, a odrzucenie przez rówieśników bywa normą. Dziecko przejawia trudności ze spełnianiem podstawowych wymagań szkolnych, na przykład konieczności wykonywania poleceń nauczyciela i dostosowania się do reguł obowiązujących w klasie. Około jednej trzeciej dzieci z ADHD ma dysleksję. Dysleksja może być związana z przetwarzaniem mowy, dźwięku, z koordynacją przestrzenno ruchową lub przestrzenno percepcyjną. Dość często zdarzają się nieporozumienia związane z rozróżnieniem ADHD i dysleksji. ADHD może być przyczyną słabych wyników w szkole, więc niekiedy jest traktowane jako dysleksja. Wiele dzieci z ADHD daje sobie całkiem dobrze radę ze standardowymi testami, zwłaszcza gdy zapewni się im warunki wolne od czynników powodujących rozproszenie uwagi. Jednak podczas lekcji, codziennej pracy w klasie, znaczna część dzieci ma poważne kłopoty z nauką. Skłonność do rozpraszania uwagi, impulsywność i trudności ze skupieniem utrudniają im pełny udział w lekcji i zadowalające wykonywanie zadań. 3 T. Opolska i E. Potempska w publikacji Dziecko nadpobudliwe ruchowo. Program korekcji zachowań 4 przedstawiły istotę nadpobudliwości, a także zaproponowały 10 scenariuszy zajęć skutecznych w eliminowaniu tego typu zaburzeń. Autorki piszą, że przyczyną nadmiernej aktywności dzieci jest od strony fizjologicznej wyraźna przewaga 3 Por.L J. Pfiffner, Wszystko o ADHD, Poznań, T. Opolska, E. Potemska, Dyiecko nadpobudli. Program korekcjiz yachowań}, Warszawa 1999, 28. 3

4 w układzie nerwowym procesów pobudzania nad hamowaniem, natomiast od strony biologicznej przyczynami nadpobudliwości mogą być czynniki uszkadzające OUN - zarówno w okresie płodowym, jak i później. Do tych najważniejszych zaliczyć należy: alkoholizm matki, narkotyki, choroby zakaźne przebyte w okresie płodowym, zatrucie ciążowe, niewłaściwe odżywianie, urazy mechaniczne w okresie ciąży jak i w czasie porodu oraz niedotlenienie dziecka podczas porodu, a także urazy czaszki lub poważne choroby przebyte w wieku dziecięcym. ADHD objawia się trwałymi sposobami zachowania układającymi się w charakterystyczną triadę objawów: problemy z utrzymaniem uwagi, problemy z kontrolą impulsywności, nadmierna ruchliwość. Bardzo wiele dzieci ma takie problemy, jednak o zespole nadpobudliwości psychoruchowej mówimy tylko wtedy, gdy objawy te są niewspółmierne do wieku i poziomu rozwoju dziecka, a także stają się źródłem wyraźnych niepowodzeń w domu i szkole, niekorzystnie wpływają na życie rodzinne, naukę i rozwój dziecka. Zaburzenia uwagi Przejawiają się krótkim czasem skupienia uwagi, trudnościami w koncentracji, nieumiejętnością wybrania tego, na czym w danym momencie należy się skupić (na przykład na wypowiedzi nauczyciela w klasie) oraz bardzo łatwym rozpraszaniem się pod wpływem zewnętrznych bodźców (na przykład wejście kogoś do klasy lub przejeżdżający samochód). Dzieci nadpobudliwe koncentrują się w bardziej spokojnym otoczeniu, kiedy są izolowane od tego, co może je rozpraszać i kiedy bardzo jasno jest określone, na czym mają się skupić. Pomaga im także, jeśli w trakcie zadania są dodatkowo zachęcane do jego wykonania. Zaburzenia uwagi powodują zwykle, że dotknięte nimi dzieci gorzej radzą sobie w szkole. Osiągają słabsze wyniki i mają gorsze kontakty z nauczycielami, których denerwują swoim brakiem zdolności do skupienia się na tym, co najważniejsze dla dorosłego. Pochodną zaburzeń uwagi jest stałe gubienie przedmiotów, a także zapominanie o różnych rzeczach, gdyż, aby coś zapamiętać, trzeba najpierw na to zwrócić uwagę. 4

5 Problemy z impulsywnością i kontrolą zachowań Oznaczają one wykonywanie przez dziecko czynności bez przewidywania, jakie mogą być ich następstwa. Dotyczy to zarówno samego dziecka, jak i innych. Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej zwykle rozpoczynają wykonywanie zadania bez całkowitego zrozumienia instrukcji. Często nie wysłuchują jej nawet do końca. Mają kłopoty z wykonaniem długoterminowych i złożonych prac. Trudniej im uczyć się z wcześniejszych doświadczeń oraz ogólnych zasad. Są bardziej gadatliwe, przerywają innym, nie czekają na swoją kolej w grupowych sytuacjach. Nic dziwnego, że częściej niż zdrowe dzieci są nielubiane przez rówieśników oraz prowokują innych do wyrażania negatywnych opinii o sobie. Mają krótszy okres odwlekania działania, muszą zrobić natychmiast coś, co przychodzi im do głowy i nie potrafią czekać na nagrodę lub pochwałę. W klasie szkolnej często oznacza to wtrącanie się do wypowiedzi nauczyciela lub innych dzieci lub nieustanne domaganie się pytania. Nadmierna impulsywność ma jednak także tragiczne następstwa. Dzieci nadpobudliwe znacznie częściej niż pozostałe ulegają poważnym wypadkom lub w nich giną, gdyż na pr wybiegają na jezdnię nie sprawdziwszy, czy nadjeżdża samochód. Nadruchliwość Jest to nadmierna ruchliwość dziecka, niepołączona z wykonywaniem przez niego zadania, irytująca i dokuczliwa dla będących wokół osób. Dziecko nadpobudliwe z trudnością pozostaje w jednym miejscu, często biega, wspina się na meble, u starszych dzieci i nastolatków może to ograniczyć się do wiercenia, kręcenia się na krześle, rysowania, obgryzania długopisu lub poczucia wewnętrznego niepokoju. Co charakterystyczne, aktywność dziecka nadpobudliwego zwykle jest dość chaotyczna, nie służy określonemu celowi. Obecnie uważa się, że przyczyną tego zespołu najczęściej nie jest organiczne uszkodzenie mózgu na skutek działania patologicznych czynników, a raczej odmienny sposób dojrzewania układu nerwowego. Spowodowane jest to zmianami w obrębie materiału genetycznego, co z kolei powoduje zmiany pracy niektórych struktur mózgu, a w konsekwencji zaburzenia procesów psychicznych. Za takim wyjaśnieniem przemawia przebieg zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zmniejszanie się nasilenia lub ustępowanie objawów wraz z wiekiem u dużej liczby pacjentów. Za założeniem, 5

6 że nadpobudliwość jest genetycznie uwarunkowaną cechą przemawiają wyniki badań nad rodzinami dzieci nadpobudliwych, w których znacznie częściej występuje nie tylko nadpobudliwość, ale także różne zaburzenia będące wynikiem zaburzonej kontroli impulsów i nieuwagi. W badaniach nad adoptowanymi dziećmi z zespołem nadpobudliwości, wymienione problemy występują znacznie częściej w rodzinach ich rodziców biologicznych niż adopcyjnych. Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej zmniejszają się z wiekiem. Najszybciej ustępuje nadruchliwość - dziecko, które w pierwszej klasie biegało po pomieszczeniu, w trzeciej już tylko się wierci. Wolniej poprawia się zdolność skupiania uwagi. W okresie dojrzewania objawy utrzymują się u ponad 2/3 chorych. Nadal obecne są poprzednio widoczne cechy, jednak na pierwszy plan wysuwają się problemy z koncentracją uwagi oraz trudności w nauce. Dorastający mają sporo problemów związanych z nauką, często ich edukacja jest poniżej posiadanych potencjalnych możliwości. Są mniej dojrzali od rówieśników, mają problemy w kontaktach społecznych z rówieśnikami, nauczycielami czy rodzicami. Często mają niską samoocenę. Przetrwanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej grozi zwiększonym ryzykiem rozwinięcia się antyspołecznych zachowań, wpadnięcia w konflikt z prawem, uzależnienia. Wiele danych wskazuje, że u dzieci z ADHD obserwuje się zwiększone ryzyko innych zaburzeń psychicznych w dzieciństwie, okresie dojrzewania i w dorosłym życiu. Można w to włączyć zachowania antyspołeczne, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, depresję, większe ryzyko popełnienia samobójstwa. Nie wydaje się to związane tylko z nadpobudliwością jako cechą człowieka, ale raczej z jej konsekwencjami. Dziecko nadpobudliwe jest bardzo często karane za swoje objawy, odbiera nieustannie cały szereg negatywnych informacji o sobie: słyszy że jest niegrzeczne, leniwe, nie słucha i przeszkadza. Na podstawie tych informacji tworzy obraz siebie jako osoby gorszej od innych, złej, nieudanej. W zależności od warunków rodzinnych i cech temperamentu może zareagować na to agresją lub wycofaniem i rezygnacją z wszelkich usiłowań. U części nastolatków objawy zaburzeń uwagi są minimalne, a dominuje przekonanie i tak mi się nie uda, nabyte w czasie lat niepowodzeń szkolnych. Nadpobudliwość nie jest chorobą, kiedy łatwo można podzielić dzieci na zdrowe i chore. Jest bardzo nasiloną cechą człowieka, a podział na dzieci spokojne, przeciętne, żywe, bardzo żywe i nadpobudliwe jest kwestią dość umowną. Zatem w każdym przypadku, gdy podejrzewamy nadpobudliwość, należy zadać pytanie, czy mamy do czynienia 6

7 z nadpobudliwością patologiczną. Może raczej jest to zbliżający się do granic normy wariant normalnego rozwoju? Nie ma badania albo testu pozwalającego stwierdzić, które dziecko jest nadpobudliwe, a które nie. Różne jest także nasilenie objawów w zależności od sytuacji. Są one silniej wyrażone w czasie podejmowania wysiłku umysłowego lub konieczności zachowania ciągłej uwagi podczas słuchania nauczyciela, czytania szczegółowego materiału, monotonnej pracy; natomiast mogą być niewielkie lub zupełnie nieobecne w nowej, interesującej sytuacji, a także w czasie indywidualnego kontaktu z dorosłym. Aby można było mówić o zespole nadpobudliwości, dziecko musi mieć objawy stale lub niemal stale (choć o różnym nasileniu), a zatem i w szkole, i w domu, i na podwórku. Zwykle najbardziej nasilone są w szkole, ze względu na konieczność zachowania tam stałej uwagi i pozostawania w jednym miejscu. Ważne jest także stwierdzenie, że objawy te występują od wczesnego dzieciństwa. Nadpobudliwość jest cechą człowieka, która ujawnia się z różną siłą w rozmaitych sytuacjach, może więc znacznie nasilić się pod wpływem stresu, w dużej klasie, po zmianie nauczyciela, ale także przy problemach rodzinnych. Kiedy indziej może być mniej nasilona, jednak zwykle nie można powiedzieć, że objawy kiedyś, poza wczesnym dzieciństwem nie występowały. Jeśli dziecko dość dobrze radziło sobie w domu i w szkole, nie miało zaburzeń uwagi, nie było nadruchliwe, a nagle zaczyna mieć kłopoty, oznacza to zwykle, że albo zachorowało na jakąś chorobę, albo coś dramatycznego wydarzyło się w jego życiu - w obu przypadkach nie możemy oczywiście mówić o zespole nadpobudliwości. Obecnie uważa się, że ADHD jest spowodowane zaburzeniami wydzielania neurotransmiterów (substancji uczestniczących w przekazywaniu impulsów nerwowych) dopaminy i noradrenaliny, odpowiedzialnych za hamowanie i samokontrolę, oraz serotoniny odpowiedzialnej między innymi za regulację nastroju i prawidłowy rytm snu. Hamowanie to wyciszanie lub wygaszanie bodźców dopływających do organizmu. Mogą to być bodźce wzrokowe, słuchowe, dotykowe i wiele innych. Samokontrola to zdolność do odraczania reakcji na docierające bodźce - reakcji ruchowej, werbalnej, często również emocjonalnej. Aby wykonać jakieś zadanie, musimy umieć odsunąć w czasie wszystkie reakcje, które mogłyby się pojawić, ale nie są bezpośrednio związane z naszym zadaniem - właśnie do tego potrzebna jest samokontrola. Do wykonania zadnia potrzebna jest również umiejętność skoncentrowania na nim uwagi. Zdolność do koncentracji uwagi to umiejętność rozróżnienia (przez nasz mózg) bodźców istotnych z punktu widzenia 7

8 wykonania zadania i wzmocnienia ich, oraz wyciszenie lub wygaszenie tych bodźców, które mogłyby zakłócać proces wykonywania zadania. Dzieci z ADHD mają ogromne trudności właśnie z hamowaniem i samokontrolą. Uważa się, że największe znaczenie ma uwarunkowane genetycznie podłoże neurobiologiczne związane z budową OUN i funkcjonowaniem monoamin % krewnych (często rodzice) dzieci z nadpobudliwością miało w dzieciństwie rozpoznane to zaburzenie, a 71% krewnych miało podobny zespół objawów. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej rozpoznaje się po analizie informacji o rozwoju i zachowaniu się dziecka w domu, przedszkolu lub szkole, badaniu lekarskim pediatrycznym, konsultacji neurologicznej i psychologicznej z wykonaniem niezbędnych badań dodatkowych w tym często EEG. Wskazana jest często opieka psychiatry dziecięcego, najlepiej w wyspecjalizowanej placówce. W zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi wyróżnia się dwie podstawowe grupy objawów: nieuwagę (zaburzenia uwagi) oraz kombinację dwóch typów zachowań - impulsywności i nadaktywności. Nieuwaga lub zaburzenia uwagi Zaburzenia uwagi to słabsza zdolność do koncentrowania się na zadaniu. Dotyczy to zarówno kierowania uwagi, jak i jej utrzymania. Dzieci z ADHD potrafią koncentrować się przez dłuższy czas, ale tylko na pasjonującej je czynności. Nie potrafią natomiast siłą woli skupić się na czymś dla nich mniej interesującym. Z powodu zaburzeń hamowania nie potrafią również odfiltrować docierających do nich bodźców nieistotnych dla wykonywanego zadania. Reakcje na te nieodfiltrowane bodźce uniemożliwiają im wykonywanie mniej interesujących zadań. Impulsywność Dziecko z ADHD najczęściej działa pod wpływem impulsu, zupełnie nie zastanawiając się nad możliwymi skutkami swojego postępowania, czasem nawet w sytuacjach, w których powinien zadziałać instynkt samozachowawczy. Działania bez zastanowienia oznaczają trudności z planowaniem swojej pracy. Dziecko z ADHD nie jest w stanie zaplanować sobie na przykład odrabiania lekcji na popołudnie. Ponieważ całe życie dzieci z ADHD toczy się bardzo szybko, nie potrafią one również czekać na nagrodę za dobrze wykonane zadanie. Oczekują, że ich praca zostanie nagrodzona natychmiast. 8

9 Nadruchliwość Nadruchliwość to nadmierna, niczym nieuzasadniona aktywność ruchowa. Współwystępuje zwykle z impulsywnością. Sama nadmierna ruchliwość nieszczególnie by przeszkadzała, gdyby dziecko umiało przewidzieć skutki swojego zachowania. Ponieważ ma z tym kłopot, ciągle będzie przeszkadzało innym i znajdowało się w miejscach, w których nie powinno się w danej chwili znaleźć. Reasumując powyższe rozważania, objawy ADHD przedstawiają się następująco: Zaburzenia koncentracji uwagi o dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych lub pracy, popełniając błędy wynikające z niedbałości, o trudności z utrzymaniem uwagi na zabawach i grach, o może się wydawać, że dziecko nie słucha tego, co się do niego mówi, o nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji, o ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnieniem domowych obowiązków, o ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy, o nie lubi zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego, o często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub zajęć (na przykład przybory szkolne), o łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców, o często zapomina o różnych codziennych sprawach. Nadruchliwość o nerwowe ruchy rąk lub stóp, nie może usiedzieć w miejscu, o wstaje z miejsca w czasie lekcji lub zajęć, o chodzi po pomieszczeniu lub wpina się na meble, o trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem, o pozostaje niemalże cały czas w ruchu - biega jak nakręcone, o jest nadmiernie gadatliwe. Impulsywność o wyrywa się z odpowiedzią zanim zostanie sformułowane pytanie, o ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolejkę, o często przerywa lub przeszkadza innym. Skutki ADHD dzieli się na trzy podstawowe kategorie: 9

10 Problemy z nauką: o Nie potrafi zabrać się do pracy, o osiąga gorsze wyniki, o pracuje zbyt wolno lub zbyt szybko, o zapomina polecenia lub wyjaśnienia, o jest leniwe, o zawsze zostawia wszystko na ostatnią chwilę, o łatwo się rozprasza, o zwleka z wykonywaniem zadań, o ma kłopoty z motywacją, łatwo wpada we frustrację, o ma problemy z kończeniem podjętych zadań, o jest źle zorganizowane, unika obowiązków. Problemy z zachowaniem: o Wykazuje postawę roszczeniową, o przeszkadza innym, o łatwo wpada we frustrację, o nie panuje nad sobą, o jest niespokojne i nie może usiedzieć na miejscu, o za dużo mówi, o lubi się rządzić i bywa nieprzewidywalne, o jest niegrzeczne i często ulega wypadkom, o ma kłopoty z koncentracją, miewa dobre i złe dni. Problemy w kontaktach międzyludzkich: o Jest samolubne i egocentryczne, o jest złośliwe, niegrzeczne i nieczułe, o zachowuje się w niedojrzały sposób, jest przygnębione, o ma niską samoocenę, o jest zbyt ciche lub zbyt głośne, o postępuje bezmyślnie, o wycofuje się ze świata, o nie okazuje uczuć, o nie angażuje się we wspólną zabawę lub pracę. 5 5 Fintan J. O regan, ADHD,Warszawa 2005,

11 Pracę z dzieckiem nadpobudliwym zawsze zacząć trzeba od akceptacji jego odmienności i uznania tego, że być może nigdy nie będzie idealnym, wymarzonym dzieckiem lub uczniem, którego chciałoby się mieć w domu lub klasie. Pomaga to dopasować wymagania do realnych możliwości i chroni wszystkich przed kolejnymi niepowodzeniami. Jeśli rodzice nadpobudliwego ośmiolatka za cel pracy przyjmą, że ma on sam siadać do lekcji i codziennie o nich pamiętać, poniosą klęskę. Jeśli zaś spróbują osiągnąć tyle, że ma on siąść do lekcji po trzecim przywołaniu, o umówionej porze i razem z mamą sprawdzić, co jest zadane, mają jakieś szanse na sukces. Jeśli nauczyciel tego dziecka przyjmie, że ma ono siedzieć nieruchomo przez całą lekcję, poniesie klęskę. Jeśli przyjmie, że sukcesem będzie gdy dziecko nie będzie wychodziło z ławki lub wróci do niej po jednokrotnym upomnieniu, może mu to się udać. Podstawą postępowania w zespole nadpobudliwości psychoruchowej jest postępowanie wielokierunkowe ze szczególnym uwzględnieniem poradnictwa rodzinnego i treningu umiejętności rodzicielskich. ADHD to zespół objawów, z których czasami się wyrasta, ale które są i nie można ich zmienić, można natomiast modyfikować otoczenie, stwarzając dziecku korzystniejsze warunki zdobywania wiedzy i przebywania w grupie. 11