Ewa Lif-Perkowska PRZYPOMNIENIE ZAPOMNIANEJ

Transkrypt

1 Ewa Lif-Perkowska PRZYPOMNIENIE ZAPOMNIANEJ Treść artykułu: Figurki paleolitu: szczupła dojrzała kobieta jako bogini-kochanka i Wenus z Willendorf jako starucha. Boginie w neolicie: dziewczyna, kobieta dojrzała, starucha. Charakterystyka żeńskiej rzeźby neolitycznej: ciężkie pośladki, szerokie plecy, bardzo drobny biust. Raciborzanka ze Śląska (Ocice) a grecka rzeźba z Esgullinu. Raciborzanka-Kora jako świadectwo kultu bogini-dziewicy. Figurka z Neubrandenburg jako bogini orgiastyczna. Rozporządzamy już dość dużą ikonogra+ą postaci kobiet epoki kamienia. Również sporo napisano o bóstwach żeńskich tego czasu, których przedstawieniem w znacznej mierze może być ta ikonogra+a. W każdym razie obraz ówczesnej kobiety najprawdopodobniej wiąże się najbliżej z symboliką bóstwa żeńskiego. Jego koncepcja zapewne przekształciła się i wykrystalizowała dopiero w neolicie. W ostatecznym kształcie bogini występowała pod trzema postaciami - dziewczyny, kobiety dojrzałej i staruchy. Jeśli znane nam przedstawienia kobiet wyobrażały boginie, to w paleolicie rozróżniano już co najmniej dwa jej typy - postać dojrzałej kobiety i staruchy. Przykładem mogą być z jednej strony wenusy willendorfskie (którą to nazwą skrótowo obejmiemy wszystkie przedstawienia opasłych kobiet), z drugiej strony wizerunki kobiet w rytach naskalnych, np. z Cogul, długich, wiotkich i smukłych. Do tego rodzaju przedstawień należałoby zaliczyć +gurkę z Petrkovic 3 na Morawach, z Petersfels (RFN) i z Pekarny (Morawy), jak również szereg późnomagdaleńskich rysunków naskalnych z Pech-Merle, Lalinde (Dordogne) i in. Występowanie w paleolicie co najmniej dwóch typów postaci żeńskich należy tu podkreślić z tego względu, aby rozprawić się z mitem jakoby przejaskrawienie wtórnych cech płciowych, mających być symbolami płodności i bujności rozrodczej, podyktowane było euforią erotyczną twórców. Oczywiście, występowały one silnie, ponieważ wymagała tego symbolika kultowa: na ogół wszystkie postacie żeńskie posiadają ciężkie, długie pośladki i szerokie biodra, bez względu na to, do jakiego typu kulturowego wizerunek ma należeć - wysmukłego czy krępego. 121

2 Heksis 1+2/2012 I ogólnie biorąc na tym się kończy wspólnota stylu kultowego tych +gur. Biust odgrywa mniejszą rolę - jego kształt zależy od innych czynników - i on właśnie raczej decyduje o przynależności danej +gury do jednej z trzech kategorii przedstawień żeńskich. Porównując grupę krępych +gurek paleolitycznych z dzisiejszymi kobietami nie ulega wątpliwości, że Wenus z Willendorf czy kobieta z rogiem z Laussel (Dordogne) są dziełami, dla których wzorem był model z natury, są to portrety wieloródek o wielkich obwisłych piersiach i biodrach, brzuchach i nogach zdeformowanych wieloma ciążami. Wenus z Willendorf przedstawia typ antropologiczny niski, krępy, skłonny do nadmiernych otłuszczeń, który pojawia się często i w naszej współczesnej populacji, wśród kobiet po 30 roku życia. By Wenus z Willendorf się o tym przekonać, wystarczy przejść się po którejkolwiek plaży na świecie. Sam fakt przedstawiania opasłych kobiet dowodzi, że mamy mylne pojęcie choćby o diecie człowieka paleolitycznego. Mogła ona być nie racjonalna (jak i dzisiaj), ale dostatecznie ob+ta, by utrzymywać (przynajmniej kobiety) w stanie wysokiej nadwagi. Ponadto należy zwrócić uwagę, że naprawdę tłuste są właśnie portrety wieloródek, tj. zdecydowanie kobiet najstarszych z przedstawianych i będących raczej już poza okresem rozrodczości. Coś by się tu nie zgadzało z ogólnie przyjętym poglądem o nagminnym niedożywieniu człowieka paleolitu. Zależało mu zapewne na podtrzymaniu jak największej płodności własnego gatunku, jak i zwierząt łownych; może tym celom miały służyć przedstawienia ciężarnej samicy - tak ludzkiej, jak zwierzęcej. Ale przedstawienie ciężarnej kobiety nie musiało wiązać się z ogólną ob+tością kształtów, czego dowodem szereg, przedstawień ciąży bez podkreślania otłuszczenia na częściach ciała, takich jak łydki, ramiona, szyja, twarz etc. Przykłady: rysunek naskalny z Laugerie Basse (Dordogne, środkowy okres magdaleński) czy +gurka z Petrkovic (Morawy). 122

3 Nasuwa się teraz pytanie, czy jeśli osoba przedstawiona w Wenus z Willendorf jest staruchą, a niewątpliwe cechy +zyczne wskazują na przebyte wielorództwo, a więc i wiek dość zaawansowany, czy przedstawia także kobietę ciężarną. Odpowiedź jest negatywna. Podobnie jak płaskorzeźba z Laussel i +gurka z Vestonic (Morawy), choć biodra i pośladki i piersi mają potężne, ich ramiona i nogi są szczupłe. Również Wenus z Lespuges bardziej wykazuje manieryczną hipertro+ę dolnej części torsu niż znamiona ciąży. Wenus z Willendorf jest więc po prostu obrazem roztyłej, starszawej kobiety, a w aspekcie kultowym może być obrazem bogini-staruchy. Szczupłe ciężarne natomiast nawiązują do kobiety dojrzałej - bogini-kochanki, później, w neolicie bogini orgiastycznej, która prawie nigdy ciężarną nie jest. Wprost przeciwnie, obrazem tej bogini jest postać o małej piersi, wklęsłym brzuchu, cienkiej w pasie, natomiast rozłożystej w biodrach i o ciężkich pośladkach. Ideałem mógłby tu być górnomagdaleński wisiorek - rzeźba z Petersfels, której nawet pierś jest płaska. Zbliżone do niej są rysunki z Lalinde (Dordogne) czy długie, wysmukłe kobiety z malowideł naskalnych w Cogul. Figurka z Vestonic W paleolicie, jak się zdaje, nie interesowano się boginią - dziewczyną. Jeśli tak, typ wizerunków żeńskich odzwierciedlałby stosunki społeczne grup ludności paleolitycznej i wskazywałby, że podobnie jak w społeczeństwach niektórych małp, głową grupy była stara samica. Z neolitem wchodzimy w nową farę obrazowania kobiet, a także ostatecznego kształtowania się bóstwa żeńskiego. W tym okresie mamy już zdecydowany podział na trzy wyobrażenia bogini - dziewczynę, kobietę i staruchę. Przeważają dwa pierwsze typy; trwają nadal przedstawienia kobiet dojrzałych, piersiastych, wąskich w pasie jak osy, biodrzastych. A obok nich, pojawiają się wizerunki dziewcząt o torsie bez wcięcia i małych biustach. Dziedzictwem po paleolicie pozostają ciężkie, długie pośladki u obu form, nawet wśród +gurek wiotkich Egipcjanek. 123

4 Może najlepszym obrazem bogini orgiastycznej i bogini-matki są +gury z Hacilar, poziom VI (Anatolia), o ogromnych biodrach, długich ciężkich udach, ale stosunkowo cienkie w pasie i o małych piersiach. Kilka przedstawionych jest z dzieckiem. Obok nich istnieją wszędzie samotne postacie żeńskie, począwszy od długonogich +gur egipskich, bardzo wąskich w pasie z drobnymi piersiami. Jeśli uznać je za +gury kultowe, będą to przedstawienia bogini w jej roli bóstwa płodności, orgiastycznego, przewodzącego obrzędom świąt późno-wiosenno-letnich. Wśród tych wizerunków spotyka się niekiedy postać o nie tak cienkiej talii i drobnej piersi. Do tej grupy można zaliczyć niektóre +gurki z Koszyłowców koło Zaleszczyk i +gurkę z Ocic koło Raciborza. Przedstawiają one torsy bardzo młodych kobiet, bez mała dziewczynek. Talii jeszcze nie ma, pierś drobna, pośladki mniej lub bardziej ciężkie. W konwencji kultowej byłyby to wyobrażenia bogini typu Kory. Raciborzanka znaleziona na Śląsku interesuje nas tu szczególnie. Jest to prawdopodobnie niedokończona rzeźba w glinie, brak głowy, rąk i dolnej partii nóg. Nogi odkryto na tym samym stanowisku, nawet dwie pary, ale należące do innych +gur, których nie odnaleziono. Figurka z Koszyłowców Tors wykazuje wszystkie cechy żeńskiej rzeźby neolitycznej: ciężkie pośladki, szerokie plecy, bardzo drobny biust. Całość przysadzista masywna, ciężka i na pierwszy rzut oka niezdarna. Ale czy rzeczywiście? Mimo toporności, przede wszystkim rzucającej się w oczy, jakże znakomicie rzeźba ta jest wykonana! Oświetlając ją z różnych stron wydobywa się szczegóły i subtelności modelunku zgoła zaskakujące. Najpierw plecy. Wygięcie w pasie spływające miękką, ale zdecydowaną linią w wypukłość pośladków, a w górę przechodzące w szeroki modelunek łopatek i barków. Światło wydobywa niemal grę mięśni pod samą skórą. Patrząc z boku widać, jak z masywu bioder wznosi się ku górze szczupły tors, zgodnie z przyjętymi kanonami neolitycznej rzeźby. Ale wysmukłość torsu nie jest przesadzona. Od przodu +gurka jest zupełnie płaska, z płaszczyzny klatki piersiowej sterczą tylko dwie daleko rozstawione 124

5 miseczki malutkiego biustu. Ale płaskość ta jest złudna. Subtelności modelunku kryją się w grze mięśni u nasady niedokończonych lub utrąconych rąk. Te same subtelności dostrzegalne są w okolicach szyi i barków uplastyczniając grę mięśni naprężonych ruchem i (prawdopodobnie) podniesionych rąk. Ramiona nie rozchodziły się prosto na boki, jak np. u jednej z morawskich +gur, lecz ręka jedna wznosiła się bardziej przodem w górę niż druga. Wydaje się, że nie dopracowano fragment brzucha i ud, że zadowolono się niezróżnicowaną płaszczyzną, a jednak znowu światło wydobywa bardzo logiczną i harmonijną budowę rzeźby, bezbłędnie sygnalizującą właściwy przebieg mięśni. W tej surowej, małej (zachowana wysokość 10 cm) bryle torsu drzemie zapowiedź, przeczucie, pierwociny klasycznej rzeźby antyku obrazowanie żywego ciała. Do jakiego stopnia udało się to twórcy, Raciborzanki można zobaczyć zestawiwszy kontury tej rzeźby i kopii marmurowej, greckiej z V w. p.n.e. z Esgullinu. Kontur Raciborzanki uzupełniono dłuższą parą nóg znalezionych wraz z torsem, ponieważ kontur ich bardziej odpowiadał proporcjom torsu niż para nóg krótszych, zbyt grubych i zachowanych z częścią pośladków, których u Raciborzanki" nie brakuje. Przez dopasowanie nóg uzyskało się mniej więcej te same proporcje wysokości nóg i torsu w obu zestawionych szkicach. Podobieństwo konturów jest zaskakujące: ten sam szeroko rozstawiony drobny biust, ten sam brak wcięcia talii, nawet utrącone ramiona greckiej rzeźby przypominają nieco układ, w jakim mogły być ukierunkowane ręce ( Raciborzanki ). Ten szczegół jest oczywiście przypadkowy, ale pomógł w podkreśleniu wzajemnego podobieństwa formalnego obu rzeźb. Grecka ma głowę młodej dziewczyny, może nawet dziewczynki. I ten fakt też pozwala przyjąć, że podobieństwo torsów prowadząc do podobieństw wieku modelu określa Raciborzankę jako dziewczynę. Rzeźba grecka nie przedstawia Kory, przynajmniej nic o tym nie wiadomo, ponieważ jednak rzeźby neolityczne znacznie silniej były związane z kultami, Raciborzanka może być obrazem bogini, a z racji swej młodości właśnie Kory, bóstwa dziewiczego. Słynny baran z Jordanowa, znaleziony mniej więcej w tymże czasie co Raciborzanka i niedaleko od niej (Jordanów Śląski), uważany jest powszechnie za przykład neolitycznej rzeźby przynależnej do dziedzictwa kultury polskiej. Entuzjazm budzi również pokraczny Apollo z Glinian. Sławne stało się dwugłowe bóstwo z Neubrandenburg (X w. n.e.). Natomiast +gurkę Raciborzanki reprodukuje się rzadko i bez komentarzy. Wysuwa się też, jak się zdaje, szereg zastrzeżeń, że niedokończona, że 125

6 brak rąk, nóg, głowy, że tuż za miedzą na Morawach znalazły się bardzo zbliżone, ale kompletne posążki z rękoma, nogami i głowami, że przypuszczalnie importowane z zewnątrz. Cóż stąd! Znaleziono ją w Ocicach pod Raciborzem. Jeśli była to +gurka kultowa, służyła tym samym celom tutaj, jak gdzie indziej. Jeśli zaś nie służyła celom kultowym, jej wartość artystyczna na niczym nie traci. Wizerunki morawskie należą z racji swej formy do innego zespołu wyobrażeniowego, związanego z kultem bogini orgiastycznej. Sądząc (niestety tylko) z fotogra+i, opracowanie plastyczne morawianek nie umywa się natomiast w delikatności modelunku do Raciborzanki, mimo obecności rąk, nóg i głowy. Ponadto tak znakomity plastycznie tors żeński i jeszcze do tego neolityczny, jest po prostu rarytasem pradziejowej sztuki. Na Fischerinsel w Neubrandenburg znaleziono, obok sławnego już dziś posągu, zgrubsza ociosany (sądząc ze złej fotogra+i) wizerunek żeński: duży biust, wypukły brzuch, znamionują prawdopodobnie kobietę ciężarną, a jeśli boginię, to boginię orgiastyczną. O tej rzeźbie też właściwie się nie słyszy. Znowu być może dlatego, że nie ma rąk i nóg. Tymczasem +gura ta (X w. n.e,) zamyka dzieje kultu pogańskiego na obszarach centralnej Europy, na obszarach słowiańskich. Raciborzanka i ona spinają jak klamrą kilkutysięczny okres pradziejów. I jak Raciborzanka-Kora daje świadectwo istniejącego u nas kultu bogini-dziewicy, tak +gura z Neubrandenburg podkreśla rolę, znaczenie i charakter towarzyszącego jej dwupostaciowego bóstwa męskiego. Ale Raciborzanka ma przewagę nad swoją północną siostrą - jest nie tylko prawdopodobnym wizerunkiem kultowym, ale takie autentycznym dziełem sztuki, które powinno być równie cenione, jak bezgłowe, bezrękie i beznogie torsy klasycznej rzeźby greckiej. 126

7 * Pierwotnie wydrukowane w: Z otchłani wieków Nr 2, 1979, s ISSN