ROLA POLSKICH INWESTYCJI BEZPOŚREDNICH ZA GRANICĄ W INTERNACJONALIZACJI POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW W LATACH

Transkrypt

1 Katarzyna Blanke-Ławniczak ROLA POLSKICH INWESTYCJI BEZPOŚREDNICH ZA GRANICĄ W INTERNACJONALIZACJI POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW W LATACH Rozprawa doktorska Promotor: Prof. dr hab. Marian Gorynia Katedra Strategii i Polityki Konkurencyjności Międzynarodowej Poznań 2010

2 SPIS TREŚCI WSTĘP.5 ROZDZIAŁ 1 Koncepcje teoretyczne szczebla mikro wyjaśniające ZIB odpływające a teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa Mikroekonomiczne teorie ZIB Teoria przewagi własnościowej Teoria lokalizacji Teoria internalizacji Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej Teoria cyklu życia produktu Teoria oligopolistycznej reakcji Pozostałe teorie mikroekonomiczne Teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa Pojęcie internacjonalizacji Konwencjonalne modele internacjonalizacji Model uppsalski (U-model) Modele oparte na innowacji Niekonwencjonalne modele internacjonalizacji Model fiński Podejście sieciowe (network approach) Fenomen born global Wnioski z koncepcji mikroekonomicznych dla internacjonalizacji przedsiębiorstwa Podsumowanie...67 ROZDZIAŁ 2 Makroekonomiczne aspekty i skutki ZIB odpływających 2.1. Makroekonomiczne teorie ZIB Teoria doganiania cyklu produktu (flying geese paradigm of catch-up growth) Koncepcja ścieżki rozwoju inwestycji i kształtowania się pozycji inwestycyjnej (Investment Development Path IDP) i kształtowanie się pozycji inwestycyjnej netto (NOIP) Pozostałe teorie makroekonomiczne Skutki ZIB odpływających

3 Pozytywne efekty ZIB odpływających Negatywne skutki ZIB odpływających Efekt netto ZIB odpływających Implikacje makroekonomicznych teorii ZIB dla polityki gospodarczej polityka wspierania odpływu ZIB Wnioski z makroekonomicznych teorii ZIB dla internacjonalizacji przedsiębiorstwa Podsumowanie...96 ROZDZIAŁ 3 ZIB z państw Europy Środkowo-Wschodniej ZIB z państw EŚW w ujęciu makro Uwarunkowania odpływu ZIB z państw EŚW Podstawowe trendy w odpływie ZIB z państw EŚW ZIB z EŚW na tle inwestycji światowych i europejskich ZIB z państw EŚW w ujęciu mikro Motywy, bariery i główne źródła przewagi konkurencyjnej inwestorów bezpośrednich Największe firmy międzynarodowe z regionu Podsumowanie ROZDZIAŁ 4 Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w okresie transformacji systemowej a etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw 4.1. Wielkość i struktura polskich ZIB Struktura sektorowa polskich ZIB Dochody polskich zagranicznych inwestorów bezpośrednich Zaangażowanie polskiego kapitału za granicą według rodzaju prowadzonej działalności Struktura geograficzna polskich ZIB Najwięksi zagraniczni inwestorzy bezpośredni z Polski Etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw poprzez ZIB a polska transformacja systemowa Etapy transformacji gospodarczej Etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw w warunkach transformacji gospodarczej na przykładzie Polski Etapy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw case study

4 4.3. Podsumowanie ROZDZIAŁ 5 Determinanty i efekty polskich inwestycji bezpośrednich za granicą w świetle badań empirycznych Przedmiot badań Metoda badawcza Kwestionariusz wywiadu Charakterystyka przedsiębiorstw-inwestorów bezpośrednich (próba badawcza) Eksport firm macierzystych Strategie firm macierzystych w podziale na etapy internacjonalizacji Charakterystyka filii zagranicznych Analiza czynników kształtujących ZIB odpływające Motywy inwestycji Bariery dla inwestycji Przewaga konkurencyjna inwestorów Polityka wsparcia odpływu inwestycji Ocena efektów inwestycji Plany inwestycyjne Podsumowanie ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA ANEKS SPIS RYSUNKÓW SPIS TABEL

5 WSTĘP Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy Dokonywanie inwestycji bezpośrednich za granicą jest w literaturze przedmiotu traktowane jako najbardziej dojrzały i najbardziej zaawansowany etap internacjonalizacji działalności przedsiębiorstwa. Jest on charakterystyczny dla firm z gospodarek znajdujących się na wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. W krajach tych duże przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim korporacje transnarodowe (KTN) podjęły na szeroką skalę wyzwanie ekspansji na rynki zagraniczne już w latach 60. XX wieku. Kierując się różnymi przesłankami podejmowania takiej działalności, z sukcesem przenosiły produkcję do innych krajów. Działając często w strukturach oligopolistycznych, poprzez eksport zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB) poszukiwały tańszych zasobów, zwiększenia rynków zbytu, wzrostu efektywności czy też aktywów strategicznych. Przemiany systemowe związane z transformacją początku lat 90. XX wieku umożliwiły korporacjom transnarodowym lokowanie ZIB także w byłych krajach socjalistycznych. Napływ kapitału zagranicznego obserwujemy również w Polsce okresu transformacji systemowej. Położenie geograficzne Polski, jej pozycja konkurencyjna, liberalizacja przepisów prawnych oraz akcesja do Unii Europejskiej uatrakcyjniły nasz rynek dla zagranicznych inwestorów. W konsekwencji zachodzących zmian przedsiębiorstwa regionów dotychczas przyjmujących ZIB, efektywnie korzystając z pozytywnych skutków wynikających z ich napływu (kapitał, nowe technologie, know-how), zaczęły od drugiej połowy lat 90. same eksportować kapitał za granicę, również w postaci ZIB. Obserwacja rzeczywistości gospodarczej oraz badania empiryczne potwierdzają fakt odpływu ZIB z krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo, w tym również z państw Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) 1. Empiryczną ilustracją znaczenia odpływu ZIB z Polski są dane statystyczne. Wskazują one wyraźnie na większą dynamikę wzrostu odpływu ZIB niż ich napływu do Polski szczególnie w latach Wzrasta również stosunek wartości inwestycji bezpośrednich za granicą do wartości produktu 1 Do grupy państw EŚW zaliczono: Albanię, Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Chorwację, Czarnogórę, Czechy, Estonię, Gruzję, Kazachstan, Kirgistan, Litwę, Łotwę, Macedonię, Mołdawię, Polskę, Rosję, Rumunię, Serbię, Słowację, Słowenię, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukrainę, Uzbekistan oraz Węgry. 5

6 krajowego brutto (PKB), oznaczający zarówno zwiększenie przeciętnego stopnia internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki narodowej. Zrozumienie specyfiki tego zjawiska w polskiej rzeczywistości gospodarczej wymaga spojrzenia na rolę inwestycji za granicą w internacjonalizacji przedsiębiorstw z punktu widzenia światowej literatury przedmiotu oraz uwzględnienia specyficznych czynników związanych z transformacją systemową. Innymi słowy odnoszenie procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw polskich bezpośrednio do modeli (etapów) internacjonalizacji firm występujących w dojrzałych gospodarkach otwartych powinno dodatkowo odwoływać się do okoliczności modyfikujących klasyczne procesy internacjonalizacji, wynikających z działania w warunkach przechodzenia od gospodarki socjalistycznej do gospodarki rynkowej. Przedmiot pracy i obszar badawczy Przedmiotem badań w niniejszej rozprawie jest rola polskich inwestycji bezpośrednich za granicą (outward foreign direct investment) w internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. Tak zdefiniowany obszar badawczy rozprawy sytuuje się w zakresie analiz wielu dyscyplin naukowych. Praca ma więc charakter interdyscyplinarny. Do najważniejszych dyscyplin naukowych badających proces internacjonalizacji, z których dorobku korzysta się w niniejszej dysertacji, należą: ekonomia, nauki o zarządzaniu, prawo, socjologia, psychologia oraz politologia. W rozprawie dominuje podejście właściwe dla ekonomii z wyodrębnieniem analizy na poziomie mikro- i makroekonomicznym. Przez polskie przedsiębiorstwa rozumie się tu wszystkie przedsiębiorstwa mające siedzibę na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, niezależnie od kraju pochodzenia właściciela kapitału oraz formy prawnej prowadzonej działalności gospodarczej. Cel pracy Przed pracą postawiono cel główny, którego realizacji będzie sprzyjać osiągnięcie celów pomocniczych, realizowanych na poszczególnych etapach badań. Głównym celem naukowym dysertacji jest identyfikacja i ocena kluczowych mikro- i makroekonomicznych czynników determinujących podejmowanie przez 6

7 polskie przedsiębiorstwa inwestycji bezpośrednich za granicą, które stanowią zaawansowany etap internacjonalizacji tych przedsiębiorstw. Innymi słowy w rozprawie chodzi o uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Jakie są podstawowe determinanty dokonywania przez polskie przedsiębiorstwa inwestycji bezpośrednich za granicą w ramach procesu internacjonalizacji ich działalności, jaką rolę odgrywają poszczególne czynniki oraz jakie są konsekwencje odpływu kapitału dla firm macierzystych? Do celów szczegółowych należą: 1. Krytyczna ocena teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa oraz mikroekonomicznych teorii ZIB, ze szczególnym uwzględnieniem ich specyfiki w państwach transformujących gospodarki (1) Ocena makroekonomicznych teorii ZIB oraz skutków odpływu ZIB z gospodarki macierzystej (2). 3. Identyfikacja ekonomicznych i politycznych przyczyn odpływu ZIB z państw EŚW oraz określenie ich wielkości i kierunków (3). 4. Diagnoza poziomu zaawansowania transformacji polskiej gospodarki i stopnia jej internacjonalizacji (4.2). 5. Konceptualizacja specyficznych etapów internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw (4.2.2). 6. Określenie wielkości, struktury i kierunków odpływu polskich ZIB (4.1). 7. Scharakteryzowanie przedsiębiorstw inwestorów bezpośrednich (5.4). 8. Identyfikacja czynników determinujących odpływ ZIB z Polski na poziomie mikroekonomicznym (5.6). 9. Próba określenia oddziaływania odpływu kapitału za granicę w postaci ZIB na procesy rozwojowe w skali mikroekonomicznej (5.7). Hipotezy pracy Na podstawie przeprowadzonych studiów literatury, wstępnych badań empirycznych oraz własnych przemyśleń i intuicji zaproponowano trzy hipotezy 3 : 2 W nawiasie podano rozdział, w którym dany cel jest realizowany. 3 W nawiasie podano rozdział, w którym ustosunkowano się do przyjętych hipotez. 7

8 H1: Postępowi (rozwojowi) transformacji systemowej towarzyszy wzrost stopnia umiędzynarodowienia zarówno przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki. Kolejne (coraz wyższe, bardziej zaawansowane) etapy procesu internacjonalizacji są zdeterminowane przez odmienne czynniki sprawcze (4). H2: Polskie ZIB odgrywają istotną rolę w rozwoju i wzroście efektywności firm macierzystych (5.7). H3: Najważniejszymi determinantami odpływu ZIB z Polski są czynniki rynkowe. Znaczenie czynników kosztowych jest drugorzędne (5.6). Źródła informacji i metody badawcze Podejmowany problem naukowy, cel rozprawy i przyjęte hipotezy badawcze, jak również charakter badanego regionu zdecydowały o wyborze metod badawczych. W rozprawie podjęto próbę ustosunkowania się do hipotez, opierając się na danych wtórnych oraz danych pierwotnych. Do źródeł wtórnych należą: raporty NBP i GUS raporty UNCTAD sprawozdania finansowe przedsiębiorstw polska i zagraniczna literatura zwarta i czasopiśmiennicza z zakresu ekonomii i zarządzania akty normatywne: polskie i europejskie. Do źródeł pierwotnych należą: badania przeprowadzone w formie wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu konsultacje z ekspertami. W pracy wykorzystano metody analizy opisowej, porównawczej i systemowej, case study oraz metody ilościowe związane głównie ze statystyką opisową. Badanie z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu jest najistotniejszym elementem 8

9 autorskiego empirycznego procesu badawczego. Respondentami w badaniu byli przedstawiciele kadry kierowniczej wysokiego szczebla wybranych przedsiębiorstw prezesi zarządu, dyrektorzy generalni, bądź też osoby przez nich wydelegowane. Kwestionariusz wywiadu zawiera 31 pytań, w tym wyskalowanych pytań zamkniętych oraz pytań otwartych. Pytania dotyczą zarówno zmiennych jakościowych, jak i ilościowych. Są zestawione w cztery grupy dotyczącecharakterystyki firmy macierzystej, uwarunkowań inwestycji zagranicznych, korzyści wynikających z inwestowania za granicą oraz tych samych zagadnień uwzględniających odpowiedzi w podziale na etapy internacjonalizacji. Zakres pracy Zakres przestrzenny pracy obejmuje obszar całej Polski. W pracy znajdą się również odniesienia porównawcze do innych gospodarek w okresie transformacji, mające na celu określenie specyficznych determinantów procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw dla państw o gospodarce znajdującej się w okresie przejścia. Zakres czasowy badania obejmie 18 lat (od roku 1990 do 2007) transformacji systemowej w Polsce. Niektóre zagadnienia zostaną zbadane w odniesieniu do krótszego okresu ze względu na brak danych lub wcześniejsze niewystępowanie badanego zjawiska. Badania pierwotne zostały przeprowadzone od lutego do września 2008 roku. Treść pracy Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale 1 poszukiwano teoretycznych wyjaśnień zjawiska ZIB odpływających (ZIBO) na poziomie mikroekonomicznym w dwóch grupach teorii wyraźnie wyodrębniających się w ramach wiedzy na temat biznesu międzynarodowego i ekonomii międzynarodowej. Pierwszą stanowią teorie ZIB, a drugą teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Dokonany krytyczny przegląd literatury miał doprowadzić do ustalenia, jak w poszczególnych koncepcjach należących do obu grup wyjaśnia się zagadnienie odpływu kapitału w postaci ZIB na szczeblu mikro. Poprzez krytyczną ocenę literatury światowej poszukuje się takiego modelu umiędzynarodowienia, który uwzględniałby i wyjaśniał specyficzne czynniki wynikające z działania w warunkach gospodarki przechodzącej transformację. 9

10 W rozdziale 2 przedstawiono makroekonomiczne aspekty i skutki ZIBO. Jego teoretyczny charakter wynika z omówienia makroekonomicznych teorii ZIB pod kątem poszukiwania tej, która może okazać się najlepsza do wyjaśnienia fenomenu odpływu ZIB z Polski. Podjęta została również próba określenia pozytywnych i negatywnych skutków ZIBO na gospodarkę kraju pochodzenia kapitału. Przedstawiono także implikacje makroekonomicznych teorii ZIB dla polityki gospodarczej w zakresie wspierania odpływu ZIB. Ponadto dążono do ustalenia, jakie konsekwencje dla internacjonalizacji przedsiębiorstwa można wyprowadzić z makroekonomicznych teorii ZIB. W rozdziale 1 i 2 zrealizowano pierwszy i drugi cel pomocniczy, czyli przeprowadzono krytyczną ocenę teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw oraz teorii ZIB podejmujących to zjawisko na poziomie mikroi makroekonomicznym, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki odpływu ZIB z państw transformujących swoją gospodarkę. Stanowi to podbudowę teoretyczną do dalszych rozważań. Rozdział 3 analizuje zagadnienie odpływu ZIB z państw Europy Środkowo- -Wschodniej jako przykładu państw okresu przejścia. Analizę przeprowadzono zarówno na poziomie mikro-, jak i makroekonomicznym. Wskazano specyficzne uwarunkowania dla rozwoju ekspansji ZIB z państw regionu w celu wyodrębnienia specyficznych czynników determinujących ten proces. Przeprowadzone zostały również badania na podstawie danych zbiorczych wskazujące wielkość, dynamikę i kierunki ekspansji ZIB w latach Rozdział ten stanowi podbudowę porównawczą do przeprowadzenia analizy działania polskich przedsiębiorstw skutkującego eksportem kapitału. Wskazuje on również na stopień internacjonalizacji gospodarek państw EŚW na tle świata i UE-15. Powyższe rozważania są elementem realizacji drugiego celu pomocniczego niniejszej pracy (identyfikacja ekonomicznych i politycznych przyczyn odpływu ZIB z państw EŚW oraz określenie ich wielkości i kierunków). W rozdziale 4 odniesiono się bezpośrednio do pierwszej hipotezy badawczej dysertacji. Poprzez przeprowadzenie diagnozy poziomu transformacji polskiej gospodarki i stopnia jej internacjonalizacji odpowiedziano na pytanie, w jaki sposób oba te procesy są współzależne. Następnie przedstawiono konceptualizację specyficznych dla polskich firm etapów internacjonalizacji. Analiza zaawansowania 10

11 procesu umiędzynarodowienia na poziomie mikro oraz makro została przeprowadzona na podstawie badania przepływów ZIB napływających (ZIBN) i odpływających z Polski, poziomu PKB oraz pomocniczo importu i eksportu. Wnioski wynikające z przeprowadzonych badań empirycznych przy użyciu danych zbiorczych mogą stanowić istotną wartość dodaną w literaturze biznesu międzynarodowego w obszarze fenomenu internacjonalizacji firm z gospodarek transformujących się. Na ich podstawie skonstruowany został model internacjonalizacji polskich firm. W niniejszej części pracy zrealizowano czwarty i piąty cel pomocniczy, czyli konceptualizację specyficznych etapów internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw oraz określenie wielkości, struktury i kierunków odpływu polskich ZIB. Stanowi to jedną z podstaw do sformułowania problemów badawczych dla badań empirycznych kolejnego rozdziału. W rozdziale 5 zaprezentowano badania empiryczne. Ich efekty zostały przedstawione w układzie, który wynika z uwarunkowań podejmowania decyzji o internacjonalizacji w formie bezpośredniej inwestycji zagranicznej. Scharakteryzowano zatem firmę macierzystą (eksportera ZIB) oraz jej strategie działań rynkowych na poszczególnych etapach internacjonalizacji wskazanych w rozdziale 4. Przeanalizowano etapowość procesu umiędzynarodowienia w polskich przedsiębiorstwach poprzez badanie wielkości, istotności i kierunków eksportu dóbr i usług firm macierzystych. Scharakteryzowano również najważniejsze filie zagraniczne badanych przedsiębiorstw, wskazując na kierunki ich lokalizacji, sposób utworzenia, formę prawną, strukturę własnościową oraz rodzaj prowadzonej za granicą działalności. Zrealizowano również główny cel niniejszej pracy poprzez podanie głównych czynników kształtujących odpływ ZIB z Polski i określenie stopnia ich istotności. Podjęta została także próba oceny efektów inwestycji zagranicznych w krótkim okresie z punktu widzenia przedsiębiorstw dokonujących inwestycji. Tym samym odniesiono się do drugiej hipotezy badawczej. Ustosunkowano się również do trzeciej hipotezy poprzez podanie najważniejszych czynników determinujących polskie ZIB na poziomie mikroekonomicznym. 11

12 ROZDZIAŁ 1 KONCEPCJE TEORETYCZNE SZCZEBLA MIKRO WYJAŚNIAJĄCE ZIB ODPŁYWAJĄCE A TEORIE INTERNACJONALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTWA Skala procesów internacjonalizacji i globalizacji firm, branż i całych gospodarek narodowych w drugiej połowie XX wieku i w wieku XXI osiągnęła rozmiary nieporównywalne z jakimkolwiek wcześniejszym okresem. Równolegle w stosunku do szybkiego rozwoju tych procesów realnych pojawiły się liczne teorie, koncepcje, modele itp. podejmujące próbę naukowej analizy zachodzących przemian. Mnogość opracowań zmierzających do wytłumaczenia procesów internacjonalizacji i globalizacji może sprawiać wrażenie istnienia swoistej dżungli wyjaśnień i rodzić określone problemy z selekcją teorii najbardziej adekwatnych i charakteryzujących się największą przydatnością pod względem rezultatów badawczych. Wielość rozwijanych dociekań może także przysparzać trudności w ich klasyfikacji. Wynika to ze znacznej liczby kryteriów klasyfikacji oraz różnorodności aspektów, jakie rozpatrują poszczególne teorie. Jednym z najbardziej spektakularnych przejawów internacjonalizacji i globalizacji w wymiarze ekonomicznym są ZIB stanowiące główny obszar dociekań niniejszej dysertacji. Z mikroekonomicznego punktu widzenia ZIB są jedną z wielu możliwych form (stadiów) internacjonalizacji przedsiębiorstw, czyli zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw. W tym rozdziale poszukuje się wyjaśnień teoretycznych zjawiska ZIB. Brak jest jednej zwartej, syntetycznej teorii ZIB. Wyjaśnienia tego zjawiska są rozproszone w ramach różnych koncepcji, w tym także (ale nie tylko) w teoriach (modelach, koncepcjach) internacjonalizacji. Konsekwencją przyjętego toku myślenia będzie zdefiniowanie w pierwszej kolejności pojęcia ZIB, a następnie poddanie krytycznej ocenie teorii odnoszących się do problematyki najbardziej rozwiniętej formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa, jaką są ZIB 4. 4 Studia literatury przedmiotu wykazują, że nie wszyscy autorzy zajmujący się problemem umiędzynarodowienia firmy wyróżniają teorie ZIB spośród teorii internacjonalizacji. Zob. np. M. Svetličič, M. Rojec (red.), Facilitating Transition by Internationalizaton. Outward Direct Investment from CEE in Transition, ASHAGE, Aldershot 2003, ss. 4-15; G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations and International Production. Concepts, Theories and Effects, Edward Elgar Publishing Ltd, Chaltenham 2005, ss ; J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2004, ss W polskiej literaturze grupę teorii 12

13 W drugiej części rozdziału będzie zdefiniowane pojęcie internacjonalizacji przedsiębiorstwa, a w następnej zostanie dokonana krytyczna ocena modeli internacjonalizacji oraz podjęta próba przerzucenia pomostu pomiędzy mikroekonomicznymi teoriami ZIB a teoriami internacjonalizacji przedsiębiorstwa. W niniejszym rozdziale skupiono się na omówieniu najważniejszych teorii na poziomie analizy mikroekonomicznej wyjaśniających cel, warunki, motywy zachowań przedsiębiorstw w skali międzynarodowej ze szczególnym uwypukleniem tych teorii, które mogą się okazać przydatne w wytłumaczeniu zjawiska odpływu ZIB z krajów transformacji gospodarczej Mikroekonomiczne teorie ZIB ZIB są najbardziej dojrzałą formą działalności w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstwa 5. Wymagają trwałego zaangażowania kapitału za granicą, kształtują nie tylko tradycyjne stosunki handlowe, ale przede wszystkim powiązania produkcyjne. Ich materialny charakter odróżnia ZIB od krótkoterminowych, spekulacyjnych inwestycji portfelowych. Istotą ZIB jest aktywne zarządzanie i sprawowanie kontroli nad zagranicznymi aktywami 6. Zgodnie z definicją Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD Organization for Economic Co-operation and Development) zagraniczną inwestycją bezpośrednią jest inwestycja dokonana przez rezydenta jednej gospodarki (inwestora bezpośredniego) w celu osiągnięcia długotrwałej korzyści z kapitału zaangażowanego w przedsiębiorstwo rezydenta innej gospodarki (przedsiębiorstwo bezpośredniego inwestowania, zwane inaczej filią zagraniczną). Przedsiębiorstwem bezpośredniego inwestowania jest przedsiębiorstwo, w którym inwestor bezpośredni posiada co najmniej 10% akcji zwykłych lub uprawnienia do 10% głosów na walnym internacjonalizacji od teorii ZIB wyraźnie wyodrębnia M. Gorynia (Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, ss ). Natomiast J. Johanson i J.E. Vahlne (The Mechanism of Internationalization, International Marketing Review 7 (4) 1990, ss ) wyodrębniają następujące obszary badawcze: teorię ZIB, modele etapowe oraz teorie sieciowe. W opracowaniach można również zauważyć zamienne stosowanie określeń teoria, model, hipoteza dla poszczególnych podejść wyjaśniających zarówno proces internacjonalizacji, jak i przepływy oraz przyczyny ZIB. 5 A.M. Rugman, S. Collinson, International Business, wyd. 4, Pearson Education Ltd., Essex 2006, ss ; M. Gorynia, Strategie zagranicznej, op. cit., s. 65; A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 1998, s A.M. Rugman, S. Collinson, International Business, op. cit., s

14 zgromadzeniu akcjonariuszy lub udziałowców 7. Przyjmuje się w ten sposób, że minimalny udział pozwalający na efektywne zarządzanie przedsiębiorstwem zagranicznym wynosi 10% kapitałów lub udziałów uprawniających do głosowania 8. Formułowane od drugiej połowy XX wieku teorie ZIB próbowały odpowiedzieć na następujące pytania: Jakie warunki muszą zaistnieć, aby wystąpiły ZIB? Dlaczego inwestorzy zagraniczni są w stanie konkurować z lokalnymi firmami? Dlaczego wybierają dany kraj na miejsce lokalizacji inwestycji? Jednak przy formułowaniu pytań brak jest zgodnej opinii badaczy w kwestii treści paradygmatu ZIB, co sprawia, że mamy do czynienia z wielością funkcjonujących teorii (koncepcji, hipotez) tego zagadnienia. Zaproponowany przez M. Gorynię zestaw pytań paradygmatu ZIB mógłby obejmować następujące zagadnienia: Jakie są motywy ZIB? Jakie przedsiębiorstwa dokonują ZIB? Jakimi kryteriami kierują się przedsiębiorstwa, dokonując wyboru inwestycji zagranicznych spośród innych form internacjonalizacji? Jak wygląda proces podejmowania decyzji? Jak przedstawiają się ZIB w ujęciu dynamicznym? Jakie są kryteria wyboru miejsca lokalizacji? 9. Istnieje wiele kryteriów podziału koncepcji teoretycznych ZIB, którymi mogą być kryterium poziomu analizy, motywy i cel podejmowania inwestycji. Ze względu na zakres należy wyróżnić podejście mikro, makro i mieszane, a także podejście mezoekonomiczne 10. W kwestii celu podejmowania ZIB trzeba wyróżnić: grupę teorii podkreślających wykorzystanie przez inwestora przewagi kraju lokalizacji inwestycji i grupę teorii akcentujących realizację przez inwestora ekspansywnej strategii rynkowej 11. Inną próbę klasyfikacji podejmuje Gorynia, wskazując na możliwość pogrupowania teorii inwestycji według następującego klucza: 7 Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów pasywów Rzeczpospolitej Polskiej, NBP, Warszawa 2003, s E. Sitek, Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych przedsiębiorstw, Seria Monografie nr 46, Wyd. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1997, s M. Gorynia, Strategie zagranicznej..., op. cit., s M. Gorynia, Strategie zagranicznej..., op. cit., s G. Górniewicz, P. Siemiątkowski, Wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitałowych, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2006, ss Do pierwszej grupy autorzy zaliczają: teorię przewagi własnościowej, teorię zawłaszczalności, teorię obszarów walutowych, teorię lokalizacji ZIB, teorię kształtowania się pozycji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych, teorię wzrostu endogenicznego. Do grupy drugiej: teorię oligopolistycznej reakcji, teorię naśladownictwa, teorię zróżnicowania produktu, teorię internalizacji. 14

15 koncepcje prowadzące do wyjaśnienia zjawiska ZIB, obejmujące co najmniej jeden aspekt tego zjawiska oraz koncepcje syntetyczne całościowo wyjaśniające ZIB, koncepcje grupujące ZIB koncentrujące się na stronie realnej procesów gospodarczych lub na stronie finansowej, wspomniany już podział ze względu na kryterium poziomu analizy 12. Wśród współczesnych koncepcji ZIB zauważalne jest odejście od kanonu konkurencji doskonałej. Wyjaśnienie przyczyn, efektów oraz kierunków odpływu ZIB na gruncie klasycznej i neoklasycznej teorii handlu zagranicznego cechuje się pewnymi ograniczeniami. Zarówno teoria klasyczna, jak i neoklasyczna zakładały brak mobilności czynników produkcji 13. Mikroekonomiczne teorie inwestycji zagranicznych zakładają dodatkowo kosztotwórcze działanie w odmiennym środowisku ekonomicznym, prawnym, kulturowym i instytucjonalnym. Powstałe w wyniku tego wysokie koszty muszą zostać zrekompensowane z nadwyżką, co jest możliwe tylko w warunkach konkurencji niedoskonałej 14. Jak wskazuje wielu autorów 15, teorią, która dotychczas najpełniej tłumaczy zjawisko przepływu ZIB, jest eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej J.H. Dunninga, zwana w literaturze paradygmatem OLI. Stanowi ona syntetyczne ujęcie wielu podejść teoretycznych do ZIB. Opiera się na wcześniejszych teoriach mikroekonomicznych, które zostały przedstawione w kolejnych podrozdziałach Teoria przewagi własnościowej John H. Dunning rozwinął zaproponowaną w latach 60. teorię przewagi własnościowej 16 (theory of firm-specific advantage) S. Hymera 17. Autorzy powyższej 12 M. Gorynia, Strategie zagranicznej, op. cit., s J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja, op. cit., s. 34 i n. 14 J. Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990, s Zob. np. A.M. Rugman, S. Collinson, International Business, op. cit., s. 93; A. Zorska, Ku globalizacji?, op. cit., s. 172; J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja, op. cit., s. 56; K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej. Empiryczna weryfikacja czynników lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Czechach, Polsce i na Węgrzech, Wyd. AE w Krakowie, Kraków 2001, s Istotny wkład w rozwój tej teorii wnieśli także Ch.P. Kindleberger i R. Caves. 17 S. Hymer, The International Operations of National Firms: A Study of Direct Foreign Investment, MIT Press, Cambridge, Mass 1976, za: J.H. Dunning, A.M. Rugman, The Influence of Hymer s Dissertation on the Theory of Foreign Direct Investment, AEA Papers and Proceedings, May 1985, ss

16 teorii przyjęli, że istotną przesłanką podejmowania ZIB jest posiadanie przez dane przedsiębiorstwo specyficznej (jemu tylko przynależnej) przewagi polegającej na własności/dysponowaniu swoistym zestawem zasobów (materialnych i niematerialnych), które stają się źródłem przewagi konkurencyjnej danej firmy 18. Ustalono, że źródłami przewagi konkurencyjnej są zasoby czynników wytwórczych, umiejętności ich efektywnego przetwarzania w produkty, a także komercjalizowania tych produktów. Chodzi tu o zasoby materialne, głównie kapitał, siłę roboczą i surowce, oraz zasoby niematerialne: technologie, informacje, metody zarządzania, organizacji oraz marketingu. Spośród dostępnych zasobów szczególne znaczenie ma wiedza 19. Rozumie się ją szeroko i obejmuje ona zarówno wiedzę ogólną, zdobywaną dzięki powszechnemu procesowi kształcenia, jak i wiedzę szczegółową (firm-specific knowledge), akcentującą znajomość sytuacji rynkowej w branży, specyficznych metod produkcji, zarządzania, organizacji, dystrybucji oraz marketingu w danym przedsiębiorstwie 20. Czynniki kształtujące przewagę własnościową przedsiębiorstwa nad firmami innej narodowości przedstawiono w tabeli 1.1. Wykorzystując efektywnie przewagę własnościową z poszczególnych grup, wynikającą ze specyfiki działania firmy macierzystej oraz jej filii, inwestor bezpośredni uzyskuje szanse osiągnięcia swego rodzaju monopolistycznej przewagi konkurencyjnej nad rywalami. Doświadczenia oparte na posiadaniu przewagi własnościowej mającej charakter wielonarodowości działania dają firmie inwestującej na kolejnym rynku zagranicznym zwiększone możliwości powodzenia przedsięwzięcia. Według S. Hymera drugim zasadniczym warunkiem wystąpienia ZIB (eksploatacji za granicą przewagi własnościowej) są niedoskonałości rynku (market imperfections/failures) S. Hymer, The International Operations of National Firms. A Study of Direct Investment, Oxford 1960, za: J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej, op. cit., s Zob. też: J.H. Dunning, The Eclectic (OLI) Paradigm of International Production: Past, Present and Future, International Journal of Economics and Business, vol. 8, no. 2, 2001, s Duże znaczenie przypisywał wiedzy m.in. F.R. Root w publikacji: International Trade and Investment, South-Western Publishing Co., Cincinnati 1984, s A. Zorska, Ku globalizacji?..., op. cit., s G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations, op. cit., s

17 Tabela 1.1. Czynniki kształtujące przewagę własnościową przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych A Przewaga wynikająca ze specyfiki firmy B Przewaga filii korporacji międzynarodowej nad przedsiębiorstwami lokalnymi C Przewaga wynikająca z wielonarodowości działania wielkość i pozycja przedsiębiorstwa, dywersyfikacja produktu lub procesu produkcji podział pracy pozycja monopolistyczna na rynku lepsze wyposażenie w zasoby lub ich lepsze wykorzystanie prawnie zastrzeżona technologia lub marka handlowa metody zarządzania i organizacji oraz marketingu, potencjał B+R zasoby kapitału ludzkiego i doświadczenia wyłączność lub uprzywilejowanie w dostępie do zasobów (siły roboczej, zasobów naturalnych, kapitału i informacji) możliwość uzyskania zasobów na uprzywilejowanych warunkach (np. dzięki skali zakupów) wyłączny lub uprzywilejowany dostęp do rynków zbytu protekcjonizm państwa (subsydiowanie lub rządowe ograniczenia dostępu do rynku konkurentów) dostęp na korzystnych warunkach do potencjału administracyjnego, menedżerskiego, B+R, marketingowego itp. będącego w dyspozycji przedsiębiorstwa macierzystego korzyści ze scentralizowanej podaży (korporacji jako całości) produktów oraz scentralizowanego popytu przy zakupach szersza skala korzyści typu A i B wynikająca z wielonarodowego zasięgu działalności przedsiębiorstwa lepszy dostęp do rynku lub lepsza jego znajomość (np. w zakresie informacji) większa możliwość wykorzystania międzynarodowych różnic w wyposażeniu gospodarek w czynniki produkcji oraz charakterystyk rynków możliwość dywersyfikacji ryzyka (np. kursowego) oraz wykorzystanie tego do poprawy rentowności Źródło: J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2001, ss

18 Konkurencja doskonała przy braku barier dla handlu, informacji, jednorodności towarów i efektywności działania rynków nie tworzy podstaw do przenoszenia produkcji za granicę 22. Funkcjonując na zagranicznych rynkach, firmy inwestujące są narażone na generowanie znacznie wyższych kosztów niż firmy lokalne. Koszty te wynikają ze współpracy z firmą macierzystą (koszty transportu, komunikowania się, transmisji danych), z braku pełnej i aktualnej wiedzy o rynku inwestycji, ze związaną z tym obsługą prawną, językową czy marketingową 23. Rekompensata zwiększonych kosztów działalności poza granicami kraju macierzystego może powstać jedynie w warunkach uzyskania monopolistycznej przewagi firmy 24. Trzecią determinantą bezpośredniej inwestycji granicznej jest usuwanie konfliktu (conflict removal) wynikającego z działalności na rynku zagranicznym. Inwestor bezpośredni może umówić się z firmami lokalnymi i dzielić z lokalnymi rywalami udział w rynku bądź może przyjąć strategię przejęcia bezpośredniej kontroli nad zagraniczną produkcją. W obu przypadkach konflikt jest więc usuwany. Przyjęcie strategii usuwania konfliktu w drugim przypadku powoduje wzrost wykorzystania specyficznych źródeł przewagi własnościowej inwestora bezpośredniego, a co za tym idzie, wzrost siły oddziaływania na rynku inwestycji 25. Celem działania korporacji staje się długookresowe utrzymanie lub zwiększanie udziału w rynku. Przedsiębiorstwo dominujące na rynku dąży zatem do zwiększania sprzedaży przy jednoczesnym unikaniu konfliktu z lokalnymi rywalami. Takie postępowanie wiąże się z ograniczeniem strategii obniżania cen produktów i warunkuje wykorzystywanie ogólnie pojętych innowacji za strategię konkurencji 26. Teoria przewagi własnościowej stanowi bardzo istotny wkład w tłumaczenie fenomenu ZIB. Odejście od kanonu konkurencji doskonałej w kierunku niedoskonałości struktur rynkowych przyczyniło się do rozwoju kolejnych współczesnych teorii ZIB. Nie można jej jednak uznać za generalną teorię odpowiadającą wyczerpująco na pytania dotyczące paradygmatu ZIBO. Do wad rozważanej teorii należy zaliczyć: 22 E. Sitek, Determinanty bezpośrednich, op. cit., s Por. K. Przybylska, Determinanty zagranicznych, op. cit., ss J. Misala, Teorie międzynarodowej, op. cit., s G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations, op. cit., ss R. Rapacki, Umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa w świetle teorii, Ekonomista, nr 5, 1988, ss

19 teoria dotyczy przede wszystkim działalności zagranicznej transnarodowych korporacji o charakterze monopolistycznym i oligopolistycznym, nie analizując motywów internacjonalizacji poprzez ZIB małych i średnich przedsiębiorstw nie tłumaczy rozmieszczenia geograficznego lokalizacji ZIB ma raczej charakter statyczny nie wyjaśnia występowania ZIB krzyżujących się, czyli przepływających z gospodarek wysoko rozwiniętych do gospodarek wysoko rozwiniętych nie wyjaśnia przepływu ZIB z krajów słabiej rozwiniętych do krajów o najwyższym stopniu rozwoju. Nie może być więc uznana za teorię w pełni wyjaśniającą zjawisko ZIB z krajów EŚW. Należy więc tę teorię traktować raczej jako koncepcję komplementarną w stosunku do innych teorii na poziomie firmy oraz branży Teoria lokalizacji Kolejną teorią mającą wpływ na powstanie paradygmatu OLI jest teoria lokalizacji ZIB, która przyczyn dokonywania przez firmy ZIB upatruje w specyficznych czynnikach kształtujących tzw. przewagę lokalizacyjną kraju. Istotny wkład w jej rozwój wnieśli J.H. Dunning, A.M. Rugman oraz P. Tesch 27. O atrakcyjności lokalizacji ZIB w danym kraju decydują następujące mikroi makroekonomiczne czynniki: przestrzenne rozmieszczenie czynników wytwórczych, produkcji i rynków zbytu, zdolności technologiczne kraju goszczącego (nowoczesne technologie oraz wysokie kwalifikacje siły roboczej), ceny, jakość oraz wydajność czynników wytwórczych (siły roboczej, energii, półfabrykatów), wielkość i chłonność rynku, infrastruktura oraz koszty transportu i łączności. Istotny jest również tzw. dobry klimat dla inwestycji zagranicznych, czyli bodziec zachęcający do inwestowania w danym państwie. Chodzi tu o zakres i charakter interwencji państwa, a w szczególności o restrykcje handlowe, tj. cła, subsydia, infrastrukturę instytucjonalną i prawną, mniejszy dystans psychologiczny w postaci różnic kulturowych, językowych, ideologiczno-politycznych, korzyści ze scentralizowanych działań B+R, istnienie wyspecjalizowanych skupisk działalności 27 J. Misala, Teorie międzynarodowej, op. cit., s

20 badawczej i produkcyjnej 28. Według M. Geldnera determinanty lokalizacji ZIB można podzielić na cztery grupy: koszty produkcji czynniki marketingowe ograniczenia handlowe politykę gospodarczą 29. Zdaniem Dunninga podjęcie decyzji o inwestycji zagranicznej może nastąpić jedynie wtedy, kiedy przewaga konkurencyjna inwestora zagranicznego jest komplementarna z przewagą lokalizacyjną kraju docelowego 30. Teoria lokalizacji jest teorią niesformalizowaną. Jej wartość dla wyjaśniania fenomenu odpływu ZIB może być uwzględniona jedynie w połączeniu z innymi podejściami teoretycznymi dla ZIB. Nie można jej więc uznać za generalną teorię dla przepływów czynników wytwórczych, ponieważ: uwzględnia tylko i wyłącznie czynniki związane z geograficznym rozmieszczeniem inwestycji bezpośrednich nie informuje, przy użyciu jakich narzędzi przedsiębiorstwo bezpośredniego inwestowania osiąga przewagę konkurencyjną na rynkach zagranicznych nie podkreśla znaczenia kosztów transakcyjnych działalności zagranicznej koncentrując się wyraźnie na kosztach czynników produkcji. Teoria lokalizacji ZIB pozwala jednak zrozumieć przestrzenną strukturę lokalizacji ZIB, ponieważ zawiera pewne postulaty pod adresem polityki gospodarczej krajów przyjmujących 31. Może się okazać w pewnym zakresie przydatna dla tłumaczenia lokalizacji polskich ZIBO. 28 Zob. i por. np. J.H. Dunning, Explaining Changing Patterns of International Production, w: Defense of the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economics & Statistics, Special Issue: The Multinational Corporation, 41, no. 4, November 1979, s. 276 i n.; A. Zorska, Ku globalizacji?..., op. cit., s. 67; J. Misala, Współczesne teorie, op. cit., s. 225; J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja, op. cit., ss M. Geldner, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich, Monografie i opracowania SGPiS, nr 193, Warszawa 1986, ss J.H. Dunning, The Eclectic (OLI) Paradigm, op. cit., s J. Misala, Teorie międzynarodowej, op. cit., s

21 Teoria internalizacji Duże znaczenie dla wyjaśniania fenomenu ZIB miała teoria internalizacji. Zaprezentowana w połowie lat 70. przez niezależnie pracujących ekonomistów ze Szwecji, Kanady, Wielkiej Brytanii i USA 32 upatruje ich występowanie w nieproporcjonalnie wysokich kosztach transakcyjnych 33, na których ponoszenie potencjalnie narażone są przedsiębiorstwa działające za granicą. Koszty owe to rezultat występujących w rzeczywistości gospodarczej niedoskonałości rynku (market failure) 34. Wskazuje się tu na dwojakiego rodzaju deformacje mechanizmu rynkowego. Po pierwsze, strukturalne będące wynikiem działań uczestników rynku (m.in. przedsiębiorstw), których skutkiem jest ograniczanie konkurencji rynkowej poprzez monopolizację lub oligopolizację rynku, oraz będące konsekwencją interwencjonizmu państwa i stosowanych przez nie narzędzi polityki gospodarczej. Po drugie, zniekształcenia typu endemicznego dotyczące określonego rynku, wyrażające się w niepewności, niepełnej informacji, ograniczonej racjonalności podmiotów, zróżnicowanej skali produkcji, zwiększonych kosztów oraz oferowanych cen przez uczestników rynku. Oba typy zniekształceń wpływają na podnoszenie kosztów działalności poprzez wymuszenie na przedsiębiorstwie ponoszenia dodatkowych nakładów związanych z poszukiwaniem dostawcy lub klienta, negocjowaniem i podpisywaniem umowy, a następnie jej realizacją i kontrolą. Koszty tych czynności mogą być tak wysokie, że zaczynają skłaniać przedsiębiorstwo do internalizowania transakcji finalizowania ich poza rynkiem w ramach własnej struktury organizacyjnej. Dla przedsiębiorstw inwestujących za granicą koszty takich transakcji dokonywanych na obcym, nierozpoznanym jeszcze 32 Lundgren (1977) i Swedenborg (1979) ze Szwecji, Macmanus (1972) z Kanady, Buckley i Casson (1976) z Wielkiej Brytanii oraz Hennart (1982) z USA, za: J.H. Dunning, The Theory of International Production, The International Trade Journal, vol. III, no. 1, Fall 1988, s O.E. Williamson jest autorem teorii kosztów transakcyjnych, w której wskazuje, że dążenie do ich obniżki skutkuje różnicowaniem rodzaju interakcji przedsiębiorstwa z niedoskonale funkcjonującym rynkiem. Wyróżnia on trzy rodzaje interakcji: całkowite zdanie się na rynek jako dostarczyciela surowców i odbiorcę produktów firmy, częściowe wycofanie z rynku dzięki porozumieniom umownym z innymi przedsiębiorstwami, ograniczenie kontaktów z rynkiem do niezbędnego minimum dzięki włączeniu możliwie dużej ilości transakcji dokonywanych uprzednio za pośrednictwem rynku do struktury wewnętrznej firmy. Zob. O.E. Williamson, Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications: A Study in the Economics of Internal Organizations, The Free Press, New York R.H. Coase w pracy The Nature of the Firm (Economica, no. 4, 1937) wykazywał, że przedsiębiorstwo może omijać rynek, który przy wielu transakcjach nie jest najefektywniejszym mechanizmem ich realizacji. Podejście to rozwinął Williamson. 21

22 rynku są nieproporcjonalnie wysokie. Stąd też istotną przesłanką ekspansji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych w formie inwestycji bezpośredniej jest możliwość internalizowania podejmowanych przez firmę transakcji, czyli realizowania ich wewnątrz własnej struktury organizacyjnej, a nie poprzez rynek 35. Bodźce do podejmowania internalizacji można również pogrupować jako czynniki specyficzne dla branży, czynniki specyficzne dla regionu, czynniki specyficzne dla kraju oraz dla samej firmy 36. Z punktu widzenia współczesnej firmy najważniejszymi obszarami, które powinny podlegać internalizacji, są wiedza i rynki półproduktów 37. Tabela 1.2. Korzyści internalizacji Korzyści internalizacji obniżka kosztów związanych z obsługą transakcji rynkowych uniknięcie kosztów prawnej ochrony własności; zmniejszenie niepewności po stronie popytu większa swoboda w polityce cenowej w zakresie dóbr, na których rynku niemożliwa jest dyskryminacja cenowa możliwość sprawowania przez sprzedawcę kontroli nad jakością produktu pełniejsze wykorzystanie przewagi będącej udziałem filii korporacji międzynarodowej nad przedsiębiorstwami lokalnymi uniknięcie niekorzyści wynikających z braku przyszłych rynków uniknięcie bądź wykorzystanie interwencjonizmu państwa (ceł, kwoty, kontroli cen itd.) kontrola źródeł podaży oraz warunków sprzedaży zasobów łącznie z wiedzą techniczną kontrola rynków zbytu Źródło: J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2001, s Takie podejście wynika z faktu, że wiedza ma cechy charakterystyczne dla dobra publicznego, czyli niekonkurencyjność i niewykluczalność 38. Wiedza jest także 35 A. Zorska, Ku globalizacji?..., op. cit., s ; J.H. Dunning, The Theory, op. cit., ss Za: G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations, op. cit., s Ibidem. 38 K. Przybylska, Determinanty zagranicznych, op. cit., ss

23 wartością dwojakiego rodzaju: wewnętrzną (wrodzoną intrinsic value) oraz wytwórczą (instrumental value). Wiedza wewnętrzna zaspokaja ciekawość jednostki, natomiast wiedza wytwórcza może być wykorzystana do produkcji dóbr i usług. Z ekonomicznego punktu widzenia należy koncentrować się na traktowaniu wiedzy raczej jako półproduktu niż jako dobra finalnego 39 Transmisja na rynki zagraniczne innowacyjnych aktywów niematerialnych, na które składają się: wiedza technologiczna, marketingowa, badania i rozwój, stwarza dla transnarodowych korporacji zagrożenie utraty kontroli nad tym specyficznym źródłem przewagi konkurencyjnej. Dążąc do utrzymania kontroli, firmy wybierają więc zagraniczną inwestycję bezpośrednią, a raczej unikają przekazywania licencji oraz form kooperacyjnych 40. Korzyści z internalizacji podano w tabeli 1.2. Teorię internalizacji można uważać za generalną teorię do momentu, gdy może przewidzieć, dlaczego firmy internalizują działalność na rynkach zagranicznych. Według Dunninga, ale również Buckleya i Cassona, teoria ta wymaga zintegrowania ze zmiennymi dotyczącymi lokalizacji oraz zmiennymi wynikającymi ze specyfiki własnościowej firmy 41. Współcześnie, zdaniem Buckleya, zasady internalizacji rynków i obniżania kosztów lokalizacji działalności zagranicznej firm stanowią część szerszego programu badań. Jego podstawowymi elementami winny być: koszty informacji (zarządzanie wiedzą), teorie systemowe (sieci), innowacja (przedsiębiorczość) oraz różnicowanie społecznego współoddziaływania na całym świecie 42. Powstała na podwalinach teorii wzrostu firmy i teorii kosztów transakcyjnych bywa uznawana za podejście tautologiczne, wyjaśniające, w jaki sposób firma się rozwija i dlaczego prowadzi swoją działalność 43. Chcąc działać efektywnie na 39 M. Casson, K. Den, M.A. Gulumhussen, Extending Internalization Theory: From the Multinational Enterprise to the Knowledge-based Empire, International Business Review, 18 (3), June 2009, ss A. Buckley, Inwestycje zagraniczne. Składniki i ocena, PWN, Warszawa 2002, ss J.H. Dunning, The Theory, op. cit., ss P.J. Buckley, Internalisation Thinking: From the Multinational Enterprise to the Global Factory, International Business Review, 18 (3), June 2009, ss G. Ietto- Gillies, Transnational Corporations, op. cit., s

24 wszystkich dostępnych rynkach, korporacje bowiem automatycznie internalizują swoją działalność 44. Do innych jej wad można zaliczyć: brak dokładnego określenia motywów internacjonalizacji bycie teorią odpowiednią dla dużych transnarodowych korporacji produkcyjnych, nieuwzględnianie zaś możliwości internacjonalizowania poprzez ZIB małych przedsiębiorstw usługowych nieuwzględnianie makroekonomicznych czynników lokalizacji ZIB Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej (Eclectic Paradigm of International Production) Dunninga (lub inaczej paradygmat OLI Ownership- -Localization-Internalization Paradigm) sprowadza się do syntezy dotychczasowych ujęć teoretycznego wyjaśnienia ZIB. Autor przyjmuje, że przedsiębiorstwo będzie się angażowało w zagraniczną inwestycje bezpośrednią, jeśli jednocześnie spełnione zostaną trzy warunki: przedsiębiorstwo będzie mieć przewagę własnościową (ownership-specific advantage, czyli O) nad firmami innej narodowości wynikającą ze specyfiki posiadanych przez nie zasobów materialnych i niematerialnych (przewaga ta została zdefiniowana w teorii przewagi własnościowej Hymera) kraj, w którym ma zostać dokonana inwestycja, odznacza się choćby jedną z przedstawionych wyżej (podczas objaśniania teorii lokalizacji) przewagą lokalizacyjną (localization advantage, czyli L) możliwość internalizacji dokonywanych przez przedsiębiorstwo transakcji (internalization advantage, czyli I) w celu uniknięcia nieproporcjonalnie wysokich kosztów transakcyjnych ponoszonych za granicą (do czego odwołuje się teoria internalizacji) J.P. Buckley, New Theories of International Business: Some Unresolved Issue, w:, The Growth of International Business, M.C. Casson (red.), Boston, MA: Allen and Unwin 1983, za: A. Buckley, Inwestycje zagraniczne, op. cit., s J.H. Dunning, Explaining Changing Patterns of International Production: In Defense of the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economics & Statistics. Special Issue: The Multinational Corporation, 41, no. 4, November

25 Tabela 1.3. Elementy wpływające na podejmowanie decyzji o ZIB według J.H. Dunninga ZWIĄZANA Z JEGO SPECYFIKĄ (czynnik mikroekonomiczny) Wielkość i pozycja firmy Potencjał badawczo rozwojowy Rozmiar i poziom technologiczny produkcji Zróżnicowanie produktu lub procesu produkcji Prawnie strzeżona technologia i marka handlowa Przywileje wynikające z protekcjonizmu państwa PRZEWAGA PRZEDSIĘBIORSTWA WYNIKAJĄCA Z INTERNALIZACJI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ (czynnik mikroekonomiczny) Obniżka kosztów w stosunku do transakcji rynkowych Uniknięcie kosztów prawnej ochrony własności Kontrola rynków zaopatrzenia i zbytu Kontrola jakości produktu przez sprzedawcę Uniknięcie lub wykorzystanie interwencyjnej regulacji państwa (np. cła, kontrola cen itd.) Możliwość realizacji praktyk z zakresu strategii konkurencyjnej (np. manipulowanie tzw. cenami transferowymi lub subsydiowanie we własnym zakresie filii przez firmę) ZWIĄZANA Z LOKALIZACJĄ (czynnik makroekonomiczny) Przestrzenne rozmieszczenie produkcji i rynków Cena, jakość i wydajność czynników produkcji Wysokość podatków, zachęty inwestycyjne, ogólny klimat dla inwestycji Koszty transportu i komunikacji Stabilność polityczna, infrastruktura transportowa, handlowa i prawna danego kraju Czynniki kulturowe, takie jak język, odmienne zachowania w stosunkach handlowych, religia itp. Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2001, ss oraz J.H. Dunning, The Theory of International Production, The International Trade Journal, 3 (1), Fall 1988, s W tabeli 1.3 przedstawiono główne czynniki, które decydują o kształtowaniu się wymienionych wyżej warunków. Na poszczególne źródła przewagi przedsiębiorstwa składa się wiele elementów. Podkreślić tu należy rozmiar produkcji i jej poziom technologiczny, potencjał badawczo-rozwojowy i innowacyjność przedsiębiorstwa, jego wielkość oraz silną markę. Możliwość wykorzystania przewagi wynikającej ze specyfiki przedsiębiorstwa powoduje zmniejszenie kosztów w stosunku do transakcji rynkowych i daje możliwość operowania cenami transferowymi. Cena, jakość i wydajność czynników produkcji poparte polityką państwa zachęcającą do inwestowania, brak barier celnych, stabilność polityczna, czynniki kulturowe czy też koszty transportu stanowią ważną przewagę lokalizacyjną. Powyższe zestawienie łączy elementy mikro- i makroekonomiczne, w związku z tym uważa się, że najpełniej spośród omawianych wcześniej teorii wyjaśnia 25