RYNEK RZEPAKU W POLSCE I ROZWÓJ PRZEMYS U T USZCZOWEGO MARKET OF RAPE AND THE FOOD INDUSTRY IN POLAND

Transkrypt

1 234 S. STOWARZYSZENIE Urban EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 7 Stanis³aw Urban Akademia Ekonomiczna we Wroc³awiu RYNEK RZEPAKU W POLSCE I ROZWÓJ PRZEMYS U T USZCZOWEGO MARKET OF RAPE AND THE FOOD INDUSTRY IN POLAND S³owa kluczowe: rzepak, przemys³ t³uszczowy, biopaliwa, rolnictwo, t³uszcze roœlinne Key words: rape, rapeseeds, oil industry, bio-fuel, agriculture, and plant oil Synopsis. Przeanalizowano rynki rzepaku w Polsce i rozwój przemys³u t³uszczowego. Wstêp Rzepak jako roœlina uprawna sta³ siê w Polsce najwa niejsz¹ roœlin¹ w grupie roœlin przemys³owych, wypieraj¹c na drugie miejsce pod wzglêdem powierzchni uprawy buraki cukrowe. Rynek rzepaku tworz¹ rolnicy produkuj¹cy nasiona tej roœliny oleistej, przedsiêbiorstwa zajmuj¹ce siê kontraktacj¹ i skupem rzepaku oraz jego przechowalnictwem i handlem, a tak e przedsiêbiorstwa przemys³u t³uszczowego zajmuj¹ce siê przetwórstwem nasion rzepaku. Produkcja rzepaku jest rozdrobniona, co jest nastêpstwem rozdrobnienia struktury agrarnej. Natomiast bardziej skoncentrowana jest kontraktacja i skup rzepaku, a jeszcze bardziej jego przetwórstwo. Przemys³ t³uszczowy, bazuj¹cy na surowcach roœlinnych, czêsto nazywany przemys³em olejarskim, charakteryzuje siê wysokim stopniem koncentracji. Przedsiêbiorstwa przemys³u t³uszczowego pod wzglêdem wielkoœci znacznie przewy szaj¹ przeciêtn¹ dla ca³ego przemys³u spo ywczego. Wiêkszoœæ mocy przerobowej tej bran y nale y do szeœciu najwiêkszych przedsiêbiorstw. Produkcja rzepaku W Polsce przemys³ t³uszczowy przerabia g³ównie surowce krajowe, a w niewielkim tylko stopniu surowce importowane, np. s³onecznik. G³ównym surowcem jest rzepak ozimy, którego uzupe³nienie stanowi rzepak jary, nazywany te rzepikiem. Powierzchniê uprawy, plony oraz zbiory rzepaku i rzepiku w Polsce w latach -25 przedstawiono w tabeli 1. Powierzchnia uprawy najwa niejszej roœliny oleistej wykazywa³a wysok¹ zmiennoœæ. Najwiêksz¹ powierzchniê uprawy te zajmowa³y w r. wynosi³a ona 66,4 tys.ha. Natomiast najmniejszy area³ uprawy rzepaku i rzepiku polskie rolnictwo osi¹gnê- ³o w r. 282,6 tys.ha. Spadek powierzchni uprawy by³ spowodowany obni eniem cen w nastêpstwie wysokich zbiorów osi¹gniêtych w roku poprzednim.

2 Rynek rzepaku w Polsce i rozwój przemys³u t³uszczowego 235 Tak du e zró nicowanie powierzchni uprawy roœlin oleistych wynika³o g³ównie z przyczyn koniunkturalnych. Po latach, i 24 wyró - niaj¹cych siê wysokimi zasiewami rzepaku i rekordowymi zbiorami, wystêpowa³ spadek cen skupu jego nasion. Spowodowa³o to rezygnacjê czêœci plantatorów z kontynuowania uprawy rzepaku. Taka sytuacja powtarza³a siê kilkakrotnie w analizowanym okresie, tym bardziej, e czêsto obni ano ceny wczeœniej przyrzeczone plantatorom rzepaku. Powierzchniê zbioru rzepaku ogranicza³y te czynniki klimatyczne, np. wymarzanie w czasie zimy, gradobicia i powodzie (np. w r.). Ale najwiêkszy wp³yw na powierzchniê zasiewów maj¹ czynniki koniunkturalne, przede wszystkim op³acalnoœæ uprawy. O podejmowaniu uprawy rzepaku w du ym stopniu decydowa³y te trudnoœci ze sprzeda ¹ zbó. Polska pod wzglêdem powierzchni uprawy rzepaku zajmuje w Unii Europejskiej czwarte miejsce po Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii [Raporty Tabela 1. Powierzchnia uprawy, plony i zbiory rzepaku i rzepiku Rynkowe 24, Rosiak 25]. W Polsce przewa aj¹ uprawy rzepaku ozimego. W roku 24 zbiory rzepaku objê³y 495 tys. ha rzepaku ozimego i 45 tys. ha jarego. Czêœciowo rzepak jary uprawiano w ramach przesiewów po przemarzniêciu rzepaku ozimego. Zmienne by³y te plony rzepaku i rzepiku. W analizowanym okresie waha³y siê od 1,5 t/ha w r. do 2,98 t/ha w 24 r. Plony s¹ wiêc stosunkowo niskie, jeœli wzi¹æ pod uwagê fakt, e w latach / / œrednie plony rzepaku wynosi³y w Niemczech 3,38 t/ha, Francji 3,14 t/ha, Czechach 2,6 t/ha, Danii 2,77 t/ha i Wielkiej Brytanii 3,4/ha [GUS,, 24]. O poziomie plonów decydowa³y warunki klimatyczne, a tak e wykorzystanie plonotwórczych œrodków produkcji (nawozów mineralnych i œrodków chemicznych ochrony roœlin). Rzepak jest roœlin¹ bardzo wra liw¹ na zmiany pogody, które w Polsce s¹ stosunkowo czêste. Zbiory rzepaku, bêd¹ce funkcj¹ powierzchni uprawy i plonów, ulega³y w omawianym okresie powa nym wahaniom. Najwy sze zbiory uzyskano w 24 r. i wynios³y 165 tys. t, najni sze zaœ w r. 449,3 tys. t. Taka du a zmiennoœæ zbiorów rzepaku i rzepiku utrudnia funkcjonowanie przemys³u t³uszczowego, a tak e sprzeda nadwy ek surowca, w przypadku jego nadmiernej poda y. Nie mo na zawieraæ umów z odbiorcami zagranicznymi na sta³e, wieloletnie dostawy surowca, gdy nie ma gwarancji, e mo liwe bêdzie wywi¹zanie siê z obowi¹zku dostaw. Natomiast w latach, kiedy zbiory s¹ bardzo niskie, jak w latach,, czy, zachodzi koniecznoœæ dokonywania uzupe³niaj¹cego importu surowca dla przemys³u t³uszczowego. Stabilnoœæ produkcji rzepaku mo na poprawiæ, wprowadzaj¹c wieloletni¹ kontraktacjê rzepaku na warunkach akceptowanych przez producentów rolnych, obejmuj¹cych ustalanie gwarantowanych cen minimalnych. Przy tym przedsiêbiorstwa przemys³u t³uszczowego i skupuj¹ce rzepak powinny wywi¹zywaæ siê ze zobowi¹zañ w stosunku do rolników dostarczaj¹cych surowiec. W omawianym okresie niektóre przedsiêbiorstwa wycofywa³y siê z wczeœniejszych zobowi¹zañ, co powodowa³o niezadowolenie wœród rolników i ich rezygnacjê z dalszej wspó³pracy. Ceny rzepaku w latach - systematycznie ros³y, a tak e po gwa³townym za³amaniu siê w r. w nastêpnych latach nadal ros³y, by osi¹gn¹æ najwy sz¹ wartoœæ w roku, a w nastêpnym roku znów spaœæ (tab. 2). Dodaæ nale y, e w analizowanym okresie wystêpowa³y procesy inflacyjne, które wp³ynê³y na pogorszenie op³acalnoœci produkcji rzepaku. Relacje cen 24 25* Powierzchnia uprawy [tys. ha] * prognoza ród³o: Dane GUS. 5,4 467,8 417,1 348,5 37,3 66,4 282,6 317,4 466, 545,3 436,8 443,2 439, 426,3 538,2 52, Plony [t/ha] 2,41 2,23 1,82 1,71 2,4 2,27 1,59 1,87 2,36 2,8 2,19 2,4 2,17 1,86 2,98 2,3 Zbiory [tys.t] 126, 142,7 758,2 594,4 755,7 1376,6 449,3 549,9 199,1 1131,9 958,1 163,6 952,7 793, 165, 11-12

3 236 S. Urban skupu rzepaku i pszenicy te ulega³y zmianom. Najkorzystniejsze by³y w r., najmniejsz¹ wartoœæ osi¹gnê³y w r. Zawsze w analizowanym okresie ceny rzepaku by³y co najmniej 1,43 raza wy- sze od cen pszenicy. W latach, i 24 ceny skupu rzepaku ponad dwukrotnie przewy sza³y ceny pszenicy. Tak korzystne relacje cenowe dla rzepaku mog¹ utrzymaæ siê d³u ej ze wzglêdu na wzrost zapotrzebowania na olej rzepakowy przerabiany na biodisel, czyli do celów energetycznych. Op³acalnoœæ produkcji rzepaku mo - na znacznie podnieœæ, zwiêkszaj¹c jego plony. O tym, e istnieje realna mo liwoœæ podniesienia plonów rzepaku, œwiadcz¹ plony osi¹gane w pañstwach s¹siaduj¹cych z Polsk¹. Obroty handlu zagranicznego rzepikiem przedstawiono w tabeli 3. Polska przez wiele lat eksportowa³a nasiona rzepaku, chocia by³y te lata (zw³aszcza i ), kiedy importowa³a spore jego iloœci, bo produkcja krajowa tego surowca znacznie obni y³a siê. Wydaje siê, e Polska ma odpowiednie warunki, by stale eksportowaæ du e iloœci rzepaku lub t³uszczów roœlinnych z niego wytwarzanych, tj. oleju i margaryny. Podstawowym warunkiem utrzymania eksportu rzepaku na wysokim i op³acalnym poziomie jest stabilizacja jego produkcji. Ale rozwój produkcji oleju rzepakowego przeznaczonego na cele energetyczne powoduje wzrost popytu na nasiona rzepaku w pañstwach Unii Europejskiej wysoko rozwiniêtych, co u³atwia eksport polskiego rzepaku. Tabela 2. Ceny 24 skupu rzepaku Ceny rzepaku [z³/dt] 12,23 14,47 23,3 38,28 61,73 56,68 85,45 86,54 89,57 64,28 8,63 82,17 85,35 11,66 87,64 s.12 i 24, nr 26, s.19. Tabela [tys. t] 24 Relacja cen rzepak i pszenica 1,52 1,84 1,43 1,6 2,49 1,6 1,49 1,7 1,91 1,5 1,59 1,63 1,96 2,23 2,7 Rynek rzepaku. nr 19, 3. Obroty handlu zagranicznego rzepakiem Eksport Import Rynek 19, s.15 i 24r., nr 26, s. 21. Saldo (+, ) rzepaku. r., nr Produkcja przemys³u t³uszczowego Przetwórstwo surowców oleistych oraz produkcja t³uszczów roœlinnych nale ¹ do najbardziej dynamicznie rozwijaj¹cych siê bran przemys³u spo ywczego. W latach -24 produkcja t³uszczów roœlinnych konsumpcyjnych wzros³a prawie 2,5-krotnie, w tym olejów roœlinnych 3- krotnie i margaryny 2-krotnie (tab. 4). Takie wysokie tempo wzrostu produkcji by³o mo liwe dziêki zwiêkszeniu mocy produkcyjnych przemys³u t³uszczowego w nastêpstwie przeprowadzenia powa nych inwestycji modernizacyjnych. Obecne moce produkcyjne pozwalaj¹ na dalsze zwiêkszenie produkcji oleju, a zw³aszcza margaryny w przypadku wzrostu jego eksportu. Szansê na

4 Rynek rzepaku w Polsce i rozwój przemys³u t³uszczowego 237 Tabela [tys. t] Produkcja t³uszczów roœlinnych T³uszcze roœlinne konsumpcyjne ogó³em 279,5 289, 356, 422,8 468, 55, 568,4 642, 663, 74,8 673, 699, 79, 651, 67, oleje rafinowane 76,6 7, 94,3 124,1 114,8 149,1 17,1 27,7 27,8 246,7 22,4 22, 24, 21, 22, margaryny 179,1 194, 234, 276,3 319,8 373,6 368,1 394,5 362,5 367,3 389,3 38, 371, 351, 36, Rynek Rzepaku., nr 19, s.21, r., nr 23, s.21 i 24r., nr 26, s.24. Tabela 5. Spo ycie t³uszczów [kg na 1 mieszkañca] * T³uszcze ogó³em 17,5 2,8 23, 24,8 23,5 23,6 23,3 24,6 24,7 24,1 25,3 26,3 27,9 28,5 29,6 28,4 29,5 3,8 29,2 29,2 T³uszcze zwierzêce 11,8 14,2 15,5 17, 15,6 16, 14,9 14,2 12,9 11,3 1,9 11, 11, 11,4 11,8 1,8 11, 11,3 11,6 11,1 mas³o 5, 6, 7,4 8,9 8,5 7,8 6,3 5,2 4,5 3,9 3,7 3,9 4,3 4,4 4,6 4,2 4,3 4,6 4,7 4,5 Z tego t³uszcze zwierzêce surowe i topione 6,8 8,2 8,1 8,1 7,1 8,2 8,6 9, 8,4 7,4 7,2 7,1 6,7 7, 7,2 6,6 6,7 6,7 6,9 6,6 * dane szacunkowe. Rynek Rzepaku., nr 2, s.32 i nr 26, s.32. T³uszcze roœlinne 5,7 6,6 7,5 7,8 7,9 7,6 8,4 1,4 11,8 12,8 14,4 15,3 16,9 17,1 17,9 17,6 18,5 19,5 17,6 18,1 24, to stwarzaj¹ otwieraj¹ce siê rynki wschodnie pañstw by³ego Zwi¹zku Radzieckiego. W latach - poprawi³a siê sytuacja finansowa przedsiêbiorstw przemys³u t³uszczowego. Po okresie recesji w latach 1988 i wzros³a rentownoœæ przemys³u olejarskiego oraz zwiêkszy³ siê wskaÿnik ich bie ¹cej p³ynnoœci finansowej. G³ównymi przyczynami tej poprawy by³ wzrost produkcji przemys³u oraz wzrost popytu na t³uszcze roœlinne na rynku krajowym. Równie to, e oleje importowane (s³onecznikowy, sojowy i z oliwek) s¹ dro sze od krajowego oleju rzepakowego, sprzyja sprzeda y produktów krajowych. Lepsza kondycja finansowa przedsiêbiorstw sprzyja podejmowaniu inwestycji prowadz¹cych do podwy szenia ich mocy produkcyjnej i poprawy jakoœci produktów. Spo ycie t³uszczów roœlinnych w Polsce w roku 24 wynios³o oko³o 18 kg w przeliczeniu na 1 mieszkañca i by³o wy sze ani eli w roku poprzednim, ale ni sze ani eli w latach i. Od roku 1965 spo ycie jednostkowe t³uszczów roœlinnych wzros³o trzykrotnie (tab. 5). Spo ycie t³uszczów ogó³em wynosi³o w 1965 r. 17,5 kg/1 mieszkañca i od roku 24 wzros³o do 29,2 kg/1 mieszkañca. W przepadku t³uszczów zwierzêcych po okresowym wzroœcie spo ycia, poziom konsumpcji od r. utrzymuje siê na zbli onym poziomie, tj. oko³o 11 kg, czyli nieco ni szym ani eli w 1965 r. Natomiast wzrost konsumpcji t³uszczów ogó³em by³ efektem wzrostu spo ycia t³uszczów roœlinnych. By³o to mo liwe dziêki rozwojowi przemys³u t³uszczowego [Rosiak ]. Spo ycie mas³a i t³uszczów zwierzêcych surowych oraz topionych po okresowym wzroœcie mala³o do poziomu nieco ni szego ani eli w 1965 r.

5 238 S. Urban Ze wzrostem spo ycia t³uszczów wi¹za³y siê zmiany w strukturze ich spo ycia. W 1965 r. udzia³ t³uszczów zwierzêcych w spo yciu ogó³em wynosi³ 67,4% (w tym mas³a 17,5% oraz t³uszczów zwierzêcych surowych i topionych 49,9%), t³uszczów roœlinnych zaœ 32,6%. Natomiast w roku 24 udzia³ t³uszczów zwierzêcych wynosi³ 38,% (w tym mas³a 15,4% i t³uszczów zwierzêcych surowych oraz topionych 22,6%), t³uszczów roœlinnych zaœ 62,%. Zmiana, jaka nast¹pi³a w tym wzglêdzie, przyczyni³a siê do wzrostu walorów zdrowotnych diety t³uszczowej Polaków. Wœród spo ywanych u nas t³uszczów roœlinnych przewa a olej rzepakowy. Znacznie mniejszym popytem cieszy siê margaryna. Przewa aj¹ produkty krajowe. Niewielki udzia³ w diecie t³uszczowej Polaków maj¹ t³uszcze importowane, wœród których przewa aj¹ oleje: s³onecznikowy, sojowy i ma³o u nas popularny olej z oliwek. Problem produkcji oleju rzepakowego na potrzeby przemys³u paliwowego W Polsce s¹ prowadzone przygotowania do podjêcia produkcji oleju rzepakowego na cele paliwowe, czyli produkcji tzw. biopaliwa. W wielu pañstwach produkcja taka zosta³a ju podjêta m.in. w Czechach, Niemczech i Francji. Najszersze zastosowanie to paliwo znajduje w komunikacji miejskiej oraz rolnictwie. Mo liwoœæ podjêcia produkcji biopaliwa stanowi szansê podniesienia dochodowoœci gospodarstw rolnych produkuj¹cych rzepak oraz zagospodarowania od³ogów, a zarazem rozwi¹zania problemu nadprodukcji rolnictwa. Biopaliwo rzepakowe ma bardzo du e walory ekologiczne. W r. wyprodukowano w krajach europejskich 12 tys. t biopaliwa, a w r. 32 tys. t. W r. jego produkcja wynios³a ju 1 mln t. Do najwiêkszych producentów biopaliwa nale ¹ Francja, W³ochy i Niemcy [Bodkowski ]. Obecnie s¹ rozwa ane i podejmowane w Polsce inicjatywy zmierzaj¹ce do produkcji biopaliwa z rzepaku na skalê przemys³ow¹, m.in. z ewentualnym udzia³em inwestorów zagranicznych, oraz uruchomienie mniejszych przetwórni na potrzeby lokalne. Unia Europejska planuje zwielokrotnienie uprawy rzepaku w celu produkcji biopliwa, w tym tak e w Polsce, gdzie przewiduje siê stworzenie zag³êbia rzepakowego nie tylko na potrzeby krajowe, ale te innych pañstw UE. Planuje siê, e w 21 r. uprawa rzepaku na cele paliwowe obejmie w Polsce grunty o powierzchni 1 mln ha, dziêki czemu powstanie 2 olejarni wytwarzaj¹cych biopaliwa. Produkcja rzepaku w celach przemys³owych nie podlega ograniczeniom z tytu³u limitów ustanowionych przez Uniê Europejsk¹. Szersze wprowadzenie biopaliw w krajach Unii Europejskiej zapewne doprowadzi do obliagoryjnego podjêcia jego produkcji w Polsce. W Unii Europejskiej od r. obowi¹zuje dyrektywa Komisji Europejskiej, zgodnie z któr¹ wszystkie paliwa musz¹ zawieraæ dodatek surowców ekologicznych. W roku 25 minimalny udzia³ dodatków powinien wynosiæ 2% i do 21 r. ma rosn¹æ o,75% rocznie. Za 5 lat udzia³ ten ma wynieœæ co najmniej 5,75%. Polska dotychczas nie stosuje siê do zaleceñ Unii Europejskiej. Brakuje te ustawy reguluj¹cej rynek biopaliw. Nie ma te ustalonych norm dotycz¹cych biopaliw. W Europie w 25 r. buduje siê 16 nowych instalacji do produkcji biopaliw z dodatkiem biokomponentów. W Polsce w 24 r. Rafineria Trzebinia wybudowa³a jedyn¹ w kraju instalacjê do produkcji biokomponentów (estry metylowe). Obecnie wykorzystuje siê 1% jej mocy produkcyjnych wynosz¹cych 1-12 tys. ton estrów rocznie. Z tego oko³o 15% sprzedaje siê na rynek krajowy, a 85% eksportuje g³ównie do Niemiec. Zwiêkszenie produkcji biopaliw mo e byæ op³acalne, zw³aszcza dziêki ulgom w op³atach akcyzowych obowi¹zuj¹cych dla paliw p³ynnych [Ba³dyga 25]. Problemem rozwoju produkcji biopaliwa w Polsce jest zainteresowana Francuska Federacja Producentów Roœlin Oleistych, chc¹ca uczestniczyæ w budowie polskich fabryk produkuj¹cych paliwo z rzepaku. Federacja ta proponuje swoj¹ technologiê i do 25% œrodków (w formie nieoprocentowanej po yczki) potrzebnych na budowê 2 zak³adów. Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku wysunê³o propozycjê, by produkcjê ekologicznego paliwa obj¹æ programem rz¹dowym.

6 Rynek rzepaku w Polsce i rozwój przemys³u t³uszczowego 239 Rozwój produkcji biopliwa z rzepaku stwarza ogromn¹ szansê rozwoju dla polskiego przemys³u olejarskiego oraz polskiego rolnictwa. Jej wykorzystanie nie tylko przynios³oby korzyœci rolnictwu, ale te przyczyni³oby siê do ochrony œrodowiska naturalnego. Podsumowanie Przemys³ olejarski nale y do bran przemys³u spo ywczego, które w ostatnich kilkunastu latach rozwija³y siê bardzo dynamicznie. Podstawowym surowcem tego przemys³u jest rzepak. Jego produkcja wykazuje wahania powodowane zmianami koniunktury i zró nicowaniem pogody, a tak e ma³ym zu yciem plonotwórczych œrodków produkcji. Jednym z warunków stabilizacji zbiorów rzepaku jest doprowadzenie do sta³ej wspó³pracy przemys³u t³uszczowego z rolnikami potwierdzone wieloletnimi umowami kontraktacyjnymi. Uprawa rzepaku jest bardziej op³acalna ani eli pszenicy. Jest te ³atwiejsza sprzeda nasion rzepaku ani eli innych produktów rolnych, co ma zwi¹zek z du ymi mo liwoœciami jego eksportu. Ogromn¹ szansê dalszego rozwoju przemys³u olejarskiego stwarza produkcja oleju rzepakowego na cele paliwowe. Produkcja biopaliwa rzepakowego mo e wymagaæ ju w bie ¹cym dziesiêcioleciu przeznaczenia pod uprawê rzepaku nawet 1 mln ha gruntów ornych. Pozwoli to rozwi¹zaæ nadprodukcjê ywnoœci w Polsce i bêdzie impulsem do zagospodarowania od³ogów. Przemys³ olejarski dostarcza te dla rolnictwa wysokobia³kowej œruty rzepakowej b¹dÿ makuchów rzepakowych, stanowi¹cych cenny komponent pasz treœciwych. Wzrost produkcji rzepaku mo e przyczyniæ siê do ograniczenia importu œruty sojowej na pasze. Literatura Ba³dyga E. 25: Polskie biopaliwo w Niemczech. Parkiet, nr 89. Bodkowski E. : Rzepakowe agrorafinerie. Rynek Rolniczy, nr 1. Raporty Rynkowe. i : Rynek Rzepaku () nr 19, 2 i (24) nr 25, 26. Roczniki Statystyczne. GUS, 24. Roczniki Statystyczny Rolnictwa. GUS. Rosiak E. : Krajowy rynek rzepaku w sezonie /2. Biuletyn Informacyjny ARR, nr 12. Rosiak E. 25: Rynek rzepaku w sezonie 24/25. Biuletyn Informacyjny ARR, 25 nr 1. Summary Rape is currently the most important crop in Poland, as far as the raw material for the oil industry is concerned. The area of plantations, yields and harvested crops of rape show substantial variability owing to different climatic circumstances and changes in market prices. In addition, rape is more profitable for farmers than wheat. For Polish agriculture, there is a great chance to produce bio-fuel from rapeseeds. As a consequence, it not only will create the demand for rape in our country, but also nowadays is increasing the demand for rape and bio-fuel in the European market. Adres do korespondencji prof. zw. dr hab. in. Stanis³aw Urban Akademia Ekonomiczna we Wroc³awiu Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ywnoœciowej ul. Komandorska 118/ Wroc³aw tel. ( 71) stanislaw.urban@ae.wroc.pl