WP YW GLOBALIZACJI NA RYNEK CUKRU W POLSCE THE EFFECT OF GLOBALIZATION ON THE SUGAR MARKET IN POLAND

Transkrypt

1 38 Stanis³aw Urban STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XI l zeszyt 3 Stanis³aw Urban Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc³awiu WP YW GLOBALIZACJI NA RYNEK CUKRU W POLSCE THE EFFECT OF GLOBALIZATION ON THE SUGAR MARKET IN POLAND S³owa kluczowe: globalizacja, rynek cukru, cukier, buraki cukrowe, Key words: sugar beet, sugar, sugar factory, globalization, sugar market Synopsis. Przedstawiono przemiany zachodz¹ce w polskim sektorze cukrowniczym po 1 r. Zwrócono uwagê na zmiany w bazie surowcowej cukrowni oraz w przemyœle cukrowniczym. Wskazano na przyczyny tych zmian, przy czym szczególn¹ uwagê zwrócono na rolê globalizacji. Du y wp³yw na polskie cukrownictwo ma prawodawstwo Unii Europejskiej. Wstêp Polska jest tradycyjnym i znacz¹cym producentem cukru oraz uczestnikiem miêdzynarodowego rynku cukru. St¹d interesuj¹cy jest stan œwiatowego rynku cukru oraz zmiany na nim zachodz¹ce. Zw³aszcza po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej zacieœni³y siê jej zwi¹zki z rynkiem œwiatowym i wp³yw rynku œwiatowego na rynek krajowy oraz polsk¹ gospodarkê. Obecnie polskie cukrownictwo przechodzi okres dynamicznych zmian o wieloaspektowym charakterze. Du e znaczenie maj¹ procesy koncentracji produkcji surowca buraczanego i przemys³u cukrowniczego oraz intensyfikacji produkcji. Przemiany te przebiegaj¹ pod wp³ywem nie tylko sytuacji krajowej, ale te oddzia³ywania Unii Europejskiej oraz rynku œwiatowego [Urban 28]. Celem artyku³u by³o przedstawienie analizy wp³ywu sytuacji aktualnej oraz zachodz¹cych zmian na rynku œwiatowym, a tak e ustawodawstwa Unii Europejskiej na cukrownictwo w Polsce. Podstawê analizy stanowi³y dane statystyczne GUS i informacje publikowane w Analizach Rynkowych. Rynek cukru przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej w Warszawie. Regulacje prawne dotycz¹ce produkcji cukru Regulacjê produkcji cukru wprowadzono w Polsce ustaw¹ z 1 lipca 1 r. o regulacji rynku cukru i przekszta³ceniach w cukrownictwie. W regulacjach tych przyjêto nastêpuj¹ce rozwi¹zania: limitowanie krajowej produkcji cukru przez wprowadzenie kwoty A (maksymalna iloœæ cukru wyprodukowana w okresie od 1 paÿdziernika do 3 wrzeœnia nastêpuj¹cego roku, przeznaczona na rynek krajowy) oraz kwoty B (maksymalna iloœæ cukru, jaka mo e byæ wyprodukowana w tym samym czasie, przeznaczona na eksport, z zastosowaniem dop³at), nadwy ka produkcji cukru ponad ustalone kwoty A i B mo e byæ przeznaczona wy³¹cznie na eksport, bez stosowania dop³at, dla podmiotów dostarczaj¹cych cukier na rynek wprowadzono za iloœci poza limitem op³aty sankcyjne równe 1% wartoœci sprzedawanego cukru, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi ustala corocznie wszystkim podmiotom produkuj¹cym cukier limity okreœlaj¹ce: produkcjê cukru w ramach kwoty A, wielkoœæ produkcji w ramach kwoty A, która mo e byæ wprowadzona na rynek w ci¹gu kwarta³u, produkcjê cukru w ramach kwoty B, pobieranie przez producentów cukru op³aty na dop³aty do eksportu w ramach kwoty B (nie wiêkszej ni %) i przekazywanie jej na konto Funduszu Stabilizacji Rynku Cukrowniczego, ustalanie corocznie przez Radê Ministrów na wniosek Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w porozumieniu z Ministrem Finansów minimalnej ceny zbytu cukru, obowi¹zuj¹cej jego producentów od 1 paÿdziernika do 3 wrzeœnia nastêpnego roku [Kapusta 18].

2 Wp³yw globalizacji na rynek cukru w Polsce 3 Omówione regulacje by³y kszta³towane na wzór rozwi¹zania przyjêtego w EWG. W Unii Europejskiej rynek cukru by³ w tym czasie regulowany zgodnie z omówionymi dalej zasadami. Ka demu pañstwu bêd¹cemu cz³onkiem UE przyznawany jest limit produkcji cukru na ka dy rok. Ka de pañstwo przyznaje swoim producentom cukru w ramach otrzymanego limitu odpowiednie przydzia³y kwot cukrowych. Gwarancjami s¹ objête kwoty A i B cukru oraz buraków cukrowych zu ywanych do jego produkcji. Cukier A i izoglukoza tworz¹ kwotê podstawow¹, korzystaj¹c¹ z gwarancji szczególnie uprzywilejowanych. Produkty wytwarzane w ramach kwoty A nie pokrywaj¹ ca³ego zapotrzebowania. Kwocie A przys³uguj¹ pe³ne gwarancje cenowe, realizowane przez stosowanie gwarantowanych cen zbytu w wysokoœci 8% cen interwencyjnych w przeliczeniu na cukier bia³y. Cukier B i izoglukoza B to produkty, które s¹ równie objête gwarancj¹, ale przy ni szej gwarantowanej cenie zbytu. Kwota B jest traktowana jako iloœæ dodatkowa i jest naliczana wed³ug wskaÿnika procentowego do kwoty podstawowej, po uwzglêdnieniu regionalnej specjalizacji w uprawie buraków cukrowych lub trzciny cukrowej. Kwoty A i B (³¹cznie) odpowiadaj¹ zu yciu cukru przez dane spo³eczeñstwo, tj. zapotrzebowaniu spo³eczeñstwa danego pañstwa. Cukier C i izoglukoza C to iloœci wyprodukowane i przewy szaj¹ce sumê kwoty A i B. Nie s¹ one zaliczane do adnych z tych kwot. Tych produktów nie wolno kierowaæ na rynek UE; musz¹ byæ wyeksportowane w formie nieprzetworzonej na rynek œwiatowy. Cukier C i izoglukoza C nie s¹ objête adnymi gwarancjami [Kapusta 18]. Od 1 do 2 r. (a faktycznie do koñca czerwca 26 r.) obowi¹zywa³y te ceny interwencyjne cukru i ceny minimalne buraków cukrowych. Po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej obowi¹zuj¹ce sta³y siê unijne zasady regulacji rynku cukru. W 2 r. przyjêto nowe zasady regulacji rynku cukru, które obowi¹zywa³y od 1 lipca 26 r. do 3 wrzeœnia 2 r. G³ówne zasady tej reformy dotycz¹: zast¹pienia stosowanej dotychczas ceny interwencyjnej cukru cen¹ referencyjn¹, która w ci¹gu trzech lat, tj. do roku 2/21 zostanie obni ona do 36%, czyli do poziomu, EUR/t cukru bia³ego, stopniowego obni enia minimalnej ceny skupu buraków cukrowych do 26,3 EUR/t w roku 2/2 przy czym plantatorzy otrzymuj¹ rekompensatê w wysokoœci 6% poniesionych strat w latach 26/2 i 2/28 oraz 6,2% w latach 28/2 i 2/21. utrzymania systemu rozdzia³u kwot produkcyjnych cukru pomiêdzy pañstwa cz³onkowskie UE, przy braku mo liwoœci transferu kwot pomiêdzy pañstwami, po³¹czenia kwot cukru A i B w jedn¹ kwotê, w dotychczasowej wysokoœci mln t oraz rozdzielenia dodatkowej kwoty 1 mln t (dla Polski 6 tys.t) za jednorazow¹ odp³atnoœci¹ 3 EUR/t, utworzenia funduszu restrukturyzacyjnego, pochodz¹cego z op³at restrukturyzacyjnych wnoszonych przez producentów cukru i izoglukozy, udzielenia pomocy restrukturyzacyjnej tym producentom, którzy zrezygnuj¹ z produkcji cukru, przy czym w latach 26/2 i 2/28 pomoc ta bêdzie wynosi³a 3 EUR/t kwoty cukru w celu zachêty do rezygnacji z produkcji [Rynek cukru 26]. Kwoty podstawowe produkcji cukru i izoglukozy przyznane Polsce przez Uniê Europejsk¹ na lata 26/2-21/211 wynosz¹ w przypadku cukru 16 tys.t oraz izoglukozy 26,8 tys.ton, przy czym na rok 26/2 obowi¹zuje kwota zredukowana, wynosz¹ca 18 tys. ton cukru i 2 tys. ton izoglukozy. W tabeli 1 podano wskaÿniki limitów produkcji cukru i izoglukozy od roku 1 do 16 oraz ich wykorzystanie. Okaza³o siê, e zrealizowana w Polsce produkcja cukru by³a trzykrotnie, tj. w kampaniach 1/16 i 21/22 oraz w roku 28/2 ni sza od przyznanej sumy kwot A i B. W pozosta³ych latach kwoty te znacznie przekroczono, czyli wyprodukowano spore iloœci cukru w kwocie C. Szczególnie du e przekroczenie kwoty A i B (o ponad tys.t) nast¹pi³o w kampaniach 16/1 i 2/26. Dane liczbowe dotycz¹ce reformy systemu regulacji rynku cukru w Unii Europejskiej podano w tabeli 2. Celem tej reformy by³o obni enie cen cukru na rynku Unii Europejskiej, które by³y wy sze od cen œwiatowych, zw³aszcza od cukru trzcinowego, a tak e zmniejszenie produkcji cukru w UE, by unikn¹æ kosztownych dop³at do eksportu cukru poza UE. Zastosowane rozwi¹zania prawne okaza³y siê skuteczne, gdy du a czêœæ plantatorów buraków cukrowych po znacznej obni ce ich cen oraz sytuacji otrzymania zap³aty za zrzeczenie siê limitu ich uprawy, dobrowolnie zrezygnowa³a z ich kontraktacji. Nastêpstwem tych decyzji by³o znaczne obni enie produkcji buraków cukrowych i cukru.

3 38 Stanis³aw Urban Tabela 1. Limity oraz produkcja cukru i izoglukozy [tys. t] Kampanie cukrownicze Kwota A Kwota B Produkcja cukru w przeliczeniu na cukier bia³y Saldo cukru bia³ego w stosunku do ustalonych kwot A + B 1/16 1, - 3, - 1, /1 163, , 6 1/18 163, - 118, 3-286, +33, 18/1 16, - 1, /2 163, - 1, - 18, + 1 2/21 1-1, , 3 21/22 1, - 1, - 13, -1, 22/23 1,,, 2 218, +28, 23/2 1 6, , +323, 8 2/2 18, , 1 2/26 1, 3 8, 23, 2 268, 3 +, 8 26/2 18, /28 1 3, , +1 2 * 28/2 1, , -1, 6 * szacunek. ród³o: Analizy Rynkowe. Rynek cukru Tabela 2. Wybrane za³o enia reformy systemu regulacji rynku cukru w Unii Europejskiej 26/2 2/28 28/2 2/21 Cena referencyjna cukru bia³ego [EUR/t] 63 63, Cena minimalna buraków cukrowych [EUR/t] ,2 a) O p³ata produkcyjna [EUR/t cukru] Op³ata restrukturyzacyjna [EUR/t cukru] , 8 113, 3 - ) P omoc restrukturyzacyjna [EUR/t] cukru której siê zrzeczono Dodatkowa pomoc dla której siê zrzeczono plantatorów [EUR/t] kwoty cukru, b 3, 3, 6 c ) c) 3, 2 23, a ) producenci cukru mog¹ za ¹daæ od plantatorów buraków cukrowych podniesienia o % op³aty produkcyjnej, b ) 1% tej tonomasy przys³uguje plantatorom buraków cukrowych i dostawcom maszyn, % producentom cukru, c ) pomoc restrukturyzacyjna w tych latach by³a powiêkszona o ró nicê miêdzy pomoc¹ otrzyman¹ a t¹, któr ¹ plantatorzy otrzymaliby w roku 28/2 ród³o: Analizy Rynkowe. Rynek cukru 28. Uwarunkowania miêdzynarodowe reformy rynku cukru W ostatnich latach nast¹pi³ znaczny wzrost œwiatowej produkcji cukru, przy czym w roku 28/ 2 wyst¹pi³ znaczny spadek produkcji, g³ównie w Azji i Europie, przy wzroœcie produkcji w Ameryce Po³udniowej. Zmniejszenie produkcji cukru w Europie by³o nastêpstwem decyzji Komisji Europejskiej, dotycz¹cej rezygnacji z dotowanego eksportu, podjêtej pod presj¹ Œwiatowej Organizacji Handlu. Przyczyni³a siê ona do ograniczenia produkcji cukru w krajach Unii Europejskiej z oko³o 1 mln t w sezonie 2/28 do oko³o 1 mln t w sezonie 28/2. Argumentacja Œwiatowej Organizacji Handlu dotyczy³a konkurencji cenowej cukru eksportowanego przez pañstwa Unii Europejskiej do pañstw Trzeciego Œwiata, które same s¹ producentami i eksporterami cukru. WHO w apelu stwierdzi³o, e bogate kraje europejskie nie mog¹ pog³êbiaæ biedy pañstw ubogich. Zauwa yæ przy tym trzeba, e obni enie produkcji i eksportu cukru le a³o te w interesie Komisji Europejskiej, która d¹ y³a do zmniejszenia wydatków, w tym dop³at do eksportu. W tabeli 3 przedstawiono œwiatowy bilans cukru w latach 1/11-28/2. W okresie tym nast¹pi³ wzrost produkcji cukru. Ros³o te spo ycie cukru, przy tym we wszystkich latach za wyj¹tkiem lat 2/2 i 28/ produkcja przewy sza³a spo ycie. W omawianym okresie zapasy œwiatowe cukru wzros³y ponad dwukrotnie.

4 Wp³yw globalizacji na rynek cukru w Polsce 381 Tabela 3. Œwiatowy bilans [mln t] cukru surowego 1/11 2/21 2/2 2/26 26/2 2/28 28/2 Zapasy pocz¹tkowe 3, , 6, 1 6, 3 3, 8 8, Produkcja 11, 13 1, , 16, Import 33, 3, 8, 6, 1 Spo ycie , 1 1, 13, 18, 8 16 Eksport 3, 8, 2 3, 8 3, 6,, 3, 8 Zapasy koñcowe 3, 6 6, 1 6, 2 3, 8 8,, ród³o: Analizy Rynkowe. Rynek cukru, Cukier stanowi³ te przedmiot o ywionego handlu miêdzynarodowego, o czym œwiadcz¹ wartoœci rosn¹cego importu i eksportu. Sytuacja w zakresie rozbie noœci miêdzy rozmiarem produkcji i œwiatowego spo ycia cukru zapewne ulegnie jeszcze pogorszeniu na skutek kryzysu, który spowoduje zmniejszenie spo ycia. Tabela. Produkcja buraków cukrowych Lata ogó³em [tys.] Liczba plantatorów Zmiany w polskim cukrownictwie i ich przyczyny Produkcja cukru w Polsce jest w znacznym stopniu uzale niona od sytuacji w zakresie produkcji buraków cukrowych. Stan bazy surowcowej polskiego przemys³u cukrowniczego przedstawiono w tabeli. W latach 1-28 liczba plantatorów buraków uleg³a zmniejszeniu z 383, do tys. Œrednia liczba plantatorów na jedn¹ czynn¹ cukrowniê zmniejszy³a siê z, do 2 tys. Powierzchnia uprawy buraków cukrowych zmniejszy³a siê z do 213 tys. ha. Powierzchnia uprawy buraków cukrowych przypadaj¹ca na 1 plantatora zwiêkszy³a siê z 1 do,2 ha. Plony buraków cukrowych w analizowanym okresie wykazywa³y ogóln¹ tendencjê rosn¹c¹, przy czym najni sz¹ wartoœæ wynosz¹c¹ 36 dt/ha osi¹gnê³y w 1 roku, a najwy sz¹ 13 dt/ha w 2 roku. Zbiory buraków cukrowych w analizowanym okresie uleg³y zmniejszeniu z do 3 tys. ton Spadek zbiorów wynika³ ze zmniejszenia powierzchni uprawy buraków. Zaznaczyæ przy tym nale y, e w ostatnich latach znacznie wzros³a zawartoœæ cukru w burakach, co czêœciowo zrekompensowa³o zmniejszenie przerobu buraków przez przemys³ cukrowniczy i nie pozwoli³o na analogicznie wysoki spadek produkcji cukru. Wiele przyczyn z³o y³o siê na zmiany bazy surowcowej przemys³u cukrowniczego w Polsce. W du ym stopniu wynika³y one ze zmian zachodz¹cych w polskim rolnictwie, polegaj¹cych na specjalizacji i koncentracji produkcji. Ale ju przed przyst¹pieniem Polski do UE du y wp³yw na rezygnacjê z upraw buraków przez du ¹ czêœæ tradycyjnych plantatorów mia³a polityka poszczególnych w³aœcicieli cukrowni, w tym zw³aszcza likwidacja poszczególnych cukrowni oraz rezygnacja z plantatorów bardziej oddalonych od cukrowni. Du a czêœæ polskich cukrowni stanowi w³asnoœæ miêdzynarodow Polsce w przeliczeniu na 1 czynn¹ cukrowniê [tys.] Powierzchnia uprawy buraków cukrowych ogó³em [tys.ha] w przeliczeniu na 1 plantatora Plony [dt/ha] Zbiory [tys. t] 1 383,, , 3, , 31 3, , , 286 3, , 8 2 3, , 8 286, , 2 262, , 1 2, ,2 3 3 ród³o: Analizy Rynkowe. Rynek cukru

5 382 Stanis³aw Urban wych koncernów cukrowniczych, które staraj¹ siê przenieœæ do Polski wzorce organizacji bazy surowcowej cukrowni wystêpuj¹ce w pañstwach Europy Zachodniej, a ich celem nadrzêdnym jest maksymalizacja zysku. St¹d wynika d¹ enie do maksymalnej koncentracji produkcji surowca by zmniejszyæ koszt transportu i uproœciæ jego organizacjê. Du e zmniejszenie liczby plantatorów i powierzchni uprawy buraków w roku 28 to nastêpstwo reformy systemu regulacji rynku cukru w Unii Europejskiej. W latach liczba czynnych cukrowni uleg³a zmniejszeniu z 6 do 2 (tab. ). Pocz¹tkowo dominowa³y ma³e, o przerobie dobowym poni ej 2 t buraków, które w wiêkszoœci uleg³y Tabela. Struktura czynnych cukrowni w Polsce wed³ug œrednich dobowych przerobów buraków i produkcja cukru w przeliczeniu na 1 cukrowniê 16/ /28 ¹czna liczba cukrowni w tym grupy cukrowni wg œredniego przerobu buraków na dobê: ma³e poni ej 2 t 2 3 œrednie 2- t 2 1 du e powy ej t 1 1 Struktura procentowa cukrowni: ma³e poni ej 2 t 6 6, œrednie 2- t 3, 8, 3 du e powy ej t 1, 2 8, 6 Produkcja cukru [tys. t]: ³ ¹cznie na 1 cukrowniê 3, 2, 6 66, ród³o: Analizy Rynkowe. Rynek cukru 28. likwidacji. Obecnie najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ du e, o zdolnoœci przerobu dobowego powy ej t. Zmala³a ³¹czna produkcja cukru, a jednoczeœnie wzros³a ponad dwukrotnie produkcja cukru przypadaj¹ca na 1 cukrowniê. Cukrownie polskie przesz³y wiêc proces restrukturyzacji, który w pañstwach Europy Zachodniej przeszed³ przemys³ cukrowniczy w latach. i 8. ubieg³ego wieku. Ich istotê stanowi koncentracja produkcji cukru w du ych, nowoczesnych fabrykach, o zautomatyzowanym procesie produkcji, które wyró niaj¹ siê znacznie ni szymi kosztami produkcji ani eli w cukrowniach ma³ych i œrednich. Podsumowanie Polskie cukrownictwo po 1 r. przesz³o zasadnicze przemiany, dotycz¹ce zarówno bazy surowcowej, jak i samego przemys³u cukrowniczego. Znacznie zmniejszy³a siê liczba plantatorów oraz powierzchnia uprawy buraków cukrowych. Wzros³a œrednia powierzchnia uprawy buraków na 1 plantatora. Liczba czynnych cukrowni zmniejszy³a siê do 2. Obecnie przewa aj¹ du e. Nast¹pi- ³a koncentracja produkcji buraków cukrowych i cukru. Na zmiany te znaczny wp³yw mia³y wzorce zagraniczne, a ich promotorem by³y miêdzynarodowe koncerny cukrownicze, bêd¹ce w³aœcicielami wiêkszoœci polskich cukrowni. Równie polityka Unii Europejskiej dotycz¹ca rynku cukru wp³ynê- ³a na omawiane zmiany, w tym zw³aszcza dotycz¹ce bazy surowcowej. Literatura Analizy Rynkowe. Rynek cukru : IERiG, Warszawa. Kapusta F. 18: Teoria agrobiznesu. AE Wroc³aw. Urban S. (red.). 28: Wybrane rynki bran owe produktów rolno-spo ywczych. UE Wroc³aw. Summary In Poland the sugar industry has been undergoing significant changes. The quickened concentration process of sugar beet cultivation and the development of sugar industry have been occurring for the last 1 years. Patterns that are transferred from the Western Europe have the essential effect on these changes. Furthermore, international sugar companies, to which the majority of Polish sugar factories belong, the sugar policy of the European Union and situation on the world sugar market also influence on the Polish sugar market. Adres do korespondencji: prof. zw. dr hab. Stanis³aw Urban dr h.c. Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc³awiu, Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ywnoœciowej ul. Komandorska 118/1 3-3 Wroc³aw tel. ( 1) 368 8, stanis³aw.urban@ue.wroc.pl