91 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 91

Transkrypt

1 91 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 91 Wystêpowanie Reynoutria japonica Houtt., Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt) Nakai i Impatiens glandulifera Royle wzd³u strumieni Gór Sowich w okolicach Bielawy The occurence of Reynoutria japonica Houtt., Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt) Nakai and Impatiens glandulifera Royle along streams in the Sowie Mts, near Bielawa MICHA ŒLIWIÑSKI M. Œliwiñski, Zak³ad Bioró norodnoœci i Ochrony Szaty Roœlinnej, Instytut Biologii Roœlin Uniwersytetu Wroc³awskiego, ul. Kanonia 6/8, Wroc³aw; michal.sliwinski@o2.pl ABSTRACT: River valleys of the Sowie Mts and the Dzier oniowska Basin, due to human long-term agricultural activity, were heavily transformed. Disadvantageous changes of river systems simplified penetration by invasive species. They make a serious problem to plant diversity, are burdensome to citizens, increase the threat of flooding and lower the beauty of landscape. In the middle 70-ties of 20 th century, knotweed and Himalayan balsam were noticed in the Sowie Mts. In 2006 field research enabled to estimate the condition of their populations and regularity of their occurrence along the rivers near Bielawa. KEY WORDS: alien invasive species, plants, Reynoutria sp., Impatiens glandulifera, form of land use, upland rivers, Sowie Mts Wstêp Roœliny, okreœlane mianem inwazyjnych, w wielu krajach stanowi¹ istotny problem dla ró norodnoœci gatunkowej. Zw³aszcza obce gatunki, przyby³e po 1492 roku kenofity, szybko rozprzestrzeniaj¹ siê, pokonuj¹ bariery geograficzne i zdobywaj¹ nowe stanowiska kosztem rodzimych gatunków. Flora Polski liczy ŒLIWIÑSKI M The occurence of Reynoutria japonica Houtt., Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt) Nakai and Impatiens glandulifera Royle along streams in the Sowie Mts near Bielawa. Acta Botanica Silesiaca 4:

2 92 Micha³-Œliwiñski 92 obecnie 3554 gatunki, z których 300 (8,4%) to kenofity. Mimo i najwiêcej kenofitów przyby³o na terytorium Polski w latach , to w XX wieku wci¹ obserwowano pojawianie siê wielu nowych gatunków we florze naszego kraju (Tokarska-Guzik 2005). W Polsce, za pocz¹tek masowej ekspansji wielu gatunków inwazyjnych, ocenia siê okres od 1940 do 1960 roku (Tokarska-Guzik 2003). Z danych systemu ATPOL wynika, e gatunków obcych spotykanych jest na ponad 50% powierzchni kraju. Gatunki, które poddano badaniom, znajduj¹ siê w œcis³ej czo³ówce ekspansywnych roœlin. Reynoutria japonica odnotowano w 30% kwadratów 10x10 km ATPOL, liczba jego stanowisk oceniana jest na Impatiens glandulifera wystêpuje w 19% kwadratów, a liczbê jego stanowisk szacuje siê na ponad 1500 (Tokarska-Guzik 2005). Reynoutria sachalinensis jest gatunkiem rzadziej notowanym, wystêpuje w 9% kwadratów (Tokarska-Guzik 2003). Góry Sowie, najstarsze pasmo Sudetów i miejsce wystêpowania wielu gatunków chronionych (w tym unikatowych paproci serpentynitowych), wci¹ nie jest dostatecznie zbadane pod wzglêdem wystêpowania inwazyjnych kenofitów. NajgroŸniejsze z nich, m.in. niecierpek gruczo³owaty i rdestowiec ostrokoñczysty, bêd¹ce przedmiotem badañ i zwalczania w wielu krajach europejskich (Prowse 1998; Drescher, Prots 2003; Prowse, Goodridge 2003; Hejda, Pyšek 2006), by³y ju w latach 70-tych XX w. odnotowane nad ciekami Gór Sowich (Pender 1975). Wykonane badania mia³y potwierdziæ ich obecnoœæ i zbadaæ prawid³owoœci w ich rozmieszczeniu. 1. Charakterystyka terenu badañ Po³o enie: Obszar, na którym przeprowadzono badania, jest po³o ony na granicy mikroregionu Kotlina Dzier oniowska i mezoregionu Góry Sowie. Ca³e pasmo górskie ma d³ugoœæ oko³o 30 km i szerokoœæ 8 10 km. Jego najwy szym szczytem jest Wielka Sowa (1015 m n.p.m.). Góry posiadaj¹ liczne prze³êcze, jak Sokola, Jugowska, Bielawska, Ostrowicka i Woliborska (Kondracki 1994). Masyw górski ma kierunek zgodny z kierunkiem Sudeckim i przebiega na linii N-W S-E. Pod wzglêdem geobotanicznym, badany obszar le y w Dziale Sudeckim na granicy Podokrêgu Obni enie Podsudeckie Okrêgu Pogórze i Przedgórze Sudeckie oraz Podokrêgu Góry Sowie, Okrêgu Sudety Œrodkowe. Geologia: Kotlina Dzier oniowska zbudowana jest z paragnejsów gnejsów oczkowych i warstewkowych, hornblendy, migmatytów, amfibolitów, wapieni krystalicznych, granulitów i kataklazytów obszar ten zalicza siê jeszcze w sk³ad kry sowiogórskiej (Staffa i in. 2005). Osady trzeciorzêdowe to oligomioceñskie i mioceñskie i³y. Blok Gór Sowich do niedawna uwa any by³

3 93 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 93 za najstarsz¹ czêœæ struktury sudeckiej, pochodzenia prekambryjskiego. Masyw Gór Sowich uznawany jest za tak zwan¹ krê gnejsow¹, poniewa ró ni siê od p³ycej zmetamorfizowanego otoczenia. Tworz¹ go gnejsy smu yste, warstewkowe, ³useczkowe i oczkowe, oraz ska³y osadowe migmatyty, metabazyty, serpentynity i granulity ( elaÿniewicz 2005). Gleby: W Kotlinie Dzier oniowskiej wystêpuj¹ g³ównie gleby brunatnoziemne. Przewa aj¹ gleby p³owe i gleby brunatne w³aœciwe, w mniejszym stopniu podgórskie gleby bielicowe. Gleby Gór Sowich s¹ kwaœne. Przewa aj¹ gleby brunatne kwaœne, wystêpuj¹ te gleby brunatne w³aœciwe, wy³ugowane i oglejone, miejscami rankery, na granitognejsach wystêpuj¹ gleby bielicowe. Nad strumieniami wykszta³ci³y siê gleby mu³owo-glejowe, a w dolinach Bystrzycy, Pi³awy i wiêkszych strumieni utworzy³y siê yzne gleby typu mad (za Borkowskim i Wojniakiem 1997). Stosunki wodne: W Górach Sowich licznie wystêpuj¹ szczeliny wodonoœne, dziêki którym teren obfituje w wiele niedu ych cieków, zasilaj¹cych pobliskie, wiêksze rzeki Pi³awê i Bystrzycê. Od XIV wieku na obszarze Kotliny Dzier oniowskiej dokonuje siê regulacji biegu rzek i zabudowy hydrotechnicznej (g³ównie jazy i m³ynówki), a tak e na szerok¹ skalê przeprowadzane s¹ zabiegi melioracyjne (Staffa i in. 2005). Wody p³yn¹ w p³ytkich, czêsto omurowanych korytach dostarczaj¹c wody pobliskim miastom i oœrodkom przemys³owym. Strumienie, nad brzegami których wykonano badania, wyp³ywaj¹ z Gór Sowich, p³yn¹ przez po³udniowo-zachodni¹ czêœæ Kotliny Dzier oniowskiej, ostatecznie zasilaj¹c Pi³awê. Klimat: W Kotlinie Dzier oniowskiej panuje klimat charakteru podgórskiego. Zimy s¹ mroÿne i bezopadowe, a lata suche i s³oneczne. Œrednia roczna temperatura wynosi 7,5 7,8 C, a roczna suma opadów rzadko przekracza 650 mm. Klimat Gór Sowich ma charakter górsko-oceaniczny, z wyraÿnym wp³ywem atlantyckim. Temperatury maksymalne wynosz¹ 9 C w styczniu, 25 C w lipcu, a minimalne od -15 do 20 C w styczniu i od -7 do -9 C w lipcu. Temperatura w Górach Sowich spada o 0,55 C na ka de 100 m wysokoœci. Ni sze partie regla dolnego cechuj¹ siê œredni¹ roczn¹ temperatur¹ oko³o 6,5 C, wy sze partie oko³o 5,5 C, a na granicy regla dolnego i regla górnego temperatura wynosi 4,5 C. W Górach Sowich opady deszczu wynosz¹ œrednio mm/rok, lecz na wierzchowinach i szczycie mog¹ przekraczaæ 1000 mm/rok. Wiatry wiej¹ g³ównie w kierunku po³udniowo-zachodnim, lokalnie po³udniowym. W Górach Sowich, podobnie jak w ca³ych Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim, wystêpuj¹ wiatry, powstaj¹ce pod wp³ywem urzeÿbienia terenu, tzw. feny. Pojawiaj¹ siê w ch³odnej po³owie roku i wiej¹ z prêdkoœci¹ do 60 m/s, przynosz¹c odwil e i powoduj¹c zanikanie pokrywy œnie nej (Sobik, 2005)

4 94 Micha³-Œliwiñski Cel i metodyka badañ Celem badañ by³a ocena aktualnego stanu populacji niecierpka gruczo³owatego i dwóch gatunków rdestowca nad czterema strumieniami Gór Sowich oraz stwierdzenie prawid³owoœci w ich wystêpowaniu w zale noœci od formy u ytkowania terenu. Badania terenowe zosta³y przeprowadzone na prze³omie czerwca i lipca 2006 roku. Ich istotn¹ czêœci¹ by³ zbiór danych na temat rozmieszczenia stanowisk Reynoutria japonica, Reynoutria sachalinensis i Impatiens glandulifera, wystêpuj¹cych na brzegach strumieni wschodniego przedgórza Gór Sowich, na zachód od Dzier oniowa. Kieruj¹c siê systemem kartograficznym ATPOL, obszar objêty badaniami znajdowa³ siê w kwadratach BE85, BE86, BE95 i BE96. Przedmiotem badañ by³y cztery podgórskie strumienie: Brzêczek, Pieszycki Potok-Kamionka, K³omnica i Mi³a. Brzêczek ma 12,8 km d³ugoœci. Ma Ÿród³o na pó³noc od szczytu Kopista, a uchodzi do Pi³awy w Dzier oniowie. Nie przep³ywa przez tereny zabudowane. Kamionka-Pieszycki Potok ma 15,5 km d³ugoœci. Rzeka ma Ÿród³o na wschodnim zboczu Wielkiej Sowy, przep³ywa przez miejscowoœci Kamionki i Pieszyce i uchodzi do Pi³awy na pó³nocy miasta Dzier oniowa. K³omnica ma 15 km d³ugoœci. Rozpoczyna swój bieg na zboczu szczytu Wroniec (835 m n.p.m.), przep³ywa przez miejscowoœci Potoczek, Roœciszów i Piskorzów, po czym uchodzi do Pi³awy w Moœcisku Dzier oniowskim. Mi³a ma 9,5 km d³ugoœci. Jej Ÿród³o znajduje siê na po³udniowym zboczu szczytu Biesek (565 m n.p.m.). Rzeka przep³ywa przez Lutomiê Doln¹, nastêpnie ³¹czy siê z K³omnic¹ i uchodzi do Pi³awy na wysokoœci Moœciska Dzier oniowskiego. Za stanowisko przyjêto p³at roœlinnoœci, w którym stwierdzono obecnoœæ gatunku inwazyjnego, ograniczony powierzchni¹ na której nie stwierdzono jego obecnoœci. Stanowiska kartowano w najbli szej odleg³oœci od koryta rzeki, do 5 metrów od jej brzegu. Zakwalifikowano je do nastêpuj¹cych kategorii: p³at o powierzchni 1 5 m 2, p³at o powierzchni 5 25 m 2, ci¹g³e wystêpowanie osobników na d³ugoœci co najmniej 10 m (tylko dla Impatiens glandulifera). W p³atach roœlinnoœci, w których stwierdzono gatunki inwazyjne, wykonano 141 zdjêæ fitosocjologicznych metod¹ Braun-Blanqueta. Nie wszystkie stanowiska udokumentowano w ten sposób. W tabelach (tab. 2 4) zamieszczono losowo wybrane zdjêcia, przynajmniej jedno dla ka dego strumienia, nad którym odnotowano dane zbiorowisko ksenospontaniczne.

5 95 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 95 Na za³¹czone mapy naniesiono stanowiska badanych roœlin inwazyjnych. Ze wzglêdu na ich ma³¹ dok³adnoœæ, liczba stanowisk, nale ¹cych do trzeciej kategorii, nie zosta³a dok³adnie odwzorowana w porównaniu do pracy dyplomowej autora (Œliwiñski 2007). Liczba tych stanowisk jest faktycznie wiêksza, ni sugerowa³yby za³¹czone mapy (patrz tab. 1). 3. Wyniki Rozmieszczenie badanych gatunków inwazyjnych nad poszczególnymi rzekami Impatiens glandulifera obficie wystêpuje na d³ugim odcinku rzeki Kamionki-Pieszyckiego Potoku i prawie wzd³u ca³ej K³omnicy, gdzie jego stanowiska maj¹ charakter wyst¹pieñ liniowych, zw³aszcza w Roœciszowie i poni ej Piskorzowa (ryc. 1). W Lutomii Dolnej p³aty wystêpuj¹ pojedynczo, a poni ej zabudowañ osobniki niecierpka gruczo³owatego tworz¹ liniowe skupienia, ci¹gn¹ce siê na d³ugoœci ponad dwóch kilometrów (ryc. 1). Nad Brzêczkiem brak stanowisk niecierpka gruczo³owatego (ryc. 2, tab. 1). Tab. 1. Liczba stanowisk roœlin inwazyjnych nad badanymi rzekami Tab. 1. Number of localities of invasive plants along studied rivers Rzeka (River) Kamionka-Pieszycki Potok Impatiens glandulifera Gatunek inwazyjny (Invasive species) Reynoutria japonica Reynoutria sachalinensis Brzêczek brak stanowisk brak stanowisk 4 p³aty 6 km* ci¹g³ego wystêpowania + 6 p³atów 8 p³atów 4 p³aty K³omnica 6 km* ci¹g³ego wystêpowania + 1 p³at 24 p³aty brak stanowisk Mi³a 2,5 km* ci¹g³ego wystêpowania + 6 p³atów brak stanowisk brak stanowisk * obliczono ca³kowit¹ d³ugoœæ wystêpowania gatunku dla kategorii 3. Reynoutria japonica wystêpuje nad Kamionk¹-Pieszyckim Potokiem (ryc. 2) i K³omnic¹ (ryc. 1), gdzie odnotowano liczne p³aty, nie zaobserwowano natomiast liniowych wyst¹pieñ (tab. 1). Na terenie Pieszyc zaobserwowano pojedyncze pêdy rdestowca ostrokoñczystego wyrastaj¹ce ze szczelin kamiennego muru, obudowuj¹cego koryto rzeki. Reynoutria sachalinensis stwierdzono obecnoœæ kêp tego gatunku nad Brzêczkiem w pobli u zabudowañ by³ego PGR-u, oraz nad Kamionk¹-Pieszyckim Potokiem (ryc. 2). Odnotowano równie pêdy wyrastaj¹ce ze szczelin kamiennego muru na terenie Pieszyc.

6 96 Micha³- liwiñski 96 Ryc. 1. Mapa rozmieszczenia gatunków inwazyjnych nad Mi³¹ i K³omnic¹; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, a p³at o powierzchni 1 5 m2, b p³at o powierzchni 5 25 m2, c ci¹g³e wystêpowanie Impatiens glandulifera na d³ugo ci co najmniej 10 m Fig. 1. Distribution map of invasive species at Mi³a and K³omnica streams; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, a patch surface of 1 5 m2, b patch surface of 5 25 m2, c continuous occurrence of Impatiens glandulifera in length at least 10 m

7 97 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 97 Ryc. 2. Mapa rozmieszczenia gatunków inwazyjnych nad Kamionk¹-Pieszyckim Potokiem i Brzêczkiem; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, a p³at o powierzchni 1 5 m2, b p³at o powierzchni 5 25 m2, c ci¹g³e wystêpowanie Impatiens glandulifera na d³ugo ci co najmniej 10 m Fig. 2. Distribution map of invasive species at Kamionka-Pieszycki Potok and Brzêczek streams; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, a patch surface of 1 5 m2, b patch surface of 5 25 m2, c continuous occurrence of Impatiens glandulifera in length at least 10 m Zbiorowiska ksenospontaniczne z udzia³em badanych gatunków Zbiorowiska z dominacj¹ gatunków obcych tworz¹ siê w wyniku zakoñczenia procesu redukcyjnego. Udzia³ obcych gatunków silnie wzrasta kosztem gatunków rodzimych, które zostaj¹ stopniowo wyparte ze zbiorowiska. Tworzy siê nowa, wtórna kombinacja gatunkowa, posiadaj¹ca cechy powtarzalno ci (Faliñski 1969). Na badanym terenie stwierdzono obecno æ p³atów ro linnych z dominacj¹ rdestowców (tab. 2 i 3) i zbiorowiska Impatienti-Calystegietum sepium (tab. 4).

8 98 Micha³-Œliwiñski 98 Cl. Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R.Tx in R.Tx O. Convolvuletalia sepium R.Tx All. Senecion fluviatilis R.Tx. (1947)1950 em. R.Tx Ass. Impatienti-Calystegietum sepium (Moor 1958) Soó 1971 All. Convolvulion sepium R.Tx em. Müll Zbiorowisko z Reynoutria japonica i zbiorowisko z Reynoutria sachalinensis Tab. 2. Zbiorowisko z Reynoutria japonica Tab. 2. Plant community with Reynoutria japonica Numer kolejny Succesive number Rzeka (River) K³o Kam- PP Kam- PP Kam- PP Data: rok (Date: year) Miesi¹c (Month) Dzieñ (Day) Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) Surface of record (m 2 ) Zwarcie warstwy drzew (%) Cover of tree layer (%) Zwarcie warstwy krzewów (%) Cover of shrub layer (%) Zwarcie warstwy zielnej (%) Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu Liczba wyst¹pieñ Number of occurence Number of species in record Drzewa i krzewy (Trees and shrubs): Acer platanoides a Salix alba b Ch. Zbiorowiska z (of community with) Reynoutria japonica: Reynoutria japonica ChAll. Convolvulion sepium Calystegia sepium ChCl. Artemisietea vulgaris: Urtica dioica Impatiens glandulifera Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): Impatiens parviflora r Aegopodium podagraria Poa trivialis r Poa palustris.. r + 2 Gat. sporadyczne (Sporadic species): Dactylis glomerata 2(+), Festuca rubra 3(+), Poa pratensis 2(+), Rubus idaeus 3(+), Veronica chamaedrys 3(r), Vicia cracca 2(r). K³o K³omnica, Kam-PP Kamionka-Pieszycki Potok

9 99 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 99 Tab. 3. Zbiorowisko z Reynoutria sachalinensis Tab. 3. Plant community with Reynoutria sachalinensis Numer kolejny Succesive number Rzeka (River) Brz Brz Kam- PP Kam- PP Data: rok (Date: year) Miesi¹c (Month) Dzieñ (Day) Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) Surface of rekord (m 2 ) Zwarcie warstwy drzew (%) Cover of tree layer (%) Zwarcie warstwy krzewów (%) Cover of shrub layer (%) Zwarcie warstwy zielnej (%) Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu Liczba wyst¹pieñ Number of occurence Number of species in rekord Drzewa i krzewy (Trees and shrubs): Salix alba b Sambucus nigra b Ch. Zbiorowiska z Reynoutria sachalinensis: Reynoutria sachalinensis ChAll. Convolvulion sepium: Calystegia sepium Epilobium hirsutum ChCl. Artemisietea vulgaris: Urtica dioica Galium aparine Impatiens glandulifera Chelidonium majus Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): Phalaris arundinacea Impatiens parviflora Aegopodium podagraria Poa trivialis Gatunki sporadyczne (Sporadic species): Armoracia rusticana 3(+), Geranium pratense 1(r), Poa palustris 4(+), Rubus idaeus 2(+). Brz Brzêczek, Kam-PP Kamionka-Pieszycki Potok Wystêpowanie gatunków inwazyjnych w zale noœci od formy u ytkowania terenu 1) Na odcinkach biegn¹cych przez obszary rolne i zabudowane odnotowano obecnoœæ gatunków inwazyjnych. Nad brzegami cieków, przep³ywaj¹cych przez obszary leœne, nie stwierdzono osobników tych roœlin (ryc. 3), 2) Na podstawie obserwacji wywnioskowano, e tereny zabudowane (Pieszyce, Kamionki, Piskorzów i Lutomia Dolna) pe³ni¹ rolê banków nasion

10 Tab. 4. Impatienti-Calystegietum sepium (MOOR 1958) SOÓ 1971 Numer kolejny Succesive number Rzeka (River) Kam-PP Kam-PP Kam-PP K³o K³o K³o Mi Mi Mi Mi Data: rok (Date: year) Miesi¹c (Month) Dzieñ (Day) Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) Surface of rekord (m 2 ) Zwarcie warstwy drzew (%) Sta- ³oœæ Cover of tree layer (%) Zwarcie warstwy krzewów (%) Constancy Cover of shrub layer (%) Zwarcie warstwy zielnej (%) Cover of herb layer (%) Liczba gatunków w zdjêciu Number of species in record Drzewa i krzewy (Trees and shrubs): Salix alba a I Salix alba b I Sambucus nigra b I ChAss. Impatienti-Calystegietum sepium: Impatiens glandulifera V DO. Senecion fluviatilis Phalaris arundinacea III ChAll. Convolvulion sepium: Calystegia sepium r r + IV Epilobium hirsutum I Ch.O. Convolvuletalia: Solidago gigantea... r II Rudbeckia laciniata I 100 Micha³-Œliwiñski 100

11 ChCl. Artemisietea vulgaris: Urtica dioica IV Galium aparine I Glechoma hederacea I Artemisia vulgaris I Cirsium arvense I Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species): Impatiens parviflora r r + 1. V Veronica chamaedrys r II Poa palustris II Poa trivialis II Echinocystis lobata I Impatiens noli-tangere I Aegopodium podagraria I Hypericum perforatum.. r I Myosotis palustris r. I Gat. sporadyczne (Sporadic species): Alchemilla sp. 2(+), Crepis tectorum 4(r), Galeopsis tetrahit 8(+), Geranium robertianum 2(+), Humulus lupulus 8(1), Lactuca seriola 5(+), Phleum pratense 7(+), Reynoutria japonica 5(1), Stachys sylvatica 4(+), Vicia sepium 5(+) Kam-PP Kamionka-Pieszycki Potok, K³o K³omnica, Mi Mi³a 101 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 101

12 102 Micha³-Œliwiñski 102 gatunków inwazyjnych. By³y one i nadal s¹ tam kultywowane jako roœliny ozdobne w przydomowych ogródkach, le ¹cych bezpoœrednio nad rzekami. Wystêpowanie tych roœlin poni ej terenu zabudowanego jest wiêksze, ni powy ej, ma na to wp³yw kierunkowy przep³yw wody, która umo liwia transport nasion i fragmentów roœlin, 3) Nad Brzêczkiem jako przyczó³ek dla gatunków inwazyjnych mo na traktowaæ obszar by³ego PGR-u. Wystêpuje tam kilka stanowisk rdestowca sachaliñskiego, który mo e rozprzestrzeniæ siê wzd³u rzeki. Fakt, e dolina rzeki nie przebiega przez tereny zabudowane i nie wykonano na niej istotnych zabiegów hydrotechnicznych, znacznie zmniejsza jej podatnoœæ na wnikanie gatunków inwazyjnych, Ryc. 3. Liczba stanowisk gatunków inwazyjnych w zale noœci od formy u ytkowania terenu; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, S1 obszar leœny, S2 obszar zabudowany, S3 obszar rolny Fig. 3. Number of localities of invasive species according to a form of land use; 1 Impatiens glandulifera, 2 Reynoutria japonica, 3 Reynoutria sachalinensis, S1 forest area, S2 urban area, S3 agricultural area 4) Badane gatunki inwazyjne nad ciekami biegn¹cymi przez obszar zabudowany wystêpuj¹ w du ej iloœci. Odcinki takie, obudowane kamiennym murem, b¹dÿ brukowane kamieniami, s¹ pozbawione konkurencji ze strony rodzimych gatunków i nie stanowi¹ bariery dla wzrostu i rozwoju roœlin inwazyjnych. Nasiona niecierpka gruczo³owatego kie³kuj¹ na brzegach koryta, wykorzystuj¹c szczeliny miêdzy kamieniami i fragmenty naniesionej gleby, a k³¹cza rdestowców z ³atwoœci¹ penetruj¹ kamieñ i beton. Równie cieki na

13 103 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 103 odcinkach obszarów rolnych s¹ skutecznie opanowane przez gatunki inwazyjne. Prostowane koryta cieków, biegn¹cych wzd³u nawo onych pól i uczêszczanych œcie ek, w których czêsto spotyka siê ró nego rodzaju odpady, s¹ podatne na wnikanie i zadomawianie siê obcych gatunków, 5) Niecierpek gruczo³owaty tworzy d³ugie i zwarte pasy zaroœli na brzegach cieków na obszarze rolnym i krótkie pasy (choæ równie wielometrowej d³ugoœci) znajduj¹ce siê nad ciekami w terenie zabudowanym. Impatiens glandulifera ma wiêcej stanowisk nad brzegami cieków na terenie zabudowanym, ni na obszarze rolnym (ryc. 3). Pojedyncze okazy kie³kuj¹ ze szczelin betonowych brzegów, po czym zatrzymuj¹ tam materia³ niesiony przez rzekê. Tworzy siê wyspa, która szybko opanowywana jest przez inne okazy niecierpka. Takie wyspy mog¹ rozszerzyæ siê i zajmowaæ nawet po³owê szerokoœci cieku, znacznie utrudniaj¹c przep³yw wody. Zwarte zaroœla Impatiens glandulifera wystêpuj¹ nad rzekami poni ej terenów zabudowanych, 6) Gatunki z rodzaju Reynoutria w korytach cieków, biegn¹cych przez tereny zabudowane, wystêpuj¹ sporadycznie. Du e kêpy s¹ rzadkoœci¹, stwierdzono natomiast obecnoœæ pojedynczych pêdów w korycie rzeki. Zaobserwowano te wykorzystywanie rdestowca ostrokoñczystego na murach jako substytut bluszczu lub stosowanie go w charakterze ywop³otu w ogródkach. Kêpy Reynoutria japonica i Reynoutria sachalinensis czêœciej wystêpuj¹ na brzegach uregulowanych cieków biegn¹cych przez obszary rolne (ryc. 3). 4. Dyskusja wyników Otrzymane wyniki potwierdzaj¹ wystêpowanie obcych gatunków roœlin w Górach Sowich, co wczeœniej stwierdzi³a Pender (1975). Wnosz¹ informacje o rozmieszczeniu gatunków inwazyjnych w tym regionie i dane na temat zbiorowisk ksenospontanicznych, charakteryzuj¹cych siê du ¹ powtarzalnoœci¹. Zbiorowisko z Reynoutria sp. umieszczono w zwi¹zku Convolvulion sepium, jak sugeruje Brzeg (1989). Potwierdzono dane Brzega (1989), e s¹ to zbiorowiska ubogie florystycznie. Liczba gatunków w zdjêciu jest niska i wynosi od 3 do 11. Dominacja rdestowców powoduje, e pozosta³e gatunki s¹ w silnej regresji. Zespó³ Impatienti-Calystegietum sepium umieszczono tak e za Brzegiem (1989) w zwi¹zku Senecion fluviatilis, poniewa Matuszkiewicz (2005) nie wyró nia opisywanego zespo³u. Brzeg (1989) wskazuje na dominacjê Impatiens glandulifera i udzia³ gatunków, jak Solidago gigantea, Urtica dioica, Calystegia sepium, Galium aparine, Artemisia vulgaris i Phalaris arundinacea, który wyró nia zwi¹zek Senecion fluviatilis. Wszystkie, wy ej wymienione roœliny wystêpuj¹ w zbiorowisku, które rozpoznano na terenie Gór Sowich. Na

14 104 Micha³-Œliwiñski 104 pocz¹tku lat 70-tych, zespó³ uwa any by³ za m³ody syntakson, dopiero kszta³tuj¹cy swój sk³ad florystyczny (Brzeg 1989), lecz wyraÿnie widaæ, e jego sk³ad gatunkowy jest dobrze ukszta³towany i nie zmienia siê w czasie. Zaburzenia w dolinach rzecznych, wymieniane przez Olaczka (2000), jak np. zmiana szaty roœlinnej na terasie zalewowej, tworzenie nasypów, ³obienie kana³ów, budowa stawów, regulacja koryta rzeki, obudowanie brzegów, wpuszczanie do rzeki szkodliwych substancji i zatapianie odpadów, s¹ powszechnym zjawiskiem nad badanymi strumieniami. Obecnie uwa a siê, e wy ej wymienione zmiany, stwarzaj¹ mo liwoœæ inwazji gatunków obcych. (Olaczek 2000). Sugeruje siê te, e doliny rzeczne, w których nie prowadzi siê zabiegów hydrotechnicznych, s¹ w du ej mierze odporne na wnikanie kenofitów. Otrzymane wyniki potwierdzaj¹ obie te zale noœci. Obecnoœæ gatunków ekspansywnych nie zawsze jednak wi¹ e siê z regulacj¹ rzeki. Przyk³adem jest Czarna Hañcza, której dolina ma charakter naturalny, wzd³u której odnotowano niecierpka gruczo³owatego (Dajdok i in. 2007). Najnowsze badania dotycz¹ wystêpowania kenofitów na ró nych typach siedlisk naturalnych, pó³naturalnych i ruderalnych (Drescher, Prots 2003; Chytrý i in. 2008). Forma u ytkowania terenu ma œcis³y zwi¹zek z typem wystêpuj¹cego siedliska i projekt, podejmuj¹cy ten w¹tek, w³¹cza siê w cykl najnowszych badañ, dotycz¹cych przyczyn wnikania i schematów rozmieszczenia roœlin inwazyjnych. 5. Wnioski 1) Istniej¹ zale noœci miêdzy form¹ u ytkowania terenów nadrzecznych, a rozmieszczeniem Impatiens glandulifera, Reynoutria japonica i Reynoutria sachalinensis na brzegach rzek. Tereny zabudowane i rolne, le ¹ce poni ej miejscowoœci, s¹ bardziej podatne na inwazjê, ni obszary leœne i rolne, le ¹ce powy ej terenów zabudowanych, 2) Brzegi rzek poddane zabiegom hydrotechnicznym zarówno na odcinku rolnym, jak i zabudowane s¹ mniej odporne na inwazjê Impatiens glandulifera i Reynoutria sp., ni brzegi rzek, które nie zosta³y poddane regulacji, 3) Obecnoœæ zbiorowisk ksenospontanicznych z udzia³em badanych roœlin inwazyjnych œwiadczy o ostatnim etapie zadomawiania siê gatunków obcych na tych siedliskach i wywieraniu redukcyjnego wp³ywu na rodzime sk³adniki tych zbiorowisk, 4) Niewielka liczba stanowisk rdestowców wskazuje na to, e dopiero zaczynaj¹ rozprzestrzeniaæ siê na badanym obszarze. Jednak ich du e zagêszczenie na krótkich odcinkach mo e doprowadziæ do utworzenia lokalnych, trudnych do usuniêcia szpalerów,

15 105 Wystêpowanie-R.-japonica,-R.-sachalinensis-i-I.-glandulifera-w-Górach-Sowich 105 5) Pojedyncze pêdy rdestowców nad rzekami w obrêbie terenów zabudowanych, w ci¹gu nastêpnych lat mog¹ utworzyæ du e skupienia. Masa k³¹czy w pod³o u zwiêkszy siê, co grozi naruszeniem kamiennych murów, stanowi¹cych obudowanie koryt rzecznych. Literatura BORKOWSKI J., WOJNIAK R Dzia³y, rzêdy, typy i podtypy gleb. W: PAWLAK W. (red.), Atlas Œl¹ska Dolnego i Opolskiego, Uniwersytet Wroc³awski. Pracownia Atlasu Dolnego Œl¹ska, Wroc³aw. BRZEG A Przegl¹d systematyczny zbiorowisk okrajkowych dot¹d stwierdzonych i mog¹cych wystêpowaæ w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 34: CHYTRÝ M., MASKELL L.C., PINO J., PYŠEK P., VILÀ M., FONT X., SMART S.M (w druku). Habitat invasions by alien plants: a quantitative comparison among Mediterranean, subcontinental and oceanic regions of Europe. Journal of Applied Ecology 45(2): DAJDOK Z., KWIATKOWSKA J Wstêpne wyniki badañ nad ekspansj¹ niecierpka gru-czo³owatego w Dolinie Odry. Bad. Fizj. Pol. Zach., ser. B, Botanika 47: DAJDOK Z., KRZYSZTOFIAK A., KRZYSZTOFIAK L., ROMAÑSKI M., ŒLIWIÑSKI M Inwazyjne gatunki roœlin w Wigierskim Parku Narodowym. Wigierski Park Narodowy, Krzywe, 24 ss. DRESCHER A., PROTS B Distribution patterns of Himalayan balsam (Impatiens glandulifera Royle) in Austria. W: ZAJ C A., ZAJ C M., ZEMANEK B. (eds.), Phytogeographical problems of synanthropic plants, s FALIÑSKI J.B Neofity i neofityzm, dyskusje fitosocjologiczne (5). Ekologia Polska, Ser. B: HEJDA M., PYSEK P What is the impast of Impatiens glandulifera on species diversity of invaded riparian vegetation? Biol. Conserv. 132(2): KONDRACKI J., Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN, Warszawa. MUCINA L., GRABHERR G., ELLMAUER T Pflanzengesellschaften Õsterreichs, Teil I: Anthropogene Vegetation. Gustav Fisher Verlag, Stuttgart. OLACZEK R Antropogeniczne czynniki przekszta³cania dolin rzecznych. Rzeki 9: PENDER K Zbiorowiska leœne Gór Sowich. Acta Univ. Wrat. No. 269, Prace Bot. 20: POTT R Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. 2. Aufl. Ulmer-Verlag, Stuttgart.

16 106 Micha³-Œliwiñski 106 PROWSE A Patterns of Elary growth and mortality in Impatiens glandulifera. W: STARFINGER U., EDWARDS K., KOWARIK I., WILLIAMSON M. (eds.), Plant invasions: Ecological Mechanisms and Human Responses. Backhuys Publishers, Leiden, The Netherlands, p PROWSE A.J., GOODRIDGE F Experimental invasion of woodland by the alien Impatiens glandulifera: the role of slug herbivory. W: CHILD L.E., BROCK J.H., BRUNDU G., PRACH K., PYŠEK P., WADE P.M., WILLIAMSON M. (eds.), Plant invasions: Ecological Threat and Management Solutions. Backhuys Publishers, Leiden, The Netherlands, p SOBIK M Klimat. W: FABISZEWSKI J. (red.), Przyroda Dolnego Œl¹ska. PAN, Wroc³aw, s STAFFA M., MAZURSKI K., CZERWIÑSKI J., PISARSKI G S³ownik geografii turystycznej Sudetów: Masyw Œlê y, Równina Œwidnica, Kotlina Dzier oniowska. Wyd. I-Bis, Wroc³aw 20: ŒLIWIÑSKI M Wystêpowanie inwazyjnych gatunków roœlin na brzegach cieków okolic Bielawy w zale noœci od u ytkowania terenu. Zak³ad Bioró norodnoœci i Ochrony Szaty Roœlinnej, Instytut Botaniki, U.Wr., Wroc³aw. Mscr. pracy magisterskiej, 99 ss. TOKARSKA-GUZIK B The expansion of some alien plant species (neophytes) in Poland. W: CHILD L.E., BROCK J.H., BRUNDU G., PRACH K., PYŠEK P., WADE P.M., WILLIAMSON M. (eds.), Plant invasions: Ecological Threat and Management Solutions. Backhuys Publishers, Leiden, The Netherlands, p TOKARSKA-GUZIK B The establishment and spread of alien plant species (kenophytes) in the Flora of Poland. Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice ELA NIEWICZ A Przesz³oœæ geologiczna. W: FABISZEWSKI J. (red.), Przyroda Dolnego Œl¹ska. PAN, Wroc³aw, s Summary This article magnifies the problem of penetrating river valleys, spreading and building its own communities by alien species with invasive abilities. The main purpose of the research, which was carried out between July and August 2006, was an evaluation of population condition of Himalayan balsam Impatiens glandulifera and knotweed species Reynoutria sp. along streams of eastern part of Sowie Mts (Brzêczek, Kamionka-Pieszycki Potok, K³omnica, Mi³a). The research showed dependencies on arrangement of invasive species localities upon a form of land use. On river banks, placed in built-up areas, most localities (98) of invasive species were noted. Rivers on the agricultural areas, were also prone to invasion by alien species (64 localities), but streams, flowing through the forest areas, were not invaded (0 localities). It was also discovered, that a lack of river regulations decreases a risk of invasion by alien species (Brzêczek). At three of four streams, the presence of alien communities was recorded. They occur at riverside grounds placed below urban terrain. It is an example of an effective colonisation of new areas by invasive species from its seed banks.