Statystyka z demografią

Transkrypt

1 Statystyka z demografią Wykład: poniedziałek, 15:15 16:45, sala δ (delta) CI, (18 h) Prowadzący: dr Maciej Stępiński, mstep@amuedupl Forma zaliczenia: egzamin w formie pisemnej obejmujący zadania z treścią wymagające umiejętności teoretycznych i praktycznych Cel zajęć: poznanie zasad planowania i prowadzenia badań statystycznych oraz demograficznych, zdobycie podstawowych umiejętności analizowania wyników badań statystycznych Wymagania wstępne w zakresie wiedzy: elementarna wiedza z zakresu szkoły ponadgimnazjalnej z matematyki i wiedzy o społeczeństwie 1 Plan zajęć 1 Przedmiot i zadania statystyki 2 Etapy badania statystycznego 3 Analiza struktury zbiorowości statystycznej 4 Pojęcie demografii i podstawowe procesy demograficzne 5 Metody i narzędzia analizy demograficznej: stan ludności, współczynniki demograficzne, siatka demograficzna 6 Analiza przykładowych danych demograficznych 2 1

2 Literatura Hanna Augustyniak, Statystyka opisowa z elementami demografii, wyd trzecie, poprawione, Ars boni et aequi, Poznań; Jerzy Zdzisław Holzer, Demografia, PWE, Warszawa 2004; Mieczysław Sobczyk, Statystyka, wyd piąte, poprawione, Wydawnictwo aukowe PW, Warszawa Przedmiot i zadania statystyki Określenie statystyka posiada obecnie cztery znaczenia: metoda poznawania zjawisk masowych; nauka badająca zjawiska masowe; zbiór liczb charakteryzujący zbiorowość, np statystyka ludności miasta Poznania, statystyka rolnictwa województwa dolnośląskiego, statystyka obrotu pieniężnego banku X itp; parametr opisowy rozumiany jako pewna wielkość charakterystyczna, np średnia arytmetyczna, odchyleniećwiartkowe, moment czwarty względny, itp Biorąc pod uwagę przedmiot zajęć, przyjęta zostanie definicja, zgodnie z którą statystyka jest nauką o metodach badania zjawisk masowych Metody statystyczne są swoistym sposobem badania zjawisk masowych polegającym na wyrażaniu ich za pomocą liczb Liczby te charakteryzują ilościową stronę badanych zjawisk w nierozerwalnym związku z ich stroną jakościową ma sens, gdy posiada odzwierciedlenie w rzeczywistości arzędzia statystyczne znajdują zastosowanie w wielu dyscyplinach naukowych Teoria statystyki odgrywa szczególne znacznie w badaniu zjawisk i procesów społeczno-ekonomicznych 4 2

3 Przedmiot i zadania statystyki cd Zjawiska masowe to takie, które powtarzają się często Badane w dużej masie zdarzeń wykazują prawidłowości, których nie można uchwycić w pojedynczym przypadku Prawidłowości te są wynikiem procesu odbywającego się w przyrodzie lub w społeczeństwie ludzkim, w którym we wszystkich przypadkach działa ten sam splot przyczyn (przyczyny główne) i kiedy, oprócz tego, w każdym indywidualnym przypadku działają przyczyny dodatkowe, dla każdego przypadku inne (przyczyny uboczne) Przyczyny główne są tym składnikiem procesu statystycznego, który ma charakter systematyczny, wspólny dla wszystkich jednostek zbiorowości statystycznej Mają one decydujący udział w kształtowaniu zjawisk społeczno-ekonomicznych, podczas gdy przyczyny uboczne (składnik przypadkowy) nie są związane z istotą badanego procesu, ale działają na niego odmiennie, powodując odchylenia od prawidłowości W ujęciu ilościowym składnik systematyczny (s) stanowi liczbowe odzwierciedlenie działania na zjawisko przyczyn głównych w procesie statystycznym, zaś składnik przypadkowy (ζ) mówi o ujętym ilościowo oddziaływaniu przyczyn ubocznych m n = s + ζ n liczba wszystkich zdarzeń, m liczba zdarzeń z daną cechą, s składnik systematyczny, ζ składnik przypadkowy 5 Przedmiot i zadania statystyki cd Podstawowym celem statystyki jest identyfikacja prawidłowości i wyrażenie ich ilościowo Wyróżniamy trzy rodzaje prawidłowości, dla których stosuje się odmienny zespół metod statystycznych: prawidłowości dotyczące struktury danego zjawiska, które identyfikuje się stosując metody analizy struktury; prawidłowości jako związki i stosunki między badanymi zjawiskami, które identyfikuje się stosując metody analizy współzależności; prawidłowości poziomu liczbowego zjawiska w rozwoju czasowym lub rozmieszczeniu przestrzennym, identyfikowane przy użyciu metod analizy dynamiki oraz metod taksonomicznych Wraz ze wzrostem obserwacji prawidłowości stają się coraz wyraźniejsze, ponieważ przy dużej liczbie obserwacji skutki różnokierunkowych oddziaływań przyczyn ubocznych wzajemnie się znoszą Suma odchyleń in plus i in minus dąży do zera Pozwala to na uwypuklenie głównych przyczyn, czyli działania czynnika systematycznego Zaczyna wówczas działać prawo wielkich liczb Warunkami wystąpienia prawa wielkich liczb są: dostatecznie duża liczba jednostek objętych badaniem (liczba obserwacji); jednorodność masy statystycznej, czyli zbiorowości; niezależność przyczyn ubocznych czyli ich różnokierunkowe oddziaływanie 6 3

4 Przedmiot i zadania statystyki cd Statystykę dzielimy na opisową i matematyczną Statystyka opisowa zajmuje się: identyfikacją i opisem prawidłowości statystycznych na podstawie badań pełnych, w których obserwacja dotyczy wszystkich jednostek zbiorowości statystycznej; analizą jakościowo-ilościową opartą na badaniu częściowym, dotyczącą prawidłowości obserwowanych w reprezentatywnej próbie, wylosowanej z populacji generalnej Statystyka matematyczna, zwana także wnioskowaniem statystycznym, uogólnia przy użyciu narzędzi rachunku prawdopodobieństwa prawidłowości zaobserwowane w próbie na całą zbiorowość 7 Etapy badania statystycznego 1Programowanie badania statystycznego 11 Określenie celów badania statystycznego Celem badania statystycznego jest poznanie rzeczywistości: a) teoretyczno-naukowe, czyli dobrze jest, gdy wie się ; b) w celu praktycznym, głównie by na postawie wyników badań diagnozujących rzeczywistość podejmować określone, odpowiednie decyzje 12 Określenie przedmiotu badania Przedmiotem badania statystycznego są zbiorowości osób, rzeczy lub zjawisk Zbiorowość jest zdeterminowana celem badania Składa się z jednostek statystycznych Podstawą wyodrębnienia zbiorowości statystycznej są cechy rzeczowe, czasowe i przestrzenne Są to tzw cechy stałe Dana jednostka, aby została objęta badaniem, musi zatem spełniać wszystkie kryteria sformułowane dla badanej zbiorowości statystycznej (musi posiadać wszystkie cechy stałe) 13 Określenie zakresu badania Cechy stałe nie podlegają badaniu, służą jedynie wyodrębnieniu zbiorowości Cechy, które podlegają badaniu nazywa się cechami zmiennymi One różnią jednostki 8 zbiorowości statystycznej 4

5 Cechy zmienne możemy podzielić na: a) cechy ilościowe, czyli takie, które można zmierzyć i które występują z określonym natężeniem u każdej jednostki zbiorowości statystycznej; przykłady: liczba mieszkańców gminy, wzrost osoby, średnie wynagrodzenie w przedsiębiorstwie, liczba posiadanych odbiorników telewizyjnych w gospodarstwie domowym, wielkość ogródka działkowego itd Ważne ze względów analitycznych jest rozróżnienie na: cechy ilościowe skokowe, czyli takie, które przyjmują ściśle określone wartości na danej skali liczbowej; przykład: liczba mieszkańców gminy, liczba posiadanych odbiorników telewizyjnych w gospodarstwie domowym; Oznaczając cechę ilościową przez X, a jej wartość przez x i, dla i = 1, 2,,, gdzie jest liczebnością zbiorowości, można to graficznie przedstawić w następujący sposób: x 1 x 2 x 3 x 4 x 5 x -1 x x cechy ilościowe ciągłe, czyli takie, które mogą przyjąć każdą z wartości z określonego przedziału liczbowego; przykład: wzrost osoby, średnie wynagrodzenie w przedsiębiorstwie, wielkość ogródka działkowego Cechę ilościową ciągłą również oznaczymy przez X, z tym że dla zbiorowości liczącej jednostek, poszczególne wartości x i (wartości i-tej jednostki) mogą się mieścić w dowolnym punkcie danego przedziału zmienności <a,b> a b x W szczególnym przypadku mogą to być wartości od - do + 9 b) cechy jakościowe (niemierzalne), czyli takie, które maja określoną liczbę wariantów Jednostka może posiadać, lub nie, określony wariant badanej cechy Podział zbiorowości wg cechy jakościowej może mieć charakter dychotomiczny (gdy badana cecha ma tylko dwa warianty, np płeć) lub wielodzielny (gdy wariantów jest więcej, np podział populacji osób w wieku produkcyjnym w Polsce na osoby bierne zawodowo, bezrobotne bądź poszukujące zatrudnienia (mamy zatem trzy warianty cech); c) cechy quazi-ilościowe, czyli takie, które łączą charakter ilościowy z jakościowym (przykład miast, które podzielono by ze względu na wielkość, używając następujących wariantów: bardzo duże, duże, średnie, małe i podkreślając w ten sposób ich charakter społeczno-ekonomiczno-kulturowy Kryterium przedzielającym byłoby jednak natężenie cechy ilościowej, jaką jest liczba mieszkańców ZADAIE DOMOWE: Podaj przykładowy cel badania statystycznego, określając jego przedmiot i zakres po jednym przykładzie dla cechy ilościowej skokowej, ilościowej ciągłej, cechy jakościowej i cechy quazi-ilościowej 10 5

6 14 Wybór metody badania a) badanie całkowite (pełne) są takimi, w których badaniu podlegają wszystkie jednostki zbiorowości statystycznej Bada się zatem całą populację generalną; b) badania częściowe, czyli takie, w których badaniu podlega tylko część jednostek zbiorowości statystycznej (reprezentatywna próba wylosowana z populacji generalnej) 11 2 Obserwacja statystyczna 21 Wybór źródeł danych statystycznych a) źródła pierwotne, a więc takie, które tworzone są specjalnie dla potrzeb określonego badania; b) źródła wtórne, czyli takie, które nie były tworzone dla potrzeb danego badania ajczęściej wykorzystywane źródła wtórne, to: Powszechne Spisy Ludności; Powszechne Spisy Rolne; Wydawnictwa GUS: Roczniki Statystyczne RP, roczniki specjalistyczne, itp; Bank Danych Lokalnych; rejestracja bieżąca bazy danych różnych podmiotów gospodarczych i instytucji; sprawozdawczość statystyczna; publikacje w czasopismach 22 Kontrola materiału statystycznego Czynność ta jest szczególnie istotna w przypadku źródeł pierwotnych Zebrany materiał pierwotny (najczęściej w postaci kwestionariuszy) powinien podlegać kontroli: a) formalnej, czyli identyfikacji formularzy i pytań, na które nie udzielono odpowiedzi Zostają one automatycznie wyeliminowane z badania; b) merytorycznej, która polega na ocenie, przy użyciu posiadanej wiedzy i zdrowego rozsądku, prawdopodobieństwa realności odpowiedzi 12 6

7 23 Klasyfikacja i grupowanie statystyczne Informacje zgromadzone w wyniku badania statystycznego nazywamy surowym materiałem statystycznym Przykład 21 Załóżmy, że na osiedlu Z w miejscowości Słońce badano zbiorowość wynajmowanych mieszkań pod względem ich powierzchni użytkowej i liczby zamieszkujących w nim osób wg stanu z dnia 30 IV 2012 r Otrzymano następujące wyniki: Powierzchnia użytkowa mieszkania [m 2 ] 37,8 72,4 35,6 46,8 54,2 62, ,8 85,7 62,3 mieszkających osób Powierzchnia użytkowa mieszkania [m 2 ] 74,7 46,8 34,7 56,2 95,4 67,8 54,7 72,1 46,7 87,6 mieszkających osób Powierzchnia użytkowa mieszkania [m 2 ] 43,7 76,6 55,7 44,2 97,3 43,7 72,1 39,9 57,9 40 mieszkających osób Dane podane w postaci surowego materiału statystycznego są nieuporządkowane i trudno jest przeprowadzić ich analizę Pierwszy krok polega na ich uporządkowaniu, najczęściej wg rosnących wartości zmiennej i przedstawieniu w postaci szeregu szczegółowego Omawiane szeregi miałyby postać: Powierzchnia mieszkania [m2]: 34,7; 35,6; 37,8; 39,8; 39,9; 40,0; 43,7; 43,7; 44,0; 44,2; 46,7; 46,8; 46,8; 54,2; 54,7; 55,7; 56,2; 57,9; 62,3; 62,4; 67,8; 72,1; 72,1; 72,4; 74,7; 76,6; 85,7; 87,6; 95,4; 97,3 mieszkających osób: 0; 0; 0; 1; 2; 2; 2; 3; 3; 3; 3; 3; 3; 4; 4; 4; 4; 5; 5; 5; 5; 6; 6; 6; 7; 8; 8; 9; 10; 12 Uporządkowanie zatem to tworzenie ładu wg przyjętego kryterium (najczęściej rosnącej wartości zmiennej, czyli uporządkowany szereg szczegółowy ma postać: x 1 x 2 x 3 x -1 x 13 Mimo, że materiał statystyczny został uporządkowany, to nadal prezentuje się mało czytelnie (nieczytelność rośnie wraz z rosnącą liczbą zbiorowości), dlatego przeprowadza się grupowanie statystyczne Grupowanie statystyczne polega na wyodrębnieniu z rozpatrywanej populacji generalnej jednorodnych, lub względnie jednorodnych grup, wg przyjętych kryteriów Grupy te będziemy nazywać subpopulacjami Grupowanie możemy podzielić na: a) grupowanie wariancyjne, które oparte jest na cesze ilościowej (skokowej bądź ciągłej); b) grupowanie typologiczne oparte na cesze jakościowej, czyli wg wariantu badanej cechy Gdy cecha jest quasi-ilościowa, grupowanie odbywa się na podstawie cechy jakościowej, która jestściśle związana z natężeniem cechy ilościowej 14 7

8 3 Prezentacja wyników obserwacji statystycznej 31 Szeregi statystyczne Szeregiem statystycznym nazywamy ciąg wielkości statystycznych rosnących lub malejących, uporządkowanych według określonego kryterium Jest on ograniczony z góry i z dołu, zatem jego wyrazy przyjmują wartości tylko z określonego przedziału a) szereg szczegółowy obejmuje wszystkie uporządkowane wartości zmiennej (każdą z osobna wyszczególnia) b) szeregi rozdzielcze stanowią formę prezentacji wyników grupowania statystycznego Otrzymujemy je więc dzieląc populacje na określone subpopulacje wg określonej cechy i podajemy liczebności każdej z nich Szereg rozdzielczy składa się z dwóch kolumn W pierwszej z nich podajemy wartości badanej zmiennej lub warianty cechy, które umożliwiają wyodrębnienie subpopulacji W drugiej kolumnie podaje się liczebności subpopulacji Przy budowaniu szeregu rozdzielczego należy przestrzegać dwóch zasad: rozłączności, która polega na tym, że dana jednostka o określonej wartości zmiennej lub określonym wariancie zmiennej może być przydzielona tylko do jednej subpopulacji; zupełności, polegającej na tym, że rozdzielając jednostki populacji na klasy (subpopulacje), musimy nimi objąć wszystkie jednostki zbiorowości statystycznej 15 Szereg rozdzielczy w przypadku cechy ilościowej skokowej Częstości, z jaką określona wartość zmiennej występowała w populacji generalnej nazywamy liczebnościami i oznaczamy symbolem n i Czyli n i to częstość, z jaką wystąpiła i-ta wartość zmiennej To inaczej liczebność i-tej klasy (subpopulacji) Szereg rozdzielczy powstały w oparciu o dane z przykładu 21 miałby następującą postać: Tablica 31 zamieszkujących osób x i mieszkań n i Razem

9 Szereg rozdzielczy w przypadku cechy ilościowej ciągłej Chcąc zbudować szereg rozdzielczy oparty na cesze ilościowej ciągłej, należy wyznaczyć minimalną wartość zmiennej x min i maksymalną wartość zmiennej x max Różnicę x max - x min nazywa się rozstępem lub przedziałem zmienności badanej zmiennej Przedział zmienności dzieli się następnie na klasy (subpopulcje) Klasy muszą objąć wszystkie wartości badanej zmiennej Klasy można również nazwać przedziałami klasowymi lub przedziałami W pierwszej kolumnie umieszcza się rozpiętości poszczególnych klas (przedziałów), natomiast w drugiej liczebności poszczególnych klas, czyli liczby jednostek przyjmujących wartości badanej zmiennej z danego przedziału klasowego Szereg rozdzielczy powstały w oparciu o dane z przykładu 21 ma postać: Tablica 32 Powierzchnia mieszkania [m 2 ] min max x i - x i mieszkań n i Razem Szeregi o różnej rozpiętości stosujemy w trzech przypadkach: a) gdy w jednym z przedziałów szeregu o równej rozpiętości wystąpiła wyraźnie przeważająca koncentracja jednostek zbiorowości wtedy warto rozbić ten przedział na kilka klas o mniejszych rozpiętościach; umożliwia to lepsze, bardziej dogłębne poznanie struktury badanej zbiorowości; b) gdy w kilku przedziałach liczebności są relatywnie małe na tle pozostałych wówczas zasadne jest ich połączenie, gdyż taka koncentracja nie wypacza obrazu struktury zbiorowości; co więcej, czyni go bardziej przejrzystym; c) w przypadku cechy quazi-ilościowej, kiedy natężenie cechy ilościowej przesądza o wariancie jakościowym na podstawie kryteriów przyjmowanych w różnych dziedzinach nauki ZADAIE DOMOWE: W oparciu o wymyślone przez siebie dane, zapisane w formie surowego materiału statystycznego, dokonaj grupowania, a następnie zbuduj szereg rozdzielczy (patrz tablica 31 i 32) Zadanie powinno zawierać po jednym przykładzie dla cechy ilościowej skokowej i cechy ilościowej ciągłej Szeregi o otwartych przedziałach klasowych Korzystając ze źródeł wtórnych często spotyka się szeregi rozdzielcze, w których nieznana jest dolna granica pierwszego przedziału klasowego i/lub górna granica ostatniego przedziału klasowego Takie szeregi nazywa się szeregami o otwartych przedziałach klasowych Identyfikacja otwartego charakteru przedziału ma istotny wpływ na analizę struktury populacji, 18 gdyż determinuje zestaw możliwych do obliczenia parametrów 9

10 Przykład 31 W tablicy 33 przedstawiono wydajność wodociągów miejskich w Polsce na podstawie ewidencji z dnia 31 grudnia 2008 r Tablica 33 Wydajność w m 3 /dzień wodociągów poniżej powyżej Razem 2119 Źródło: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, GUS, Warszawa 2009, s 46 Gdy materiał statystyczny pochodzi ze źródeł pierwotnych i badacz zna wszystkie wartości zmiennej, może również stosować szeregi o otwartych przedziałach klasowych Jest to wskazane wtedy, kiedy liczebności kilku pierwszych lub kilku ostatnich klas są zdecydowanie mniejsze od pozostałych Wówczas badacz łączy je, tworząc otwarty przedział Szeregi rozdzielcze otwarte można również stosować wtedy, gdy badana zmienna ma charakter skokowy 19 Przykład 32 W tablicy 34 przedstawiono liczbę prywatnych telefonów komórkowych przypadających na jedno gospodarstwo domowe w kraju X według spisu z roku 2015: Tablica 34 Źródło: dane fikcyjne Szeregi kumulacyjne prywatnych telefonów kom w gospodarstwie domowym gospodarstw [tys] , , , , , , ,9 7 i więcej 1567,2 Razem 20953,5 Szeregi rozdzielcze pozwalały odpowiedzieć na pytanie, ile jednostek zbiorowości statystycznej charakteryzuje się określoną wartością zmiennej (szeregi oparte na cesze skokowej) lub wartościami z określonego przedziału (najczęściej szeregi oparte na cesze ciągłej) Występują jednak przypadki, gdy chcemy odpowiedzieć na pytanie, ile jednostek zbiorowości ma wartości zmiennej mniejsze lub równe danej wartości (w przypadku cechy skokowej) lub ile jednostek zbiorowości statystycznej ma wartości zmiennej mniejsze od górnej granicy danych przedziałów (lub nie większe, w zależności od tego, jak przebiegał podział na przedziały) Buduje się wówczas tzw liczebności kumulacyjne 20 10

11 Przykład 33 a podstawie danych z przykładu 32 zbudowano szereg kumulacyjny: Tablica 35 prywatnych telefonów kom w gospodarstwie domowym gospodarstw [tys] Liczebności kumulacyjne n p,cum ,2 1000, ,4 2548, ,7 4890, , , , , , , , ,3 7 i więcej 1567, ,5 Przykład 34 Razem 20953,5 a podstawie danych z przykładu 21 zbudowano następujący szereg kumulacyjny: Tablica 36 Powierzchnia mieszkania [m 2 ] min max x i - x i mieszkań n i Liczebność kumulacyjna n p,cum Razem Szeregi strukturalne Gdy podstawą grupowania jednostek populacji o liczebności jest cecha jakościowa, wyniki badania przedstawiamy w postaci szeregu strukturalnego Składa się on z dwóch kolumn: w pierwszej podajemy warianty badanej cechy, powiedzmy warianty A, B, C, K, natomiast w drugiej wstawiamy liczbę jednostek, które mają określony wariant badanej cechy n i, dla i = A, B, C, K K n = i= A Liczebności proste (n i ) można przedstawić również za pomocą liczb względnych, czyli jako udziały względne: ułamkowe n i dla i = A, B,, K; Wariant cechy A B C K Liczebność bezwzględna n A n B n C procentowe Liczebność względna - udział względny ułamkowy procentowy n A n B n C n K n K *100% 1 100% n i 100% dla i = A, B,, K; n A *100% n B *100% n B *100% n K 22 11

12 Przykład 34 W tablicy 37 przedstawiono liczbę zarejestrowanych bezrobotnych w Wielkopolsce według poziomu wykształcenia zgodnie ze stanem z dnia 31 XII 2009 roku Tablica 37 Wykształcenie osób n i Liczebość względna - udział względny ułamkowy procentowy Wyższe ,096 9,6% Policealne, średnie zawodowe ,230 23,0% Średnie ogólnokształcące ,100 10,0% Zasadnicze zawodowe ,318 31,8% Gimnazjalne i poniżej ,256 25,6% Ogółem , ,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie zasobów Banku Danych Regionalnych [online, dostęp 23 IX 2010 r] Dostępne w Internecie: Przykład 35 W tablicy 38 przedstawiono średnioroczną liczbę ludności w wieku produkcyjnym w Wielkopolsce według poziomu wykształcenia w roku 2009 Tablica 38 Wykształcenie osób [tys] n i Liczebość względna - udział względny ułamkowy procentowy Wyższe 336 0,134 13,4% Policealne, średnie zawodowe 550 0,220 22,0% Średnie ogólnokształcące 244 0,098 9,8% Zasadnicze zawodowe 784 0,314 31,4% Gimnazjalne i poniżej 586 0,234 23,4% Ogółem , ,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie zasobów Banku Danych Regionalnych [online, dostęp 23 IX 2010 r] Dostępne w Internecie: 23 Liczebności względne stosuje się często również w szeregach rozdzielczych opartych na cesze ilościowej Dotyczy to zarówno liczebności prostych, jak i kumulacyjnych Przykład 36 Szereg rozdzielczy z przykładu 34 można przedstawić w ujęciu względnym Będzie miał on wówczas postać: Tablica 39 Źródło: parz tablica 36 ZADAIE DOMOWE: Powierzchnia mieszkania [m 2 ] min max x i - x i Liczebność względna [%] Liczebność kumulacyjna względna ,00 0, ,33 0, ,67 0, ,00 0, ,67 0, ,67 0, ,67 1,00 Razem 100,00 W oparciu o faktycznie istniejące źródła wtórne zbuduj tablicę, w której obok liczebności prostych i liczebności kumulacyjnych znajdą się kolumny z ich odpowiednikami w wartościach względnych 24 12

13 Szeregi geograficzne Szereg geograficzny przedstawia natężenie badanej zmiennej w jednostkach terytorialnych Przykład 37 W tablicy 310 przedstawiono średnie miesięczne wynagrodzenie brutto (w zł) w poszczególnych województwach w roku 2012 Tablica 310 Średnie miesiączne Województwo wynagrodzenie brutto wg województw w roku 2012 [zł] Dolnośląskie 3 503,59 Kujawsko-Pomorskie 3 032,09 Lubelskie 3 213,67 Lubuskie 3 034,01 Łódzkie 3 194,30 Małopolskie 3 260,87 Mazowieckie 4 375,97 Opolskie 3 172,23 Podkarpackie 3 024,50 Podlaskie 3 143,64 Pomorskie 3 455,09 Śląskie 3 629,57 Świętokrzyskie 3 070,29 Warmińsko-Mazurskie 2 996,24 Wielkopolskie 3 218,67 Zachodniopomorskie 3 179,33 a bez wynagrodzeń pracowników w jednostkach budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2013, GUS, Warszawa 2013, s Szeregi dynamiczne Szereg dynamiczny prezentuje poziom badanej zmiennej w kolejnych momentach lub okresach Przykład 38 W poniższych tablicach przedstawiono w dwóch wariantach liczbę pracujących w gospodarce narodowej w Polsce w latach (objaśnienie różnic pomiędzy wariantami w trakcie zajęć): Lata Tablica 311 Tablica 312 Pracujący w gospodarce narodowej Lata ogółem (Wariant A) Pracujący w gospodarce narodowej ogółem (Wariant B) Źródło: opracowanie własne na podstawie zasobów Banku Danych Regionalnych [online, dostęp 24 IX 2010 r] Dostępne w Internecie:

14 32 Tablice statystyczne Tablice statystyczne są zbiorem szeregów statystycznych Szereg statystyczny można zatem uznać za najprostszą tablicę Jeżeli w tablicy znajdują się przynajmniej dwa szeregi, to muszą być one ze sobą merytorycznie powiązane i dotyczyć jednej zbiorowości statystycznej Modelowa tablica składa się z trzech części: tytułu, tablicy właściwej i informacji na temat źródeł oraz ewentualnych uwag Tytuł tablicy powinien zawierać określenie zbiorowości statystycznej w wymiarze rzeczowym, czasowym i przestrzennym (kto? co? kiedy? gdzie?), a także zmienne, w oparciu o które budowano szeregi wchodzące w skład tablicy Przykład 39 W tablicy 313 przedstawiono wielkość złożonego zjawiska jakim jest rozbieżność pomiędzy wielkością bezrobocia rejestrowanego w urzędach pracy a wielkością bezrobocie faktycznego w Polsce w latach Tablica 313 Bezrobocie a rejestracja w urzędach pracy w Polsce w latach Grupy osób wyróżnione ze względu na definicję bezrobotnego Lata oraz rejestrację w urzędzie pracy Bezrobotni zarejestrowani i spełniający definicję bezrobotnego wg BAEL jako odsetek wszystkich zarejestrowanych w urzędach pracy Osoby niezarejestrowane, ale spełniające definicję bezrobotnego wg BAEL jako odsetek wszystkich zarejestrowanych w urzędach pracy 69,9 56,6 60, , ,6 27,6 29,1 21,7 Saldo osób fałszujących statystyki urzędów pracy jako odsetek ogółu zarejestrowanych bezrobotnych a 13,1 18,8 11,8 8,9 16,4 a Saldo obliczono poprzez odjęcie od ogółu zarejestrowanych bezrobotnych sumy liczby zarejestrowanych bezrobotnych spełniających kryteria BAEL i osób niezarejestrowanych, ale spełniających te kryteria 27 Źródło: P Strzelecki, I E Kotowska, Rynek pracy ogólne tendencje, (w:) Diagnoza Społeczna 2011 Warunki i jakość życia Polaków Raport, red J Czapiński, T Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2011, s Wykresy statystyczne Wykres statystyczny jest graficznym sposobem prezentacji informacji zawartych w szeregach statystycznych Składa się z części tekstowej i pola wykresu Część tekstowa zawiera (podobnie jak tablica) część tekstową (z tytułem i informacją o źródle i ewentualnymi uwagami) oraz pole wykresu Możliwości konfiguracji pola wykresu i doboru określonych form graficznych wykresu są praktycznie nieograniczone Poniżej przykłady najbardziej podstawowe Wykresy szeregów rozdzielczych Wykres punktowy służy do graficznego przedstawiania szeregu opartego na cesze ilościowej skokowej a osi OX (odciętych) zaznacza się wartości zmiennych, a na osi rzędnych (OY) częstości ich występowania (liczebności proste) Przykład 310 a poniższym wykresie punktowym przedstawiono graficznie informację zawartą w tablicy 31 Wykres 31 osób zamieszkujących w w ynajmowanym mieszkaniu na osiedlu Z w miejscow ości Słońce w dniu 30 IV 2009 r (na podstawie tablicy 31) n 7 i x i Źródło: przykład 21, tablica

15 Wykres słupkowy (histogram) przedstawia graficznie dane tworzące szereg rozdzielczy z przedziałami klasowymi a osi OX zaznacza się przedziały klasowe, które stają się podstawą słupków, natomiast na osi rzędnych zaznaczamy liczebności tychże przedziałów Wysokość słupka zależy więc od liczebności przedziałów klasowych Przykład 311 Dane zawarte w tablicy 36 (szeregu rozdzielczego opartego na cesze ciągłej) wyrażono za pomocą histogramu (wykres 32) Szereg można przedstawić również w postaci wieloboku liczebności, który buduje się łącząc odcinkami środki górnych boków wszystkich prostokątów histogramu (rysunek 31) Jeśli natomiast linie wieloboku zostaną wygładzone, wówczas mamy do czynienia z krzywą liczebności Wykres 32 Rysunek 31 Powierzchnia mieszkań wynajmowanych na osiedlu Z w miejscowości Słońce w dniu 30 IV 2009 r liczba mieszkań powierzchnia mieszkania [m2] Źródło: przykład 21, tablica Wykresy szeregów strukturalnych ajczęstszą formą prezentacji wykresów strukturalnych są wykresy kołowe, (rysunek na zajęciach) ale również liniowe Wykresy szeregów dynamicznych mają najczęściej formę liniową lub słupkową 30 15