The analysis of knowledge about diabetes mellitus and the frequency of self-monitoring of blood glucose in patients with type 2 diabetes

Transkrypt

1 The analysis of knowledge about diabetes mellitus and the frequency of self-monitoring of blood glucose in patients with type 2 diabetes Analiza wiedzy o chorobie oraz częstość prowadzenia samokontroli glikemii u pacjentów z typem 2 cukrzycy Ryszard Swoboda, Marta Biedak, Sebastian Sirek, Anna Kałuża, Władysław Grzeszczak, Krzysztof Strojek Key words: diabetes, education, self-monitoring of blood glucose Słowa kluczowe: cukrzyca, edukacja, samokontrola glikemii Clinic of Internal Medicine, Diabetology and Nephrology, Medical University of Silesia in Zabrze prof. Władysław Grzeszczak, MD, PhD Head of Chair and Clinic prof. Krzysztof Strojek, MD, PhD Mentor of the Students Scientific Society of the Medical University of Silesia (SUM), Zabrze Students Scientific Society at the Department of Internal Medicine, Diabetology and Nephrology, SUM, Zabrze Ryszard Swoboda, Marta Biedak, Sebastian Sirek, Anna Kałuża Medical students CORRESPONDENCE ADDRESS: Klinika Chorób Wewnętrznych, Diabetologii i Nefrologii, Śląski Uniwersytet Medyczny ul. 3 Maja 13/ Zabrze rswoboda@op.pl kstrojek@sum.edu.pl RECEIVED: ACCEPTED: Abstract: Background. The correct treatment of diabetes mellitus (DM) includes patients education with the knowledge about disease, the role of diet, education and self-monitoring of blood glucose (SMBG). Aim. To analyze: a) the knowledge about DM among patients (pts) with DM type 2 depending on the degree of education and treatment algorithm, b) the compliance of SMBG with standards of diabetic management. Methods. The study included 185 pts with DM type 2 (M87, F98; age 63±9 y, duration of diabetes 13±10 y, BMI 30.3±4.7 kg/m 2 ). The study questionnaire contained overall data, 17 questions assessing knowledge of DM (scale from 1 to 27 points), questions about frequency of SMBG. Results. The knowledge of DM was significantly higher (p<0.001) in pts with university education (18.9±2.9 p) in comparison to pts with secondary (16.1±3 p), vocational (15.8±3 p), and primary education (15.8±3.2 p). The knowledge about DM did not differ depending on the way of treatment. There was no significant correlation between this knowledge and glycemia. 25% of pts on oral drugs measured their glycemia level with frequency recommended by Polish Diabetes Association, 25% too rarely, and 50% too frequently. Among pts treated with 1 2 insulin injections, 51% measured glycemia in accordance with standards, 40% too rarely, and 9% too frequently. 49% of pts treated with multiple injections measured glycemia too rarely. Conclusions. The knowledge about DM is connected with the degree of education, but there is no relation between this knowledge and metabolic control. Diabetic pts measure glycemia inconsistently with standards. The study indicates the necessity of adjustment of educational strategy to the degree of patient s education. Streszczenie: Wstęp. Prawidłowe leczenie cukrzycy obejmuje edukację pacjenta w zakresie wiedzy o chorobie, roli diety i wysiłku fizycznego oraz samokontroli glikemii. Cel. Analiza a) wiedzy pacjentów chorych na cukrzycę typu 2 o chorobie w zależności od wykształcenia oraz sposobu leczenia, b) zgodności częstości samokontroli z zaleceniami. Materiał i metody. Badanie ankietowe objęło 185 chorych na cukrzycę typu 2 leczonych w Wojewódzkiej Przychodni dla Chorych na Cukrzycę w Zabrzu (M87, K98; wiek 63±9 lat; czas trwania choroby 13±10 lat; BMI 30,3±4,7 kg/m 2 ). Ankieta zawierała dane ogólne, 17 pytań dotyczących wiedzy o cukrzycy (skala od 1 do 27) oraz pytania na temat częstości samokontroli i liczby zużywanych pasków. Wyniki. Stan wiedzy o chorobie był istotnie wyższy (p<0,001) u osób z wykształceniem wyższym (18,9±2,9 pkt) w porównaniu z osobami z wykształceniem średnim (16,1±3 pkt), zawodowym (15,8±3 pkt) i podstawowym (15,8±3,2 pkt). Stan wiedzy o chorobie nie różnił się w zależności od sposobu leczenia (chorzy na lekach doustnych 16,4±3,1 pkt, chorzy leczeni 1 2 wstrzyknięciami insuliny 16,8±3,2 pkt, wielokrotnymi wstrzyknięciami 15,9±3,2 pkt). Nie obserwowano znamiennej korelacji między stanem wiedzy a glikemią. 25% chorych leczonych doustnie mierzyło glikemię z częstością zgodną z zaleceniami, 25% zbyt rzadko, 50% zbyt często. Dla chorych leczonych 1 2 wstrzyknięciami insuliny odsetki wynosiły odpowiednio: zbyt rzadko 40%, zbyt często 9%, zgodnie z zaleceniami 51%. W podgrupie leczonych wielokrotnymi wstrzyknięciami u 49% chorych częstość pomiarów była niezgodna z wytycznymi. Wnioski. Stan wiedzy na temat cukrzycy jest związany z wykształceniem, nie ma natomiast związku z uzyskiwanymi parametrami wyrównania. Chorzy na cukrzycę wykonują oznaczenia glikemii niezgodnie z zaleceniami. Badanie wskazuje na konieczność dopasowania strategii edukacji do poziomu wykształcenia. (Probl Med Rodz 2010;3(32):5 10) PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, November 2010, VOL. XII, No. 3 5

2 Wstęp Prawidłowe leczenie cukrzycy oraz zapobieganie jej powikłaniom wymaga wysiłku zarówno ze strony lekarza, jak i samego pacjenta. Skuteczność terapii zależy nie tylko od zastosowanego leczenia behawioralnego czy farmakologicznego, ale również od właściwej mobilizacji pacjentów do współuczestniczenia w procesie leczniczym 1. Edukacja pacjentów, podkreślająca niepodważalną rolę wysiłku fizycznego oraz odpowiedniej diety w leczeniu i zapobieganiu powikłaniom cukrzycy, stanowi jeden z najważniejszych i jednocześnie jeden z najbardziej czasochłonnych elementów właściwej terapii tej choroby 2,3. Samokontrola glikemii prowadzona przez pacjentów stanowi z jednej strony nieodłączny element monitorowania skuteczności leczenia, będący podstawą stosowanej terapii, z drugiej zaś jest odzwierciedleniem zaangażowania pacjenta w proces leczniczy 4. Odpowiednia częstość samokontroli glikemii, uzależniona od rodzaju stosowanej terapii, może być motywacją do ciągłego dostosowywania dawek leków przeciwcukrzycowych, doboru odpowiedniego posiłku oraz intensywności aktywności fizycznej do aktualnego stężenia glukozy we krwi 5. Chorzy dokonujący samodzielnych pomiarów stężenia glukozy w osoczu krwi wymagają odpowiedniego przeszkolenia w zakresie obsługi glukometru, właściwej interpretacji wyników oraz dalszego postępowania 1. Ponieważ u podłoża wszystkich elementów prawidłowego leczenia cukrzycy leży ciągła edukacja pacjenta w zakresie aktywnego współuczestniczenia w procesie leczniczym, ciekawym zagadnieniem wydaje się stan wiedzy pacjentów o chorobie. Celami pracy były: 1. analiza wiedzy chorych na cukrzycę typu 2 na temat samej choroby oraz sposobów prawidłowej terapii behawioralnej w zależności od wykształcenia i sposobu leczenia, 2. analiza zgodności częstości samokontroli z częstością zalecaną przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne (PTD). Materiał i metody Badanie ankietowe obejmowało grupę 185 (87 mężczyzn, 98 kobiet) chorych na cukrzycę typu 2, którzy od października 2009 roku do marca 2010 roku zgłosili się na wizytę kontrolną do Wojewódzkiej Poradni dla Chorych na Cukrzycę w Zabrzu. Średni wiek pacjentów wyniósł 63±9 lat, BMI 30,3±4,7 kg/m 2, czas trwania cukrzycy 13±10 lat, średnie stężenie glukozy na czczo 141±39 mg%, po posiłku 165±56 mg%, średni odsetek hemoglobiny glikowanej HbA 1c 7,7±2,0%. Z każdym z chorych, po uzyskaniu zgody na uczestnictwo w badaniu, przeprowadzono wywiad obejmujący zestaw pytań dotyczących podstawowych danych demograficznych i klinicznych oraz stosowanego leczenia. Następnie chorzy wypełnili ankietę dotyczącą wiedzy o chorobie i częstości samokontroli. Pytania zawarte w ankiecie przedstawiono w Tabeli I. Stan wiedzy o cukrzycy oceniono na podstawie liczby punktów (pkt) uzyskanych z właściwej odpowiedzi na 17 pytań ankietowych. Skala możliwych do uzyskania punktów wynosiła od 1 do 27. Badaną populację podzielono ze względu na sposób leczenia cukrzycy (leki doustne, 1 2 wstrzyknięcia insuliny, wielokrotne wstrzyknięcia). Częstość samokontroli glikemii prowadzona przez chorych została porównana do odpowiedniej częstości rekomendowanej w Zaleceniach Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego 1 i na tej podstawie samokontrola określona została jako zbyt częsta, prawidłowa lub zbyt rzadka. Liczbę zużytych przez chorych pasków do glukometru obliczoną na podstawie podanej częstości samokontroli glikemii porównano z ich liczbą przepisaną przez lekarzy. Pytania zadawane przez badających w czasie przeprowadzania ankiety były przedstawione w taki sposób, aby były zrozumiałe dla każdego badanego, zaś wszelkie wątpliwości pacjentów dotyczące zrozumienia zadawanych pytań lub terminów medycznych zostały odpowiednio wyjaśnione. Wyniki Na Rycinie 1 przedstawiono stan wiedzy o cukrzycy w zależności od poziomu wykształcenia. Osoby z wykształceniem wyższym wyróżniały się istotnie lepszym (p<0,001) stanem wiedzy (18,9±2,9 pkt) w porównaniu z badanymi z wykształceniem średnim (16,1±3,0 pkt), zawodowym (15,8±3,0 pkt) i podstawowym (15,8±3,2 pkt). Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w stanie wiedzy o chorobie pomiędzy badanymi z wykształceniem średnim, zawodowym i podstawowym. Podobnie, nie wykazano istotnych różnic w poziomie wiedzy o cukrzycy w zależności od stosowanego leczenia (leki doustne 16,4±3,1 pkt; 1 2 wstrzyknięcia insuliny 16,8±3,2 pkt; wielokrotne wstrzyknięcia insuliny 15,9±3,2 pkt) (Rycina 2). Nie zaobserwowano również istotnej korelacji pomiędzy stanem wiedzy a średnimi stężeniami glikemii na czczo i po posiłku oraz odsetkiem hemoglobiny glikowanej (r<0,2). Na pytanie o typ cukrzycy, na który choruje ankietowany, prawidłowo odpowiedziało 154 (83,2%) chorych. 14 (7,6%) badanych wskazało, iż do rozwoju cukrzycy przyczyniają się czynniki genetyczne, dietetyczne oraz mała aktywność fizyczna, a 70 (37,8%) chorych uważa, że brak dolegliwości jest równoznaczny z prawidłowym stężeniem cukru we krwi. Prawidłową wartość docelowego stężenia 6 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, November 2010, VOL. XII, No. 3

3 Tabela I. Pytania ankietowe oceniające wiedzę pacjentów o cukrzycy wraz z punktacją 1. Na jaki typ cukrzycy Pan(i) choruje? a. typ 1 b. typ 2 c. typ 3 d. nie wiem 2. Zachorowałem na cukrzycę, ponieważ: (można wskazać kilka) a. odziedziczyłem geny po przodkach b. źle się odżywiam mam nadwagę 0 3 pkt c. za mało się ruszam d. wszystkie e. nie wiem 3. Jeżeli nic mi nie dolega, to znaczy, że mam prawidłowy cukier: a. prawda b. nieprawda 4. Insulina, która reguluje poziom cukru we krwi, produkowana jest w: a. trzustce b. wątrobie c. płucach d. jelitach 5. Zachorowałem na cukrzycę, ponieważ mój organizm: a. produkuje za mało insuliny b. nie produkuje insuliny c. produkuje za mało insuliny i nie działa ona prawidłowo 6. Prawidłowy poziom cukru to: a. na czczo <110 mg% b. na czczo <140 mg% c. po posiłku <200 mg% 7. Prawidłowe ciśnienie krwi to: a. 140/90 b. 130/80 c. 160/90 8. Prawidłowe leczenie cukrzycy polega na: (można wskazać kilka) a. odpowiedniej diecie unikaniu pokarmów smażonych, pieczonych, ostro przyprawionych b. odpowiedniej diecie zmniejszeniu ilości jedzenia tak, aby schudnąć, albo nie mieć nadwagi 1 3 pkt c. regularnym pobieraniu leków d. codziennej aktywności fizycznej 9. Co powinno się mierzyć w domu? (można wskazać kilka) a. poziom cukru b. ciśnienie krwi c. wagę d. cukier w moczu e. aceton w moczu 10. Co bardziej podnosi cukier? a. kromka chleba b. drożdżówka c. nie wiem 11. Co bardziej podnosi cukier? a. mięso w panierce b. mięso gotowane c. nie wiem 12. Co bardziej podnosi cukier? a. pomidor b. gruszka c. nie wiem 13. Co bardziej podnosi cukier? a. szklanka mleka b. szklanka soku z kartonu c. nie wiem 14. Co bardziej podnosi cukier? a. kieliszek wina b. szklanka piwa c. nie wiem 15. Jak często powinno się badać oczy? a. co 0,5 roku b. co 1 rok c. co 2 lata d. co 5 lat e. nie wiem 16. Co to jest wysiłek fizyczny? (można wskazać kilka) a. mycie okien b. robienie zakupów c. spacer d. jazda na rowerze e. praca w ogrodzie 0 3 pkt 0 5 pkt 17. Co najbardziej obniża cukier we krwi? a. 15-minutowy bieg b. 30-minutowe pływanie c. 45-minutowa jazda na rowerze d. 2-godzinny spacer PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, November 2010, VOL. XII, No. 3 7

4 Rycina 1. Wiedza chorych na cukrzycę typu 2 w zależności od poziomu wykształcenia Rycina 2. Wiedza chorych na cukrzycę typu 2 w zależności od sposobu leczenia Liczba punktów Liczba punktów wyższe 18,9 p<0,001 leki doustne 16,4 Wykształcenie średnie zawodowe 16,1 p=ns 15,8 p=ns Sposób leczenia 1 2 wstrzyknięcia insuliny wstrzyknięcia wielokrotne 16,8 15,9 podstawowe 15,8 dla wszystkich p=ns glukozy we krwi na czczo oraz docelowego ciśnienia tętniczego krwi podało odpowiednio 143 (77,3%) i 141 (76,2%) ankietowanych. Wszystkie elementy prawidłowego leczenia cukrzycy (odpowiednia dieta zmniejszanie ilości jedzenia tak, aby schudnąć, albo nie mieć nadwagi, regularne pobieranie leków zleconych przez lekarza, codzienna aktywność fizyczna) zostały wskazane przez 19 (10,3%) badanych. 86 (46,5%) chorych wie, że celem właściwej kontroli metabolicznej należy w domu dokonywać pomiarów stężenia glukozy we krwi, ciśnienia tętniczego oraz kontrolować masę ciała. Na wszystkie pięć pytań o produkty żywnościowe, które w większym stopniu podwyższają stężenie glukozy we krwi, prawidłowo odpowiedziało 51 (27,6%) chorych, zaś na pytania dotyczące roli wysiłku fizycznego w terapii cukrzycy prawidłowej odpowiedzi udzieliło 18 (9,7%) ankietowanych. 53 (28,6%) badanych wskazało poprawnie zalecaną częstość kontroli okulistycznych. W Tabeli II przedstawiono podaną przez chorych częstość pomiarów glikemii w samokontroli w porównaniu z zaleceniami PTD. Zwraca uwagę, że wśród chorych leczonych lekami doustnymi tylko co czwarty pacjent kontroluje glikemię z częstością zalecaną. W grupach chorych leczonych insuliną tylko połowa prowadzi samokontrolę zgodnie z zaleceniami. Częstość oznaczeń zgodna z rekomendacjami PTD była istotnie niższa w grupie chorych leczonych doustnie w porównaniu z pacjentami na insulinie (p<0,0001 w porównaniu z całą grupą leczonych insuliną; p<0,001 w porównaniu z chorymi na 1 2 wstrzyknięciach; p<0,003 w porównaniu z chorymi na wielokrotnych wstrzyknięciach). Częstość oznaczeń zgodna z zaleceniami nie różniła się istotnie u chorych leczonych 1 2 wstrzyknię- Tabela II. Zgodność częstości samokontroli glikemii z zaleceniami Grupa chorych w zależności od sposobu leczenia (n liczba badanych) [zalecana częstość samokontroli glikemii/miesiąc] zbyt rzadko n (%) zgodnie z zaleceniami n (%) zbyt często n (%) Leki doustne (n=99) [20 40/miesiąc] 1 2 wstrzyknięcia insuliny (n=35) [60 120/miesiąc] Wielokrotne wstrzyknięcia insuliny (n=51) [>90/miesiąc] 25 (25,3%) 25 (25,3%)* 49 (49,4%) 14 (40,0%) 18 (51,4%)** 3 (8,6%) 25 (49,0%) 26 (51,0%)*** * p<0,001 vs chorzy na insulinie; ** p<0,005 vs chorzy na lekach doustnych; *** p<0,001 vs chorzy na lekach doustnych 8 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, November 2010, VOL. XII, No. 3

5 Tabela III. Deklarowana przez chorych liczba opakowań pasków do glukometru przepisanych przez lekarzy oraz zużytych przez chorych w ciągu roku w zależności od stosowanego leczenia Grupa chorych w zależności od sposobu leczenia ciami insuliny w porównaniu z chorymi na wielokrotnych wstrzyknięciach. Większość badanych (71,9%) podejmuje się mierzenia stężenia glukozy we krwi, ponieważ chce stale kontrolować aktualny stan glikemii. 70 (37,8%) ankietowanych zmniejsza ilość jedzenia w odpowiedzi na wysokie stężenie glukozy, 47 (25,4%) chorych reguluje dawki leków w zależności od stężenia glukozy we krwi, a 23 (12,4%) badanych stosuje samokontrolę tylko z powodu zaleceń lekarskich. Deklarowana przez chorych liczba zużytych pasków do glukometru była większa od deklarowanej liczby pasków przepisanych im przez lekarzy o 6,4% do 27,5% w zależności od badanej grupy (Tabela III). Dyskusja Liczba przepisanych opakowań pasków / rok Liczba zużywanych opakowań pasków / rok Leki doustne wstrzyknięcia insuliny Wielokrotne wstrzyknięcia insuliny Suma Stan wiedzy chorych na cukrzycę typu 2 o chorobie, będący wynikiem zaangażowania pacjenta w proces leczniczy, stanowi odzwierciedlenie podejmowanego przez zespół medyczny wysiłku, którego nadrzędnym celem jest jak najlepsza kontrola glikemii, a co się z tym wiąże, redukcja występowania i progresji powikłań cukrzycy 6,7. Jak wynika z niniejszej pracy, stopień zaangażowania lekarza w proces edukacji pacjentów powinien zależeć od stopnia wykształcenia chorego. Pacjenci z wyższym wykształceniem, prezentujący najlepszy stan wiedzy o cukrzycy, prawdopodobnie wymagać będą mniejszego zaangażowania w proces edukacji chorych niż pacjenci z niższym wykształceniem. Ponieważ sposób leczenia cukrzycy nie ma wpływu na stan wiedzy o chorobie oraz sposobach właściwej terapii behawioralnej, lekarze zobowiązani są do ciągłej edukacji chorych, niezależnie od stopnia intensyfikacji leczenia. Niniejsza praca, wskazując na niski poziom wiedzy pacjentów o sposobach właściwej terapii behawioralnej, ukazuje poważny problem, którego odzwierciedleniem może być niepełna skuteczność stosowanej terapii farmakologicznej, jak również jej nadużywanie spowodowane wyłączeniem z procesu leczniczego jej istotnego elementu. Wśród wielu danych uzyskanych w naszym badaniu, na uwagę zasługuje fakt, iż niemal 40% chorych uważa, że brak dolegliwości jest równoznaczny z prawidłowym stężeniem glukozy we krwi. Z tej informacji można wnioskować, że ten odsetek chorych, nie odczuwając żadnych dolegliwości, nie będzie widział potrzeby pomiaru stężenia glikemii, a tym bardziej dostosowywania ilości i kaloryczności posiłków oraz intensywności aktywności fizycznej do aktualnego poziomu glikemii. Nieodłącznym elementem terapii cukrzycy jest właściwa dieta, oparta na znajomości indeksu glikemicznego poszczególnych posiłków. Odpowiednia dieta przyczynia się do lepszej kontroli glikemii oraz zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych u chorych na cukrzycę typu 2 8. Ponieważ jedynie 10% chorych podało, iż prawidłowe leczenie cukrzycy polega na stosowaniu odpowiedniej diety, codziennej aktywności fizycznej oraz regularnym stosowaniu leków zleconych przez lekarza, należy pamiętać o tym, że aż 90% chorych na cukrzycę typu 2 świadomie wyklucza co najmniej jedną z wyżej wymienionych istotnych składowych terapii tej choroby, uważając ją za nieistotny w procesie leczniczym. Niestety, jedynie 30% badanych wskazuje prawidłowo podstawowe posiłki, których spożycie w istotny sposób prowadzi do wzrostu glikemii we krwi, co niewątpliwie stanowi kolejną przyczynę złej kontroli metabolicznej oraz zwiększa ryzyko wystąpienia i progresji groźnych dla życia powikłań cukrzycy. Nieodłącznym elementem terapii cukrzycy powinna być odpowiednia aktywność fizyczna, która powoduje obniżenie stężenia glukozy we krwi. Niski poziom wiedzy pacjentów w tej kwestii powinien skłaniać lekarzy do podkreślania pozytywnej roli wysiłku fizycznego w leczeniu cukrzycy. Inną kwestią poruszoną w tej pracy jest problem samokontroli glikemii, której częstość zgodną z zaleceniami podaje od 25% do 50% chorych. Wcześniejsze doniesienia wskazują, że wśród chorych, którzy deklarują umiejętność samooceny stężenia glukozy, jedynie połowa dokonuje prawidłowej oceny 9. Zważywszy na korzystny efekt odpowiedniej częstości samokontroli glikemii na stopień wyrównania metabolicznego w wielu grupach badanych 4,5, podane wyżej odsetki nie są satysfakcjonujące. Szczególną uwagę zwracają nieuzasadnione względami klinicznymi zbyt częste samokontrole u chorych leczonych doustnie. Niesie to ze sobą niepotrzebny wzrost wydatków, który nie ma merytorycznego uzasadnienia. Prowadzona przez połowę chorych leczonych doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi zbyt częsta samokontrola glikemii może wynikać z obawy chorego przed włączeniem do terapii insuliny. Z kolei zbyt mała częstość samokontroli glikemii prowadzona przez stosunkowo duży odsetek chorych PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, November 2010, VOL. XII, No. 3 9

6 leczonych insuliną może być podyktowana zwykłą niechęcią pacjentów do częstego nakłuwania opuszki palców. Niezgodna z zaleceniami częstość prowadzonej samokontroli glikemii może również wynikać z nieznajomości zalecanej częstości w poszczególnych grupach chorych. Właściwie prowadzona edukacja pacjentów chorych na cukrzycę typu 2, obejmująca podstawową wiedzę na temat roli diety, wysiłku fizycznego oraz samokontroli glikemii we właściwej terapii cukrzycy, może przyczynić się do lepszej kontroli metabolicznej oraz ograniczenia stosowanego leczenia farmakologicznego 10. Przedstawione w naszej pracy wyniki wskazują, że niepełne wykorzystanie edukacji manifestujące się ograniczoną wiedzą chorych może stanowić przyczynę nieuzyskania optymalnych efektów leczenia. Wnioski 1. Stan wiedzy chorych na cukrzycę typu 2 zależy od poziomu wykształcenia pacjenta, nie ma natomiast związku z uzyskiwanymi parametrami wyrównania. 2. Częstość samokontroli glikemii odbiega od zaleceń rekomendowanych przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne. 3. Niski stan wiedzy chorych o cukrzycy wskazuje na konieczność intensyfikacji strategii edukacyjnej prowadzonej przez zespół diabetologiczny. References: 1. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę, Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Diabetologia Praktyczna 2010;11(supl. A):A1 A Sieradzki J. Cukrzyca. Via Medica: Gdańsk, Strojek K. Diabetologia. Praktyczny Poradnik. Termedia: Poznań, Szymborska-Kajanek A, Psurek A, Hese R, Strojek K. Self-monitoring of blood glucose in treatment of type 2 diabetes. Diabetes Res Clin Pract 2009;86 (Suppl 1):S49 S Schütt M, Kern W, Krause U, Busch P, Dapp A, Grziwotz R, Mayer I, Rosenbauer J, Wagner C, Zimmermann A, Kerner W, Holl RW; DPV Initiative. Is the frequency of self-monitoring of blood glucose related to long-term metabolic control? Multicenter analysis including ,500 patients from 191 centers in Germany and Austria. Exp Clin Endocrinol Diabetes 2006;114: The Diabetes Control and Complications Trial Research Group. The effect of intensive treatment of diabetes on the development and progression of long-term complications in insulin-dependent diabetes mellitus. N Engl J Med 1993;329: Stratton IM, Adler AI, Neil HA, Matthews DR, Manley SE, Cull CA, Hadden D, Turner RC, Holman RR. Association of glycemia with macrovascular and microvascular complications of type 2 diabetes (UKPDS 35): prospective observational study. BMJ 2000;321: Pi-Sunyer FX, Maggio CA, McCarron DA, Reusser ME, Stern JS, Haynes RB, Oparil S, Kris-Etherton P, Resnick LM, Chait A, Morris CD, Hatton DC, Metz JA, Snyder GW, Clark S, McMahon M. Multicenter randomized trial of a comprehensive prepared meal program in type 2 diabetes. Diabetes Care 1999;22: Strojek K, Bartnik M, Basiuk J, Grzeszczak W, Pietraszek F, Pierzchała K. Analiza zdolności do samooceny glikemii u chorych na cukrzycę w zależności od współistnienia neuropatii układu autonomicznego i stopnia wyrównania metabolicznego. Diabetologia Polska 1995;2: Nathan DM, Buse JB, Davidson MB, Heine RJ, Holman RR, Sherwin R, Zinman B; Professional Practice Committee, American Diabetes Association; European Association for the Study of Diabetes. Management of hyperglycaemia in type 2 diabetes: a consensus algorithm for the initiation and adjustment of therapy. A consensus statement from the American Diabetes Association and the European Association for the Study of Diabetes. Diabetologia 2006;49: PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, November 2010, VOL. XII, No. 3