PERSWAZJA SŁOWNA W JĘZYKU POLITYKI JAKO FORMA ODDZIAŁYWANIA NA SPOŁECZEŃSTWO

Transkrypt

1 PERSWAZJA SŁOWNA W JĘZYKU POLITYKI JAKO FORMA ODDZIAŁYWANIA NA SPOŁECZEŃSTWO Marek Babiś Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie Streszczenie Język jest najbardziej uniwersalnym środkiem komunikacji. Fakt ten jest doceniony także przez polityków. Używają języka wpływając na osobiste przekonania i opinie odbiorców, czyli społeczeństwa. Jeśli przekonają wyborców, będą mieli większe szanse osiągnięcia głównego celu - władzy. Język polityki jest mniej zrozumiały i bardziej irrelewantny niż język potoczny, jakiego używamy na co dzień. Z tego powodu, bardzo trudno jest oprzeć się jego wpływowi. Ze względu na fakt, że politycy wykorzystują mechanizmy perswazji, tak ważne jest, aby wiedzieć, jakiego rodzaju językiem mówią do nas, aby nas przekonać. Jeśli będziemy umieli rozpoznać ten język, będziemy także w stanie ochronić się przed manipulacją. Język uważany jest za najpowszechniejszy sposób komunikowania się. W niniejszej pracy nie będę się jednak rozwodził nad teoriami języka ogólnego. W dalszej części opisuję jeden z gatunków języka, nazywany w literaturze językiem polityki. Przeprowadzona przeze mnie analiza tego gatunku odnosić się będzie do jego pragmatycznej strony, a więc ogólnie mówiąc do relacji między znakami a użytkownikami języka. Przyjąłem definicję, że pragmatyka jest nauką badającą dowolne właściwości znaków, o ile w definicjach tych cech wyraźnie wspomina się o użytkowniku znaku. Pragmatyka analizuje więc relacje o dowolnej liczbie argumentów, byle jednym z nich był użytkownik 1. Obszar analizy zawęziłem do badania funkcji perswazyjnej języka, którą Bogdan Walczak wymienia jako jedną z cech konstytutywnych języka polityki 2. 1 Koj, L., Semantyka a pragmatyka. Stosunek językoznawstwa i psychologii do semantyki, Warszawa 1971, s.9. 2 Walczak, B., Co to jest język polityki?, [w:] Anusiewicz J., Siciński B (red.), Języka a kultura, t. 11: Język polityki i współczesna kultura polityki, Wrocław 1994, s ISSN , Nr 3 (4) 2010, s

2 Perswazja jest oddziaływaniem, które ma na za zadanie zdobyć przychylność odbiorcy dla przedstawianych przez siebie treści, co w konsekwencji skutkować ma także zmianą zachowania czy postępowania 3. Pojęcie perswazji wpisuje się więc w tym kontekście w definicje pragmatyki, którą przytoczyłem powyżej. Podczas analizy perswazyjności języka istotne jest bowiem nie tylko to jakie środki zostały użyte, ani także w jaki sposób zostały użyte. Analizując perswazyjność języka nie sposób pominąć jego użytkowników, zarówno nadawcy jak i odbiorcy. Już sama definicja perswazji w języku polityki zakłada jego celowość, jest ona bowiem oddziaływaniem polityków na społeczeństwo. Jak słusznie zauważył Piotr Pawełczyk język oprócz tego, że opisuje rzeczywistość, ma także możliwości kreacyjne, a więc stwarzania rzeczywistości 4. Twierdzi on, że skuteczność manipulacji wynika z kreacyjnych właściwości języka i jego możliwości ukierunkowania naszego postrzegania. Nie widzimy tego, co nie-nazwane, bowiem nazwę utożsamiamy potocznie z desygnatem, a zatem nazwać oznacza w tym przypadku powołać do istnienia. Słowa maja tworzyć rzeczywistość, a nie tylko ją opisywać. Język spełnia więc funkcję kreowania rzeczywistości 5. Wykorzystując właśnie tę właściwość są w stanie tak zrelacjonować jakieś wydarzenie, że powstaje w zasadzie nowy obraz, który za pośrednictwem mediów zostaje przekazany publiczności. Szczególnie wyraźnie widać takie zabiegi, gdy porównuje się relacje (wypowiedzi) polityków przeciwnych opcji na ten sam temat. W wyniku takiego zabiegu powstają nam dwa, często przeciwne obrazy tego samego wydarzenia (nie wspominając o możliwości wystąpienia trzeciego obrazu w wyniku interpretacji samego medium). Nie chodzi tu bynajmniej o wypowiadanie różnych argumentów, a raczej o nazywanie tych samych zdarzeń w różny sposób. W celu opisania kreacyjnych możliwości języka polityki jako sposobu oddziaływania na odbiorców posłużę się materiałem badawczym zgromadzonym przeze mnie w analizie treści wywiadów z politykami 6. Badania przeprowadzone zostały na próbie 11 transkrypcji z wywiadów przeprowadzonych na antenie radia RMF FM z członkami Prawa i Sprawiedliwości (7 Przypadków) oraz Platformy Obywatelskiej (4 przypadki). Analiza treści polegała na odnalezieniu w tym materiale perswazyjnych środków językowych użytych przez polityków. Wśród takich środków wyróżniłem: posługiwanie się dodatnio nacechowanym słownictwem, posługiwanie się ujemnie nacechowanym słownictwem, powoływanie się na powszechność sądów, zapewnianie o intencji prawdomówności i odpowiedzialności, stosowanie superlatywów, presupozycji, a także metafory. Wyniki analizy przedstawione zostały w tabeli 1. 3 Fras, J. Język propagandy politycznej, [w:] Dobek-Ostrowska B, Fras J., Ociepka B. (red.), Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1997, s Pawełczyk P., Socjotechniczne aspekty gry politycznej, Poznań 2000, s Tamże. 6 Analiza została przeprowadzona w 2007 roku na potrzeby pracy licencjackiej. Próbę badawczą stanowiły transkrypcje wszystkich wywiadów przeprowadzonych na antenie radia RMF FM w okresie między a z politykami i PO (w sumie 11 transkrypcji). 42

3 Tabela 1. Wyniki analizy treści Numer wywiadu i nazwa partii Rodzaj środka językowego I II III IV V VI VII VIII IX X XI Suma PO PO PO PO Emocjonalnie nacechowane wyrazy Powszechność sądów Intencja prawdomówności i odpowiedzialności Superlatywy Presupozycje Metafory i porównania Suma Wykorzystywanie środków perswazyjnych bywa najczęściej działaniem niejawnym. Dotyczy to szczególnie sugestii, które odwołują się do walorów emotywno-funkcjonalnych języka. W przeciwieństwie do form jawnych, wśród których wyróżnić można na przykład używanie trybu rozkazującego w drugiej osobie (wyrażenia typu: Głosuj na..., Przyjdź i sprawdź), wykorzystują one wartościowania towarzyszące słowom. Słowa takie jak miłość, dom, rodzina, poprzez swoje konotacje wywołują u odbiorcy pozytywne emocje. Jednocześnie słowa takie jak terroryzm, politykierstwo, dyktatura, hipokryzja, wywołują emocje negatywne. W umyśle odbiorców zachodzą więc procesy myślowe, które w zależności od użytych słów potęgują pozytywne bądź negatywne uczucia czy skojarzenia. Używanie tego typu słów ma charakter manipulacyjny nie ze względu na ich znaczenie definicyjne, ale właśnie ze względu na owe procesy myślowe jakie słowa te uruchamiają u odbiorców. W ten sposób tworzy się emocjonalny obraz rzeczywistości, który użyty w odpowiednim kontekście może spowodować zdobycie przychylności dla wypowiadanych treści, dla określonych osób czy idei, bądź też idąc w drugim kierunku może wywołać niechęć. W analizowanym materiale politycy tworzą pozytywny obraz swoich kolegów z partii używając do tego słów doświadczony i uczciwy, natomiast działania swojej partii wiążą z określeniami reforma państwa i wzrost gospodarczy, które budzą pozytywne skojarzenia. Zdecydowanie częściej jednak politycy próbują stworzyć negatywny obraz swoich politycznych oponentów. Nazywają ich działania: skandalem, naruszeniem prawa, paranoją, polityczną awanturą, zbrodnią władzy, sprzecznymi z prawem, bezprawnymi, a ich wypowiedzi jako łgarstwa i oszczerstwa. Kolejnym środkiem językowym wykorzystywanym przez polityków w wypowiedziach, który wypełnia funkcję kreacyjna języka są presupozycje. Można je zdefiniować jako założone sensy wyrażeń, które wspólne są zdaniu i jego zaprzeczeniu. Te założone sensy wyrażeń są odbierane na poziomie nieświadomego umysłu odbiorcy, przez co stają się jeszcze bardziej skutecznym środkiem perswazji. W analizowanym przeze mnie materiale jeden z polityków za pomocą takich ukrytych założeń starał się na przykład wywołać atmosferę zagrożenia związanego z aparatem bezpieczeństwa PRL, wypowiadając następujące zdania: 43

4 Można powiedzieć, że narzędzia do rozprawienia się z pozostałościami PRL są w tej chwili wprowadzane w życie ; Te przepisy maja spowodować odsunięcie ludzi, funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa PRL od ważnych funkcji i stanowisk w państwie ; Raport z weryfikacji Wojskowych Służb Informacyjnych pokazuje nam, jakie zagrożenie działalność tych osób dla bezpieczeństwa Polski, w przeszłości i w przyszłości, miała. Presupozycją w pierwszym przytoczonym przeze mnie zdaniu jest zdanie istnieją pozostałości PRL, w drugim funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa PRL pełnią ważne funkcje i stanowiska w państwie, w trzecim działalność funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa Była i będzie zagrożeniem dla bezpieczeństwa Polski. Autor tej wypowiedzi użył w zdaniu drugim i trzecim fałszywej presupozycji stwierdzając, że w Polsce nadal funkcjonuje aparat bezpieczeństwa PRL, a dokładniej jego funkcjonariusze. Powinien mówić raczej o byłych funkcjonariuszach aparatu bezpieczeństwa PRL. Spośród wymienionych przez Janinę Fras środków językowych kreacyjne właściwości posiadają także metafory i porównania 7. Metafory (przenośnie) polegają na łączeniu słów niezgodnie z ich podstawowym znaczeniem, przez co dokonuje się zamierzona zmiana znaczeń składających się na nią wyrazów. Porównania natomiast to uwydatnienie jakiejś właściwości danego zjawiska poprzez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. Oto kilka z nich, wyróżnionych w analizowanych wywiadach: Skandalem jest ciągłe ujawnianie tajnych dokumentów i informacji tajnych, co jest specjalnością obecnej ekipy władzy ; To już nie byłaby realizacja celów i programu, ale całkowicie nowe otwarcie ; Ludwik Dorn nie występował tu jako Kasandra, ale kasandrycznie powiedział ; Dalej jestem szarą myszką polskiej polityki, jak pan widzi, i zamierzam nią zostać przez dłuższy czas ; Do hangarów czołgi zawijają raczej ; Jak przywódca dał sygnał, że należy Rokitę lubić, to zapewne teraz parę osób, które już się niecierpliwiły do podrzynania gardła, będzie się niecierpliwiło do okazywania miłości ; Nie, zwłaszcza jak Giertych z Lepperem dostali głowę Wildsteina na tacy, to teraz będą tańczyć wedle basów braci Kaczyńskich przynajmniej przez miesiąc albo półtora miesiąca. Używanie metaforyki przez polityków ma na celu lepsze zobrazowanie zdarzeń, sytuacji czy osób. Metafory i porównania powodują niejako wzmocnienie obrazu a niekiedy jego zniekształcenie. Politycy bardzo często odwołują się do metaforyki i frazeologii. Wszystkie wyróżnione przeze mnie środki językowe spełniają magiczna funkcję stwarzania świata opisaną przez Piotra Pawełczyka 8. Jak wspomniałem na początku niniejszej pracy jest ona nieodłącznym elementem dyskursu politycznego we współczesnym świecie. Sytuację tą doskonale obrazuje Piotr Pawełczyk traktując politykę przez analogię do teatru 9. Politycy są tu traktowani jako aktorzy. Erving Goffman pisze, że aktor wymaga od widowni, by ta uwierzyła, że oglądana przez nią postać rzeczywiście posiada cechy, które zdaje się posiadać, że wykonywane przez nią zadanie będzie miało efekty 7 Fras J., Język..., dz. cyt. S Pawełczyk P., Socjotechniczne.., dz. cyt., s Tamże, s

5 zgodne z zadeklarowanym zamiarem, oraz że w ogóle rzeczy maja się tak jak je przedstawia 10. W tym celu używa m. in. perswazyjnych środków językowych. Środki wywołują w umysłach odbiorcy skojarzenia emocjonalno-poznawcze tworząc w ten sposób obraz rzeczywistości (zdarzeń czy osób) zgodny z zamierzeniem autora wypowiedzi, a niekoniecznie stanem faktycznym. 10 Goffman E., Człowiek w teatrze życia codziennego, Warszawa 2000, s