Ocena umiejętności pomiarów glikemii u osób starszych z cukrzycą typu 2 przez pielęgniarkę POZ

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ VIII DOBROSTAN A EDUKACJA ¹Oddział Diabetologii, Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie Department of Diabetology, Witold Chodźko Institute of Rural Health in Lublin ²SP WSzS Poradnia Diabetologiczna w Chełmie Independent Public Provincial Specialist Hospital, Diabetes Clinic in Chełm ³Absolwentka Wydziału Pielęgniarskiego WSZiA w Zamościu Graduate of the Nursery Department, Higher School of Management and Administration in Zamość EWA KOSTRZEWA-ZABŁOCKA¹,², EWA BEŁZ³ Ocena umiejętności pomiarów glikemii u osób starszych z cukrzycą typu 2 przez pielęgniarkę POZ Assessment by a primary care nurse of the skills of the elderly patients with type 2 diabetes to monitor their glucose levels Słowa kluczowe: cukrzyca, pacjent, samokontrola, edukacja, pielęgniarka POZ Key words: diabetes, patient, self-control, education, primary care nurse Cukrzyca jest chorobą nieuleczalną, o powolnym przebiegu, w której przewlekłe powikłania stają się przyczyną inwalidztwa i przedwczesnych zgonów [1]. W Polsce liczba osób chorych na cukrzycę osiągnęła 2,5 mln, z czego połowa nie zdaje sobie sprawy z rozwiniętej już choroby. Ta grupa jest szczególnie podatna na przyśpieszony rozwój mikro- i makroangiopatii, retinopatii i neuropatii cukrzycowej prowadzących do ślepoty, niewydolności nerek, zawałów serca, udarów mózgu i amputacji kończyn [9]. Cukrzyca w ogromnym tempie rozwija się również na całym świecie, stanowiąc jedno z największych wyzwań współczesnej medycyny [5]. Obok stałego wzrostu zachorowań na cukrzycę typu 2 wzrasta również częstość rozwoju nieprawidłowej tolerancji glukozy, stanu prowadzącego w konsekwencji do wystąpienia cukrzycy, w wielu populacjach sięgając nawet 30%. Stan przedcukrzycowy dotyczy obecnie 316 mln osób (6,9% populacji dorosłych). Prognozy na 2035 r. podają liczbę 471 mln [6].

2 DOBROSTAN A EDUKACJA Zachorowanie na cukrzycę typu 2 w starszym wieku, stanowi dla chorego poważny problem. W zasadniczy sposób zmienia jego życie, stawia go w nowej sytuacji, wywołuje stres, zachwianie psychoemocjonalne, społeczne i biologiczne. Jako przewlekła choroba wymaga długotrwałego leczenia i pielęgnacji. Obok leczenia farmakologicznego cukrzycy typu 2 jest właściwy styl życia oparty na samokontroli i samo pielęgnacji [4]. W trosce o jakość życia pacjentów, coraz większą rolę przypisuje się edukacji, której głównym celem powinno być ułatwienie procesu adaptacji do nowych, zmienionych przez chorobę warunków poprzez: przekazywanie wiedzy i umiejętności, aktywizowanie go do samoopieki i samokontroli, wyrabianie pozytywnej motywacji oraz zwiększenie poczucia bezpieczeństwa [2]. Zgodnie z teorią samoopieki wg Doroty Orem: człowiek podejmujący działanie w ramach samoopieki musi posiadać niezbędną wiedzę i umiejętności, edukacja jest głównym elementem niezbędnym w procesie samopielęgnacji i samoopieki. Samokontrola glikemii prowadzona przez pacjentów stanowi z jednej strony nieodłączny element monitorowania skuteczności leczenia, będący podstawą stosowanej terapii, z drugiej zaś jest odzwierciedleniem zaangażowania pacjenta w proces leczniczy. Odpowiednia częstość samokontroli glikemii, uzależniona od rodzaju stosowanej terapii, może być motywacją do ciągłego dostosowywania dawek leków przeciwcukrzycowych, doboru odpowiedniego posiłku oraz intensywności aktywności fizycznej do aktualnego stężenia glukozy we krwi. Chorzy dokonujący samodzielnych pomiarów stężenia glukozy w osoczu krwi, wymagają odpowiedniego przeszkolenia przez pielęgniarkę w zakresie obsługi glukometru, właściwej interpretacji wyników oraz dalszego postępowania [3]. Celem podjętych badań było dokonanie oceny umiejętności pomiarów glikemii przez osoby starsze chorujące na cukrzycę typu 2, przez pielęgniarkę pracującą w Podstawowej Opiece Zdrowotnej. 118 MATERIAŁ I METODY Metodą, która posłużyła do przeprowadzenia badań własnych, była metoda sondażu diagnostycznego. Jej zaletą jest anonimowość, co pozwala na wyrażenie przez ankietowanych własnego zdania bez żadnych obaw i ułatwia zgromadzenie wartościowego materiału do badań. Zastosowano technikę ankiety, a narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji, który miał odpowiedzieć na pytanie: czy pacjenci z cukrzycą typu 2 pozostający pod opieką lekarza i pielęgniarki POZ prawidłowo wykonują pomiary glikemii na glukometrze. Kwestionariusz został skonstruowany po zapoznaniu się z aktualnym piśmiennictwem dotyczącym samokontrolii. Składa się z 22 pytań, z czego 3 to pytania dotyczące płci, wieku, miejsca zamieszkania. Pozostałe pytania miały na celu uzyskanie odpowiedzi, jak pacjenci radzą sobie z cukrzycą w warunkach domowych a szczególnie z samokontrolą. Badaniem objęto 45 osób z cukrzycą typu 2, zamieszkujące powiat biłgorajski. Badania ankietowe przeprowadzono w październiku i listopadzie w 2014 roku.

3 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Ewa Bełz Ocena umiejętności pomiarów glikemii u osób starszych z cukrzycą typu 2 przez pielęgniarkę POZ Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów niemierzalnych, przedstawiono przy pomocy liczności i odsetka. Do opracowania i analizy danych z ankiet wykorzystano program komputerowy Microsoft Office Excel. WYNIKI W badaniach wzięło udział 45 osób. Wśród badanych 56% stanowiły kobiety i 44% mężczyźni. Najwięcej badanych osób było w przedziale wiekowym lat (44%), lat (27%), a najmniej w wieku powyżej 80 lat (9%). Wykazano, że 38% osób chorowało na cukrzycę typu 2 od roku do 5 lat, a 27% zapadło na nią przed więcej niż dziesięcioma laty. Natomiast 24% chorowało około 10 lat, a tylko 11% chorowało krócej niż rok. Większość osób (68%) stosowała się do zaleceń lekarza i pamiętała o systematycznym przyjmowaniu leków, natomiast 20% raczej o tym pamiętała, zaś 10% badanych przyjmowała leki wtedy, gdy miała podwyższony poziom glikemii, a 2% respondentów przyjmowało leki sporadycznie. Rycina 1 przedstawia osobę lub instytucję, od których respondenci czerpali wiedzę na temat samokontroli. Od kogo czerpie Pan/Pani wiedzę na temat samokontroli? Od kogo czerpie Pan/Pani wiedzę na temat samokontroli? lekarz POZ pielę gniar diabe ka tolog POZ inny specj alista telew izja radio inter net nie pogłe biam wiedz y Rycina 1. Źródła wiedzy na temat samokontroli Z Ryciny 1 wynika, że najwięcej badanych osób (41) wiedzę na temat samokontroli czerpało od pielęgniarki POZ, 37 osób od lekarza POZ, 13 osób od diabetologa, a 4 osoby wiedzę zdobywała korzystając z materiałów prezentowanych w Internecie. Tylko 3 osoby czerpały informacje z radia, 1 osoba z telewizji, a 1 osoba w ogóle nie pogłębiała swojej wiedzy na temat samokontroli. Prawie połowa respondentów (47%) stosowała się do zaleceń dietetycznych, a tylko 11% osób nie przestrzegała zaleceń żywieniowych. 119

4 DOBROSTAN A EDUKACJA Ponad połowa badanych osób (56%) nie prowadziła dzienniczka samokontroli. Wyniki badań zapisywało 44% respondentów. Prawidłowe wartości glikemii na czczo i po posiłkach znało 87% pacjentów. Z badań wynika, że 84% osób wykonywała samodzielnie pomiary stężenia glukozy we krwi, za pomocą glukometru. Tylko 9% osób korzystało z pomocy rodziny, a 7% nie wykonywało pomiarów (Ryc.2). Czy wykonuje Pan/Pani samodzielne pomiary stężenia glukozy we krwi za pomocą glukometru? 7% 0% 9% 84% tak nie nie umiem tego wykonać sama, sam pomiary wykonuje rodzina Rycina 2. Samodzielność w dokonywaniu samokontroli Spośród badanych osób ¾ czyli 76% respondentów kontrolowało poziom glikemii jeden raz w ciągu dnia, 18% osób 2 razy, 4% osób 3 razy, natomiast 2% osób kontrolę wykonywało więcej niż 3 razy (Ryc. 3). Ile razy w ciągu dnia kontroluje Pan/Pani poziom glikemii? 76% 1 raz 18% 2 razy 4% 3 razy 2% więcej niż 3 razy Rycina 3. Częstotliwość pomiarów poziomu glikemii w ciągu dnia 120

5 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Ewa Bełz Ocena umiejętności pomiarów glikemii u osób starszych z cukrzycą typu 2 przez pielęgniarkę POZ Kolejną badaną kwestią była częstotliwość kontroli glikemii w ciągu tygodnia. Najwięcej osób, bo 42% kontrolowało glikemię od 2 do 5 razy, 20% osób 5-10 razy, 18% jeden raz w tygodniu, natomiast powyżej 10 razy, takie kontrole wykonywało 16% osób, a tylko 4% czyniło to rzadziej niż raz w tygodniu. Rycina 4 przedstawia pory w jakich najczęściej dokonywane były pomiary glikemii. Przeważnie samokontrole były wykonywane rano na czczo (32 osoby), a najrzadziej 2 godziny po obiedzie (4 osoby) i po kolacji (3 osoby). Kiedy wykonuje Pan/Pani najczęściej pomiarów glikemii? Kiedy wykonuje Pan/Pani najczęściej pomiarów glikemii? na czczo 2 godz. po śniadaniu 2 godz. po obiedzie 2 godz. po kolacji Rycina 4. Najczęstsze pory dokonywania samokontroli Mycie rąk przed pomiarem glikemii przedstawia Rycina 5. Spośród badanych 78% osób myło ręce przed pomiarem glikemii, natomiast 18% czasami o tym zapominało, a 4% osób wcale nie myło rąk (Ryc. 5). Czy myje Pan/Pani ręce przed pomiarem glikemii? 78% 4% 18% tak nie czasami zapominam Rycina 5. Mycie rąk przed pomiarem glikemii Z badań wynika, że 65% osób myło ręce wodą z mydłem, zaś 30% czyniło to tylko samą wodą, natomiast 5% używało do tego celu spirytusu. 121

6 DOBROSTAN A EDUKACJA Badane osoby najczęściej nakłuwały w lewej ręce IV palec (20 osób), a w prawej ręce III palec (9 osób). Najrzadziej był nakłuwany palec lewy I i V prawy. Spośród wszystkich poddanych badaniu osób niemal połowa, bo 49% za każdym ukłuciem zmieniało palec, a 1/3 osób, czyli 33% nie zwracało na to uwagi, natomiast 18% nakłuwało tylko jeden palec. Większość badanych (87%) nakłuwało swoje palce nakłuwaczem, 11% igłą do zastrzyków, a 2% czyniło to wyłącznie samą igłą do nakłuwacza. Rycina 6 ukazuje częstość wymiany igły w nakłuwaczu. Spośród badanych osób blisko 24% wymieniało igły raz w tygodniu, 20% osób raz w miesiącu, 16% badanych raz na dwa tygodnie i tyle samo nie pamiętało kiedy wymieniało igłę w nakłuwaczu. Oprócz tego 13% osób robiło to raz w roku, 9% po każdym ukłuciu, a 2% codziennie. Jak często wymienia Pan/Pani igły w nakłuwacz 9% 2% 24% 16% 20% 13% 16% po każdym ukłuciu codziennie raz w tygodniu raz na 2 tygodnie raz w miesiącu raz w roku nie pamiętam Rycina 6. Częstość wymiany igły w nakłuwaczu 122 DYSKUSJA Na podstawie przeprowadzonych badań własnych można stwierdzić, że osoby badane po rozpoznaniu cukrzycy, starały się skrupulatnie wypełniać otrzymane zalecenia, aby osiągnąć cele leczenia. Jako przyczynę tak rygorystycznego podejścia do zaleceń, pacjenci podają zazwyczaj strach przed powikłaniami cukrzycy. Mućko i wsp. opublikowali badanie o odczuwaniu lęku przed groźbą powikłań cukrzycy [7]. Terapia cukrzycy typu 2 w starszym wieku wymaga szczególnej troski, ze względu na znaczną chorobowość i zwiększoną umieralność chorych w tej populacji wiekowej. W wieku podeszłym cele leczenia cukrzycy ulegają liberalizacji i indywidualizacji oraz zależą od współpracy chorego, gdyż pacjentom w tej grupie wiekowej trudno zmienić nawyki żywieniowe, uzasadnić niezbędną aktywność fizyczną ograniczaną przez choroby współistniejące, wyegzekwować samokontrolę glikemii [4]. Jak wynika z badań, przestrzega dietę tylko 29% osób, a raczej stara się ją przestrzegać (47%). Wśród osób starszych, pomiary glikemii samodzielnie wykonuje 84% badanych. Więcej niż połowa (56%) nie prowadzi dzienniczka samokontroli.

7 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Ewa Bełz Ocena umiejętności pomiarów glikemii u osób starszych z cukrzycą typu 2 przez pielęgniarkę POZ Większość (76%) respondentów, tylko raz dziennie wykonuje pomiary glikemii. Najczęściej są wykonywane na czczo, a najrzadziej po kolacji. Tylko 2% pacjentów wymieniało igłę codziennie, a najczęściej (20%) raz w miesiącu. Większość (65%) przed badaniem myje ręce wodą z mydłem i najczęściej nakłuwa palce prawej ręki. Według stanowiska Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego na 2016 rok, samokontrola glikemii jest integralną częścią leczenia cukrzycy. Chorzy leczeni metodą wielokrotnych wstrzyknięć insuliny, powinni na co dzień wykonywać dobowy profil glikemii, natomiast stosujący doustne leki przeciwcukrzycowe, raz w tygodniu skrócony profil glikemii (na czczo i po głównych posiłkach) oraz codziennie 1 badanie o różnych porach dnia. U pacjentów z cukrzycą typu 2 leczonych stałymi dawkami insuliny, zalecany jest codziennie 1-2 pomiar glikemii, raz w tygodniu skrócony profil glikemii (na czczo i po głównych posiłkach) oraz raz w miesiącu dobowy profil glikemii [10]. Według Zaleceń Polskiej Federacji Edukacji w Diabetologii, przed ukłuciem palca, powinno się starannie umyć całą powierzchnię rąk, ciepłą wodą z mydłem, a nakłucie powierzchni bocznej palców wykonać tak, aby jak najdłużej zachować ich funkcję czuciową. Lancety, igły i nakłuwacze są zawsze jednorazowego użytku [11]. Wielu autorów podkreśla, że edukacja terapeutyczna jest sprawdzoną i skuteczną formą komunikowania się zespołu leczącego z osobami chorującymi na cukrzycę. Pacjent staje się umiejętnym i aktywnym partnerem w procesie leczenia. Jednocześnie poprawia się jego jakość życia. Poprzez osiąganie większej autonomii, pacjent pozytywnie umacnia swoją osobowość, staje się bardziej odporny na stres związany z chorobą przewlekłą. Edukacja terapeutyczna stanowi fundament dla stosowania wszystkich innych metod leczenia. Lekarz, pielęgniarka jak i inne osoby będące członkami zespołu terapeutycznego, powinni spełniać w tym zakresie rolę nauczycieli z profesjonalnym przygotowaniem [8]. Pielęgniarka rodzinna w Podstawowej Opiec Zdrowotnej sprawuje kompleksową opiekę pielęgniarską nad pacjentami. Świadczenia te obejmują m.in. prowadzenie edukacji zdrowotnej, poradnictwo w zakresie zdrowego stylu życia i profilaktyki. Przygotowuje i aktywizuje do samoopieki i samopielęgnacji w chorobie oraz przekazuje wiadomości teoretyczne i uczy konkretnych umiejętności praktycznych takich jak: samodzielny pomiar cukru, czy też pomiar ciśnienia tętniczego. W pracy pielęgniarki rodzinnej z pacjentem ważny jest bezpośredni kontakt. Dzięki indywidualnemu podejściu do pacjenta pielęgniarka ma możliwość przygotowania treści edukacyjnych do jego potrzeb i możliwości. Niezaprzeczalnym atutem pielęgniarki rodzinnej w edukacji jest znajomość warunków socjomedycznych pacjenta, umożliwiającej określenie adekwatnego zakresu przekazywanej wiedzy. Ułatwia to m.in. wpływ na zmianę nastawienia chorego z postawy biernej na aktywną. Należy podkreślić, iż dobrze wyedukowana rodzina pacjenta motywuje go do podjęcia właściwego leczenia i dostarcza ukierunkowanej pomocy, a poza tym pozwala dostrzec pacjentowi pierwsze objawy powikłań, aby ten, w odpowiednim czasie potrafił zareagować i im zapobiec. I co najważniejsze wzmacnia poczucie bezpieczeństwa i poprawia komfort życia chorego. 123

8 DOBROSTAN A EDUKACJA WNIOSKI 1. Respondenci w zaprezentowanej pracy, to osoby starsze dla których w zdecydowanej większości pielęgniarka edukacyjna jest osobą udzielająca niezbędnego wsparcia, wpływającego na poprawę jakości życia w codziennym egzystowaniu z chorobą. 2. W procesie leczenia cukrzycy, pielęgniarka przypomina chorym o systematycznym pomiarze glikemii nie tylko na czczo, ale po posiłku, który stanowi najważniejszy wskaźnik wyrównania cukrzycy oraz zapobiega powikłaniom. 3. Bezsprzecznie ważnym elementem jest edukacja pacjenta oraz bliskich osób w zakresie nakłaniania do zmiany palców do nakłucia na pomiar glikemii, co w konsekwencji może zapobiec częstym powikłaniom neuropatii cukrzycowej. 4. Wszyscy badani wiedzą o wymianie igieł w nakłuwaczu, lecz większość z nich nie wymienia ze względów ekonomicznych. Niezbędne jest więc wypracowanie nawyku zmiany igły, w celu chociażby zapobiegania zakażeniom. 5. W związku z tym, że w edukacji osób starszych pielęgniarka jest głównym źródłem wiedzy o chorobie, wymaga się od niej ciągłego uzupełniania wiedzy oraz doskonalenia umiejętności praktycznych. PIŚMIENNICTWO 1. Bernas M., Szczeklik-Kumala Z., Znaczenie edukacji terapeutycznej w leczeniu chorych na cukrzycę. Diabetologia. Przewodnik Lekarza, 2013, nr 3, Boratyn-Dubiel L., Chmiel Z., Znaczenie edukacji zdrowotnej dla pacjentów z cukrzycą. Zdrowie Publiczne 2015, 3 (120): Brodawko B., Mosiewicz J., Czepło C., Przewlekłe powikłania cukrzycy i świadomość osób z cukrzycą odnosząca się do problemów ich choroby. Medycyna Metaboliczna 2015, 10 (2): Jasik M., Insulinoterapia w cukrzycy typu 2 w starszym wieku. For-Med., Warszawa 2013: Paterska A., Marczewski K., Edukacja chorych na cukrzycę typu 2-czy to ma sens?. Zamojskie Studia i Materiały. Zamość 2012, Tom XIV Zeszyt 2: Strojek K., Diabetologia. Praktyczny poradnik. TerMedia Poznań 2014: Swoboda R., Bielak M., Sirek S., Analiza wiedzy o chorobie oraz częstość prowadzenia samokontroli glikemii u pacjentów z typem 2 cukrzycy. Problemy Medycyny Rodzinnej 2010; 12 (3): Szewczyk A., Pielęgniarstwo Diabetologiczne. PZWL Warszawa 2013: Tatoń J., Czech A., Bernas A., Szczeklik-Kumala Z., Cukrzyca w Polsce-można lepiej. Warszawski Uniwersytet Medyczny, Warszawa 2009:

9 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Ewa Bełz Ocena umiejętności pomiarów glikemii u osób starszych z cukrzycą typu 2 przez pielęgniarkę POZ 10. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę Diabetologia Kliniczna. Via Medica tom 4, supl. A: A Zalecenia w Opiece Diabetologicznej Polskiej Federacji Edukacji w Diabetologii, konsultantów krajowych w dziedzinach: pielęgniarstwa, pielęgniarstwa diabetologicznego i pielęgniarstwa epidemiologicznego 2016: 2. STRESZCZENIE Cukrzyca ma charakter choroby przewlekłej i nieuleczalnej, dlatego też istotne znaczenie ma edukacja. Celem jej jest zaangażowanie osób chorych do kontroli cukrzycy. Edukacja jest niezbędnym warunkiem samokontroli, która kształtuje zachowania zdrowotne, umożliwia kontrolę, ocenę, modyfikację terapii dla osiągnięcia indywidualnie określonych celów terapeutycznych, takich jak: uzyskanie dobrego wyrównania metabolicznego, zapobieganie ostrym i przewlekłym powikłaniom oraz utrzymanie dobrej jakości życia. Samokontrola pozwala lepiej zrozumieć chorobę, motywuje do lepszego przestrzegania zaleceń. Najczęściej jest utożsamiana z pomiarami glikemii przez pacjenta w domu. Pielęgniarka POZ bierze aktywny udział w edukacji chorych na cukrzycę typu 2. Celem przeprowadzonych badań było dokonanie oceny umiejętności pomiarów glikemii przez osoby starsze chorujące na cukrzycę typu 2, przez pielęgniarkę pracującą w Podstawowej Opiece Zdrowotnej. W pracy zastosowano technikę ankiety, a narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji. Badania ankietowe przeprowadzono w październiku i listopadzie w 2014 roku, a uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. W badaniach wzięło udział 45 osób w przedziale wiekowym od 50 do 80 lat i powyżej, zamieszkujący powiat biłgorajski. Większość badanych pacjentów (84%) wykonywała pomiary glikemii na glukometrze i potrafiła przeanalizować uzyskany wynik. Przeważnie pomiary dokonywane były na czczo. Połowa nie prowadziła dzienniczka samokontroli. Do nakłucia używali nakłuwacza, a igły w nim były rzadko wymieniane ze względów ekonomicznych. Przeważnie wszyscy przestrzegali higieny rąk przed badaniem. W procesie leczenia cukrzycy, pielęgniarka POZ przypomina chorym o systematycznym pomiarze glikemii nie tylko na czczo, ale i po posiłku, który stanowi najważniejszy wskaźnik wyrównania cukrzycy oraz zapobiega powikłaniom. W związku z tym, że w edukacji osób starszych pielęgniarka jest głównym źródłem wiedzy o chorobie, wymaga się od niej ciągłego uzupełniania wiedzy oraz doskonalenia umiejętności praktycznych. ABSTRACT Diabetes is a chronic and incurable disease, which is why the education in this field is so important. Its purpose is to involve patients with diabetes in management of diabetes. Education is a prerequisite for self-control, which shapes health behaviours, facilitates control, assessment, therapy modification to achieve individually specific therapeutic goals, such as obtaining good metabolic control, preventing acute and chronic complications, and maintaining a good quality of life. Self-control allows a better understanding of the disease and encourages better compliance with 125

10 DOBROSTAN A EDUKACJA the recommendations. It is most often identified as the patient's ability to monitor the glucose levels at home. The primary care nurse is actively involved in the education of patients with type 2 diabetes. The goal of the study was to assess the skills of the elderly patients with type 2 diabetes to monitor their glucose levels, by the primary care nurse. The technique used in this study was the survey and the research tool was a proprietary questionnaire. The surveys were conducted in October and November 2014, while the results obtained were statistically analysed. The study involved 45 people aged and over, residents of the District of Biłgoraj. Most of the surveyed patients (84%) measured their blood glucose level using the meter and were able to analyse the results. In most cases, the measurements were carried out on an empty stomach. Half did not keep a self-monitoring log. To pierce the skin, they used lancets that were rarely replaced for economic reasons. Usually, all the patients observed hand hygiene rules before the test. In the process of treating diabetes, the primary care nurse reminds the patients about the need for systematic measurements of glucose not only on an empty stomach, but also after a meal, which is the most important indicator of diabetes control and prevention of complications. Therefore, in the education of the elderly, a nurse is the main source of information about the disease, and therefore she is required to continuously update her knowledge and practical skills. Artykuł zawiera znaków ze spacjami 126