Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym

Transkrypt

1 Piotr Kłapyta Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 1. Wstęp W ostatnich latach na fali rozwoju inicjatyw regionalnych obserwuje się wyraźny ponowny wzrost zainteresowania problematyką dziejów, zasięgu przestrzennego i roli kulturowo-historycznej osadnictwa wołoskiego w Karpatach. Skomplikowane dzieje licznych wołoskich grup etnicznych, a później narodu przez ponad dwa tysiące lat trwale wiązały się z zawiłą historią Bałkanów i Europy Środkowej. Problematyka ta posiada bardzo obszerną, wielojęzyczną literaturę, lecz pomimo ponad stu lat badań geneza tego ludu stanowi nadal problem złożony i kontrowersyjny, który nie doczekał się do dziś powszechnej akceptacji. Brak spójnego obrazu migracji wołoskich w literaturze wynika w dużej mierze z rozproszenia informacji w historiografiach wielu narodów środkowoeuropejskich i bałkańskich, które objęło osadnictwo wołoskie oraz uproszczeń i bezkrytycznego przyjmowania i powtarzania starszych poglądów bez powoływania się na badania źródłowe. Do fundamentalnych tekstów dotyczących historii tego ludu na obszarze Bałkanów należą opracowania Gustava Weiganda 1 oraz Alana Wace a i Maurice a S. Thomsona 2, które powstały na początku ubiegłego wieku. Za klasyczne opracowania dotyczące regionu Karpat Zachodnich uważane są studia 1 G. Weigand, Die Aromunen. Ethnographisch-philologisch-historische Untersuchungen. Über das Volk der sogenannten Makedo-Romanen oder Zinzaren (w:) Land und Leute, Bericht das Verfassers über seine Reisen in der südwestlichen Balkanhalbinsel, t. 1, J.A. Barth, Leipzig A. Wace, M. Thomson, The Nomads of the Balkans. An account of life and customs among the vlachs of Northern Pindus, Methuen and Co Ltd., London 1914.

2 10 Piotr Kłapyta Kazimierza Dobrowolskiego 3, Karela Kadleca 4, Dymitra Krandžalowa 5, Jaroslava Štiki 6, Pavla Ratkoša 7 czy Jerzego Czajkowskiego 8. Najnowsze badania historyczne 9 pozwoliły zrewidować, a nawet obalić pewne wcześniejsze koncepcje utrwalone przez lata w literaturze, w których powszechnie utożsamia się Wołochów z nomadyczną społecznością zasiedlającą żywiołowo tereny Karpat, prowadząc wyłącznie ekstensywną gospodarkę pasterską na terenach górskich. W świetle nowych badań wątpliwe wydają się już kwestie nomadyzmu Wołochów na ziemiach polskich czy przyczyn wymuszonego politycznie exodusu Wołochów z terytorium Bałkanów. W tym kontekście wciąż aktualne więc wydaje się pytanie o rolę i wpływ pasterskiej ludności pochodzenia bałkańskiego na ukształtowanie stosunków osadniczych, gospodarki oraz kultury materialnej i duchowej regionu karpackiego. 2. Kim byli i kim są Wołosi? Podobne pytanie zostało postawione już ponad 130 lat temu przez wybitnego historyka Aleksandra Jabłonowskiego 10, a odpowiedź na nie do dzisiaj powoduje duże trudności. Znaczenie terminów Wołoch i wołoski zmieniało się bowiem w czasie i przestrzeni 11 ; od pierwotnego określenia oznaczającego pochodzenie etniczne (romańskie) aż po ściśle gospodarcze rozumiane jako pasterz, właściciel owiec i polan wypasowych. Wołosi stanowili odrębny etnos w dziejach średniowiecznej i nowożytnej Europy Południowej i Środkowej, który z przyczyn historycznych i społecznych (archaiczna struktura rodowo-plemienna, rozproszenie i brak wspólnego języka) nie stworzył niezależnych struktur państwowych 12. Pod zbiorczą nazwą Wołochów ma się na uwa- 3 K. Dobrowolski, Studia nad kulturą pasterską w Karpatach północnych. Typologia wędrówek pasterskich od XIV XX wieku, Wierchy 1960, R. 29; K. Dobrowolski, Studia nad pochodzeniem ludności pasterskiej w Karpatach Zachodnich, Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń PAU 1951, nr 6; K. Dobrowolski, Zderzenie kultury rolniczej z pasterską, Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń PAU 1939, nr 5. 4 K. Kadlec, Valaši a valašské právo v zemich slovanských a uherskich. S uvodem podavajicim peled teorii o Izniku rumunského naroda, Praha D. Krandžalov, Valaši na Moravé. materiály, problemy, metody, Praha 1963; D. Krandžalov, Současny stav studii o rumunských vlievech na Slovensku a na Moravé, Časopis Vlastivédné společnosti Muzejni v Olomouci J. Štika, Moravské Valašsko. Jeho vznik a vyvoj, Ostrava P. Ratkoš, Problematika koloniście na valašskom prze na územi Slovenska (w:) Historické štúdie, red V. Matula, Bratislava 1980, nr J. Czajkowski, Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie w grupach etnicznych (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, Rzeszów 1992; J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok G. Jawor, Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin Sprawy wołoskie za Jagiellonów. Akta i listy wydał i szkicem historycznym poprzedził Aleksander Jabłonowski, (ser. Źródła Dziejowe, t. 10), Gebethner i Wolff, Warszawa 1878, s G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s P. Kłapyta, Wołosi Nomadzi Bałkanów (w:) Pasterstwo w Karpatach. Tradycja a współczesność. Szkice, red. M. Kiereś, B. Rosiek i in., Kraków 2013, s. 29.

3 Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 11 dze szereg grup etnicznych, tworzących wewnętrzne struktury archaicznych klanów rodowych (znanych w Macedonii pod nazwą żuz) 13, które w ciągu dziejów wtapiały się w lokalne społeczeństwa i narody, zatracając stopniowo cechy społeczności plemiennej. W Karpatach Zachodnich Wołosi wnieśli istotny wkład w formowanie wspólnoty kulturowej grup góralskich (ruskich, polskich i słowackich), przekazując im górski system gospodarki pasterskiej, słownictwo i wzory kulturowe, zaś w Karpatach Południowych etnos ten dał początek narodowi rumuńskiemu 14. Wołochem nie można jednak nazywać każdego mieszkańca wsi na prawie wołoskim. Najstarsze osadnictwo wołoskie na Rusi z II poł. XIV w. miało w większości jeszcze charakter etnicznie wołoski, ale już w XVI-wiecznych osadach na prawie wołoskim w Karpatach Zachodnich nie musiała mieszkać ludność wołoska w sensie etnicznym, a była to w większości ludność miejscowa, Rusini czy Polacy 15. W okresie nowożytnym w wyniku znacznej asymilacji gospodarczej, społecznej i kulturowej (polonizacji, rutenizacji) Wołosi mogli także mieszkać w osadach prawa ruskiego czy niemieckiego, a Rusini we wsiach prawa wołoskiego 16. Niewątpliwie elementami, które wyróżniały osady wołoskie, był wynikający ius Valachicum odrębny model prawny i organizacyjny wsi. Jego zrąb stanowiły uregulowania o odległym rodowodzie będące bałkańskim importem, które z czasem (XV XVI w.) uległy przemianom wskutek kontaktu z miejscowymi prawami ruskim, polskim i niemieckim 17. Prawo wołoskie (ius Valachiccum) dawało uprzywilejowaną pozycję w stosunku do społeczności chłopskich oraz determinowało pasterski styl życia z odmiennym systemem wartości i obyczajów niż we wsiach rolniczych 18. Prawo wołoskie pojawiło się w XIV w. i w swojej najstarszej formie gwarantowało: możliwość wolnego poruszania się i swobodnego noszenia broni; brak konieczności odrabiana pańszczyzny na rzecz właściciela ziemi w zamian daniny w naturze dań baranią (pasy skórzane, sery wołoskie) lub pieniądzach (dwudzieszczyzna od owiec zwana strungą czy dziesięcina od wypasu świń nazywana żerem) oraz obowiązek wojskowy wobec państwa znany już od XI w. 19 O Wołochach nie należy pisać jednak jedynie w czasie przeszłym. Obecnie stosunkowo liczna (nawet ok. 0,5 1 miliona osób), autochtoniczna wspólnota wołoska (rumuńska, aromańska) o wykrystalizowanym poczuciu odrębności narodowej gospodaruje nadal na Bałkanach 20. Współcześnie Wołosi zamieszkują wyspowo obszar rozciągający się od środkowej Grecji (Tesalia) poprzez górskie terenu Epiru i Pindosu, Albanię, Macedonię aż po Serbię, Chorwację (Istria) Bułgarię i południową Rumunię (Dobrudża). Ten rozległy obszar zamieszkania Arumunów jest uwarunkowany histo- 13 I. Czamańska, Wołosi, strażnicy gór (w:) Od Owcy Plus do Redyku Karpackiego 2013, Kalendarz 2014, Informacje pasterskie, Koniaków 2013, s P. Kłapyta, Wołosi..., s G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s Tamże, s Tamże, s Tamże. 19 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s E. Nowicka, Nasz język rozumieją aniołowie. Arumuni we współczesnym świecie, Kraków 2011, s. 78.

4 12 Piotr Kłapyta rycznie. Za czasów panowania Turków na Bałkanach tereny te wchodziły w skład jednego organizmu państwowego, w którym Wołosi mieli prawo swobodnego przemieszczania się, po jego upadku granice nowych państw etnicznych rozdzieliły od siebie różne grupy wołoskie 21. Arumuni są narodem nieposiadającym jednak własnego państwa i odrębnych struktur politycznych. Jedynie w Macedonii Arumuni stanowią mniejszość narodową obok Albańczyków, Romów, Serbów i Turków 22. Arumuni dzielą się na kilka grup różniących się miejscem zamieszkania, świadomością grupową i językiem, z których cztery z nich uważane są za najważniejsze. Na górskich obszarach północnej Grecji (Epir) mieszkają Gramostianie i Pindianie, południową Albanię zamieszkują Farszeroci, natomiast pogranicze grecko-macedońskie Megleno-Wołosi (Megleni) 23. Niekwestionowaną duchową stolicą narodu arumuńskiego jest położone w Albanii dawne kupieckie miasto Moskopole (alb. Voskopoje). Stanowiło ono wielki ośrodek handlu wołoskimi wyrobami wełnianym i produktami owczymi, które przynosiło ogromne bogactwa Wołochom z pogranicza Grecji, Albanii i Macedonii 24. Moskopole było największym skupiskiem wołoskiej elity finansowej i kulturalnej, czego wymownym symbolem było dwadzieścia cerkwi ufundowanych przez nich w tym mieście. Miasto zostało całkowicie spalone w 1789 r. przez zazdrosnego osmańskiego oligarchę Alego Paszę, a ludność wyemigrowała do Macedonii na Wołoszczyznę, a nawet Wiednia Pochodzenie nazwy Najstarszym określeniem Wołochów było znane już w VII w. greckie słowo Vlah (Bλάχ), w liczbie mnogiej Vlachoi, które zostało przejęte od Greków przez Słowian południowych w niezmienionej formie Vlah, Vlachi, Vlasi, Vlachie, Vlech 26. Określenie to funkcjonuje na całych Bałkanach. Potocznie u Słowian południowych (Serbia, Chorwacja) słowem vlach określało się wszystkich pasterzy owiec 27. Według innej koncepcji etymologia określenia wlah jest starsza i odnosi się do ekspansji Wizygotów i Ostrogotów na Bałkanach w IV/V w. 28 Według tej koncepcji słowo wlah wywodzi się od germańskich słów walh/wealh/welch, które oznaczało początkowo człowieka posługującego się językiem celtyckim 29. W późniejszym okresie (VI w.) termin ten został szerzej zaadaptowany dla wszystkich grup ludów mówiących językami zromanizowanymi. Nazwa ta jest więc egzoetnonimem (nazwą obcą), nadanym przez przedstawicieli innej grupy. To samo pochodzenie mają słowa angielskie Wales Walia, jako określenie krainy, gdzie m.in. mieszkali zromanizowani Celtowie, 21 Tamże, s Tamże, s Tamże, s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s Tamże, s J. Czajkowski, Czy Wołosi to Włosi? (w:) Huculi, Bojkowie, Łemkowie tradycja i współczesność, red. J. Cząstka-Kłapyta, Kraków 2008, s P. Kłapyta, Wołosi..., s T.A. Olszański, Wołosi-zapomniany lud Bałkanów, Płaj 2000, nr 21, s K. Moszyński, O sposobach badania kultury materialnej Prasłowian, Wrocław 1962, s. 269.

5 Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 13 Walonia kraina zromanizowanych Belgów, kanton Valais w Szwajcarii zamieszkany także przez zromanizowaną ludność. Późniejszym określeniem jest zrutynizowane (wschodniosłowiańskie) słowo Wołoch /Valach. Na Bałkanach funkcjonują współcześnie także inne określenia tej zbiorowości; w Serbii używany jest termin Cincar (od wołoskiego słowa pięć ; Wołosi mieli być potomkami piątego legionu rzymskiego stacjonującego na Bałkanach) 30, w Albani Cioban 31, natomiast Węgrzy nazywają Wołochów terminem Oláhok, Olahi 32. Współcześni Wołosi mają świadomość zewnętrznego pochodzenia tych nazw i na swoje określenie używają powszechnie, sięgającego do korzeni rzymskich, etnonimu Armâni, oznaczającego dosłownie człowieka, który zostaje, czyli człowieka miejscowego. 4. Pochodzenie Wołochów Pomimo ponad 150 lat badań geneza tego ludu stanowi problem złożony i kontrowersyjny, który nie doczekał się do dziś powszechnej akceptacji. Głównym problemem związanym z etnogenezą tego ludu jest brak wczesnych źródeł historycznych, najstarsze wzmianki pisane o Wołochach pochodzą dopiero z IX XI w. Kłopoty historykom sprawia również fakt, że w starożytności Wołosi mogli funkcjonować poza granicami państw i narodów, a także migrować, mieszać i asymilować się z innymi grupami etnicznymi, stąd wiele powstałych koncepcji stanowią jedynie przypuszczenia 33. Współcześnie istnieją dwie sporne i wzajemnie wykluczające się teorie dotyczące pochodzenia Wołochów: A. Hipoteza dako-rumuńska zrodziła się w XIX w. i była forsowana przez historyków rumuńskich, którzy uważali Wołochów za ludność będącą w prostej linii protoplastami narodu rumuńskiego. W myśl tej sterowanej politycznie hipotezy Wołosi to grupy Daków i Traków zromanizowanych na terytorium obecnej Rumunii w ciągu ponad 150 lat okupacji rzymskiej ( r. n.e.), które po ewakuacji Rzymian w 271 r. schroniły się w Karpatach Południowych przed najazdem Gotów i Alamanów, co miało wskazywać, że na terytorium Rumunii grupy te trwały niezmienne aż do dziś. Z tych karpackich refugiów ludność ta miała stopniowo migrować na południe, zajmując górskie obszary Bałkanów aż po Grecję i Chorwację, oraz na północ w Karpaty Zachodnie 34. Przeciwko tej hipotezie świadczą jednak: brak przez ponad siedem wieków (do X w.) wzmianek o większych grupach ludności romańskiej na terenie Karpat Południowych. Według źródeł historycznych ludność romańska zamieszkująca Dację została ewakuowana wraz z rzymskimi załogami wojskowymi. Badania lingwistyczne wskazują także na brak kontinuum dako-wołosko-rumuńskiego, poświadczają one za to wyraźne związki języka rumuńskiego z językiem albańskim (iliryjskim), co pośrednio wskazuje na silne wpływy od południa. 30 E. Nowicka, Nasz język rozumieją aniołowie..., s Tamże, s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s Tamże. 34 P. Kłapyta, Wołosi..., s. 30.

6 14 Piotr Kłapyta Ryc. 1. Stosunki etniczne na Bałkanach przed ekspansją Rzymu, początek naszej ery (opracowanie własne) B. Hipoteza południowobałkańska zakłada, że Wołosi są na Bałkanach ludnością autochtoniczną paleobałkańską, stanowiącą jedną z najstarszych grup etnicznych tej części Europy, pochodzącą ze zromanizowanej ludności trackiej, iliryjskiej i staromacedońskiej, zamieszkującej południową część Bałkanów (Macedonia, Bułgaria, Serbia). Trakowie i Ilirowie byli starożytnymi ludami indoeuropejskimi, które od epoki brązu zamieszkiwały Półwysep Bałkański (tereny na południe od Dunaju) (ryc. 1). Po zajęciu tych terenów przez Rzym rozpoczął się długotrwały, trwający od 300 do 500 lat, proces romanizacji (latynizacji) i asymilacji tych ludów z Rzymem (ryc. 2), który doprowadził do powstania zrębów wschodnioromańskiego języka (dialektu) wołoskiego. Ludność wołoska, trudniąca się pierwotnie osiadłym rolnictwem, podczas ekspansji Słowian w VI i VII w. została częściowo wyparta z żyznych terenów rolniczych i miast na tereny górskie, gdzie zmuszona była prowadzić koczowniczą gospodarkę pasterską 35. Po podbiciu tych terenów przez Słowian wraz z pasterzami albańskimi Wołosi 35 H.W. Haussig, Historia kultury Bizantyńskiej, Warszawa 1969, s. 159.

7 Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 15 Ryc. 2. Latinizacja_Bałkanów za czasów ekspansji Imperium Rzymskiego, I IV w. n.e. (opracowanie własne) musieli składać daniny słowiańskiej starszyźnie 36. Dowody historyczne wskazują także, że Wołosi częściowo zasymilowali się ze Słowianami i Awarami, prowadząc wspólną ekspansję w kierunku zachodnim i północnym (Chorwacja, Słowenia, Austria?) 37. Bliska współpraca Wołochów ze Słowianami pozwoliła na znaczne rozprzestrzenienie się plemion wołoskich podczas wędrówek ludów oraz na liczne słowiańskie zapożyczenia językowe (np. imiona najstarszych wołoskich przywódców Slawota, Beriwoj, Budilo) 38. Reliktem tych najstarszych bałkańskich grup wołoskich są współcześni Arumuni, Istroromanie i Karakaczanie zamieszkujący Bałkany. 36 J Czajkowski, Czy Wołosi mogli mieć wpływ na rozwój budownictwa w Karpatach? (w:) Wołoskie dziedzictwo Karpat, Czeski Cieszyn 2008, s J. Czajkowski Czy Wołosi mogli..., s T.A. Olszański, Wołosi-zapomniany lud Bałkanów..., s. 75.

8 16 Piotr Kłapyta Z terytorium południowych Bałkanów pochodzą także najstarsze pisemne wzmianki o Wołochach, które znajdujemy w źródłach bizantyńskich (ryc. 3). W VIII w. kroniki odnotowały w Macedonii Egejskiej miejscowość Vlahorinhini, zaś w latach sam lud, żyjący na terenach dzisiejszego pogranicza grecko-macedońsko- -albańskiego. Znajdujemy tam informację, że w roku 976 między jeziorem Prespa (współczesna Macedonia) a miastem Kastorią (współczesna Grecja) wędrowni Wołosi zabili Dawida najstarszego syna feudała macedońskiego 39. Ryc. 3. Ekspansja Wołochów na Bałkanach i w Karpatach, X XVII w. (opracowanie własne) 39 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 20.

9 Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym Mity związane z osadnictwem wołoskim Mit 1. Wołosi byli wyłącznie pasterzami Powszechnie uważa się, że Wołosi byli wyłącznie pasterzami, którzy prowadzili ekstensywną gospodarkę pasterską w górach, wykorzystując naturalne obszary wypasowe (hale, połoniny). Dane historyczne poświadczają jednak, że Wołochów nie możemy traktować wyłącznie jako pasterską korporację zawodową 40. Według H.W. Haussiga Wołosi na Bałkanach byli pierwotnie rolnikami, ale pod wpływem naporu Słowian w VII w. musieli przejść na pasterstwo górskie, ponowne migracje na tereny nizinne w XII w. spowodowało powrót do gospodarki rolno-pasterskiej i rolnej 41. Na Bałkanach pierwotną formą gospodarowania Wołochów było sezonowe pasterstwo transhumancyjne oraz rolnictwo (fot. 1). Handel wełną, nabiałem i mięsem przyczynił się do ogromnego bogactwa niektórych Wołochów-kupców i ich osiedlania w miastach 42. Fot. 1. Wysokogórskie osiedle pasterskie (katun) w górach Prokletje w Albanii Od XI w. wszyscy Wołosi mieli także obowiązek wojskowy, a w czasach panowania Turków posiadali odrębny status społeczny vojnuq (wojowników), mając z tego względu wiele przywilejów (zwolnienie od podatku, autonomie, wolność ożenku z innymi grupami społecznymi) 43. Z tej też przyczyny podczas wojen z Turcją za czasów Stefana Wielkiego niewielkie państwo mołdawskie potrafiło zmobilizować w krótkim czasie kilkutysięczną armię złożoną z chłopów i bojarów, w tym czasie we wsiach zo- 40 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s H.W. Haussig, Historia kultury bizantyńskiej..., s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s Tamże, s. 28.

10 18 Piotr Kłapyta stawały jedynie kobiety i dzieci 44. Jazda wołoska z Mołdawii licząca 400 koni walczyła także w 1410 r. pod Grunwaldem 45. Echem tych norm są znacznie już zredukowane powinności w najstarszych osadach wołoskich w Karpatach Zachodnich. Kniaź (sołtys) gorczańskiej Ochotnicy miał według przywileju lokacyjnego z 1416 r. brać udział w wyprawach wojennych króla, stawiając się na nią z łukiem i koniem wartości pięciu grzywien lub takiej wartości oddać konia na wojnę. Mieszkańcy wsi mieli zaś dać na wyprawę dwanaście wielkich serów 46. Wołosi pełnili także obowiązki policji i strażników przepraw górskich, przełęczy, wąwozów, dróg i pastwisk, gdzie oprócz kontroli pobierali podatki od wypasu, co było ważnym narzędziem kontroli terenów górskich i pogranicznych przez właścicieli ziemskich 47. Przewodzili także karawanom kupieckim. Powszechnym zjawiskiem w XIV-wiecznej Polsce i na Węgrzech była nobilitacja w zamian za zasługi wojenne, co umożliwiło przechodzenie Wołochów-kniaziów czy Wołochów-rycerzy do stanu szlacheckiego, dając w ten sposób początek znanym rodom arystokratycznym (Dzieduszyckim, Rydłowskim, Uhernickim, Stupnickim, Krechowieckim) 48. Wołoskie pochodzenie mają także znane z ziemi samborskiej rody szlachty zagrodowej pieczętującej się herbem Sas (Kruszelniccy, Hoszowscy, Kryniccy) 49. Z czasem jednak nobilitacje spowodowały, że Wołosi utracili swoje warstwy wyższe, które przeszły do grona szlachty polskiej i węgierskiej, co doprowadziło do marginalizacji społecznej i politycznej; jedynie w Rumunii Wołosi zdołali od 2. poł. XIX w. odrodzić się jako nowoczesny etnos naród. Niemniej jednak pasterstwo, a zwłaszcza pasterstwo górskie, stanowiło dziedzinę gospodarki, którą Wołosi opanowali do doskonałości, wprowadzając i rozpowszechniając innowacyjne technologie oparte na wyrobie sera podpuszczkowego. Wołosi w czasach średniowiecza nazywani byli Pasterzami Rzymu (Pastores Romanorum) i uważano ich wówczas za najlepszych wytwórców produktów mlecznych w Europie 50. Mit 2. Karpaccy Wołosi byli nomadami Tezę o koczownictwie Wołochów na ziemiach polskich wprowadził K. Dobrowolski, przenosząc w realia średniowieczne stosunki społeczno-gospodarcze, znane jeszcze na początku XX w. u bałkańskich Karakacznów i Arumunów. W myśl tej koncepcji Wołosi mieli swobodnie wędrować górskimi grzbietami Karpat, prowadząc tam latem wypas; zimą zaś podejmować dalekie wędrówki na niziny nad Bug, Wieprz i Wisłę w poszukiwaniu pastwisk, mieli także osiedlać się żywiołowo w miejscach przez siebie wybranych pustek osadniczych. Faktem jest, że koczownictwo i wypas transhumancyjny, polegający na całorocznym wypasie stad latem w górach, zimą 44 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s J. Czajkowski, Czy Wołosi to Włosi..., s G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s Tamże, s J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 18.

11 Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 19 w kotlinach i nizinach, funkcjonowały wśród Wołochów na Bałkanach we wczesnym średniowieczu, ale już w XIV w. znany był podział na wsie wołoskie osiadłe z gospodarką rolną i wędrujące grupy pasterskie katuny 51 (fot. 1). Najstarsze osady prawa wołoskiego w Karpatach polskich bazowały na wzorach pasterstwa przyniesionych z terenów Mołdawii i Transylwanii, gdzie wypasy odbywały się bądź na obszarze terytorium rozległych wsi lub na sezonowych wypasach letnich na pastwiskach odległych, które wraz z wsią macierzystą stanowiły przedmiot nadania 52. Wraz z kurczeniem się możliwości osadniczych na pogórzach dawne tereny wypasowe stawały się przysiółkami, a następnie samodzielnymi osadami. Przykłady takich stosunków znane są zarówno z Karpat Wschodnich, jak i Zachodnich. Największa w Galicji huculska wieś Żabie stanowiła w 1424 r. jedynie polanę wypasową wsi Kosowa 53. Na terenie Pokucia i Huculszczyzny osady prawa wołoskiego zakładane w XV i XVI w. na przedgórzu Karpat (Kosów, Szeszory, Peczenizyn, Lanczyn) posiadały swoje letnie tereny wypasowe (połoniny) w odległości nawet km od macierzystych wsi. Pomiędzy wsią a połoniną odbywały się dwa razy w roku znane w reliktowej postaci do dzisiaj wędrówki pasterskie (połoninsky hid). Świadectwem tych stosunków własnościowych są najprawdopodobniej nazwy połonin zachowane w Czarnohorze 54. Podobnie bieszczadzkie połoniny były użytkowane przez pasterzy wołoskich z odległych wsi wołoskich starostwa sanockiego (Szczawne) 55, zaś mieszkańcy Binczarowej i Boguszy w Górach Grybowskich mieli przywilej na wolny wypas i wycinanie drewna w lasach k. Piwnicznej 56. Także współczesna wieś Zawoja pod koniec XVI w. stanowiła część terenów wypasowych Skawicy (Skawica Górna). Mit 3. Wołosi osadzali się żywiołowo na terenach pustek osadniczych W literaturze częsty jest pogląd o żywiołowym zasiedlaniu nowych terenów przez wędrujących pasterzy. Analizując jednak stosunki własnościowe XIV w., obszary górskie na terenie Karpat polskich były już określone granicami i stanowiły pewną własność królewską, kościelną, prywatną, która funkcjonowała początkowo na zasadzie serwitutów, później zaś rozwój struktury własności i podatkowej wymusił ewidencje ludności i przypisanie im stałego miejsca pobytu 57. Akcja osadnicza na tych terenach była planowana i zorganizowana, w małym stopniu zaś żywiołowa, zawsze prowadzona w poszukiwaniu stałych miejsc osiedlenia. Wieś na prawie wołoskim powstała, gdy przybyli do niej obcy osadnicy wołoscy najczęściej sprowadzani z Węgier (Siedmiogród, Maramuresz, Zakarpacie) i Mołdawii przez specjalnych emisariuszy migracyjnych lub też przez ludność z istniejących wcześniej sąsiednich wsi wołoskich G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s Tamże, s Tamże. 54 W. Krukar, W. Troll, Czarnohora, mapa turystyczno-nazewnicza 1: , Krosno G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s Tamże, s I. Czamańska Wołosi i strażnicy gór..., s Tamże, 52.

12 20 Piotr Kłapyta Kolonizacja nowych terenów nie następowała też w porządku geograficznym na zasadzie przemieszczającej się fali osadniczej, lecz chronologia osad lokowanych na prawie wołoskim uwarunkowana była panującymi wówczas skomplikowanymi stosunkami własnościowymi i osadniczymi. Nie wiemy, jakie było natężenie i charakter migracji. Do rzadkości należą też przykłady masowych wędrówek osadników wraz ze stadami i dobytkiem. Przykład takiego exodusu osadników wołoskich pod wodzą wojewody Bohdana z Cuhea z Wołoszczyzny do Maramureszu miał miejsce w 1334 r. i trwał przez cały rok 59. Szereg czynników sprawił, że ludność wołoską traktowano niewątpliwie jako atrakcyjnych osadników; najważniejsze z nich to: Czynnik militarno-strażniczy. Wołosi posiadali stare bałkańskie modele organizacyjne osadnictwa o typie wojskowym, oparte na okręgach wojskowych kierowanych przez naczelnika (wojewodę, rum. vodă, węg. vajda). Powszechny obowiązek wojskowy Wołochów gwarantował im karność i umiejętności militarne, stąd XIV-wieczne osadnictwo wojskowe było powszechne na peryferiach osadniczych państwa węgierskiego i na pograniczu z Turcją, gdzie na terenie Siedmiogrodu funkcjonowało siedem okręgów wołoskich 60. Wołosi pełnili funkcję straży granicznej, kontrolując i zabezpieczając strategiczne przejazdy przez góry, broniąc przez złoczyńcami i elementem podejrzanym, nosząc pocztę, kontrolując pobór podatków od wypasu, szczególnie w trudnych górskich terenach pastwisk itp. Podobnie najstarsze osady wołoskie na Rusi, zakładane w latach 70. XIV w. na ziemi sanockiej i samborskiej, lokowano w pobliżu ważnych strategicznie przełęczy karpackich (Radoszycka, Łupkowska, Ruskie Wrota, Beskid). Miały one stanowić przyczółek dla oderwania Rusi od Polski i wcielenia do Węgier za czasów panowania w Polsce Andegawenów 61. Względami militarnymi tłumaczy się także XV-wieczne lokacje trzech wsi na pograniczu Orawy i Liptowa (słow. Valašska Dubova, Kňažia i Medzibrodie), stanowiący osobny okręg wojskowy utworzony przez Macieja Korwina w celu obrony strategicznego terenu podczas konfliktu z Władysławem Jagiellończykiem 62. Czynnik gospodarczy i ekonomiczny stanowił drugi bardzo istotny powód popularności osadnictwa wołoskiego. Wielka własność ziemska chciała wygenerować dochód z jak największej powierzchni posiadanych terenów, stąd możliwość zagospodarowania górskich pustek i mniej urodzajnych terenów w osady pastersko-rolnicze i poboru z nich podatku była bardzo atrakcyjna. Dodatkowo istotne także była możliwość wzbogacenie profilu produkcji o pasterstwo, stąd znane jest dosadzanie Wołochów do istniejących wsi rolnych 63. Powszechnym zjawiskiem na Spiszu był także proces ponownego zaludniania upadłych wsi rolniczych lokowanych na prawie niemieckim, 59 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s Tamże, s Tamże, s. 56.

13 Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 21 które wskutek zmian klimatycznych na początku Małej Epoki Lodowej (ok r.) uległy wyludnieniu 64 (np. ponowna lokacja wsi Jakubany) 65. Mit 4. Wołosi zasiedlali wyłącznie tereny górskie Osadnictwo wołoskie obejmowało obszary odległe od gór: kotliny śródgórskie, podgórskie, a także nizinne, w średniowieczu wypasali na Nizinie Węgierskiej, Trackiej czy nad brzegami mórz Adriatyckiego, Egejskiego czy Czarnego. Wołosi osadzani byli na terenach niedogodnych dla prowadzenia gospodarki rolnej na terenach zabagnionych i leśnych charakteryzujących się mało urodzajnymi glebami, które w większości były położone w strefie podgórskiej. Na podstawie badań G. Jawora mamy dowody historyczne, że na terenie Rusi już w wieku XIV osady wołoskie znane były poza górami na terenach wyżynnych, bagiennych i mało urodzajnych (Roztocze, Podole). W XV w. zasiedlano głównie tereny pogórskie, gdzie prowadzono gospodarkę mieszaną rolno- -pasterską, a Wołochami dosadzano starsze wsie ruskie w celu zwiększenia ich profilu produkcji. W XVI w. wskutek przeludnienia i kurczenia się możliwości osadniczych na pogórzach, nastąpił zwrot w Karpaty, gdzie kultura wołoska zachowała dłużej swoją odrębność i uniknęła szybkiej asymilacji, dlatego jest lepiej zachowana niż gdzie indziej. 6. Wołosi w dziejach historycznych Bałkanów Wołosi podczas całego średniowiecza byli na całych Bałkanach liczącym się elementem etnicznym, politycznym i militarnym. W X w. znane są z północnej i środkowej Grecji regiony: Wielka (Tesalia), Mała (Etolia) i Górna Wlachia (Epir), które stanowiły najdalej wysunięte ku południowi tereny zamieszkane przez Wołochów 66 (ryc. 3). Według Ilony Czamańskiej 67 termin wielki w odniesieniu do terytorium oznaczał w średniowieczu nie tylko cechę powierzchni, ale także ojczyznę miejsce skąd odbywa się dalsza migracja. O zasięgu zasiedlenia ludnością wołoską w tej części Grecji wskazują pośrednio liczne toponimy z rdzeniem vlach sięgające po Góry Parnas i Wybrzeże Morza Egejskiego (ryc. 3). Osadnictwo wołoskie poświadczone jest także ze Świętej Góry Athos, skąd zostali jednak wygnani w 1105 r. 68 Liczne zapożyczenia językowe i struktura języka wskazują, że Wołosi byli mocno przemieszani z sąsiadującymi z nimi Albańczykami. Część Wołochów zamieszkujących grecką Tesalię (Wielką Wlachię) została przesiedlona przez cara bułgarskiego Samuela w 986 r. w górskie tereny Rodopów (Bułgaria), z tego obszaru znane są też liczne wzmianki o wędrownych Wołochach z okresu istnienia I Państwa Bułgarskiego (XI w.) 69. W XII w. Wołosi utworzyli wraz z Bułgarami II Państwo Bułgarskie nazywane Imperium Bułgarów, Wołochów i Kumanów z własnym królem tytułującym się Imperatores Bulgarorum 64 Tamże. 65 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s Tamże, s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s J. Czajkowski, Czy Wołosi mogli..., s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 21.

14 22 Piotr Kłapyta et Blachorum (ryc. 3) 70. W strukturach tego państwa Wołosi tworzyli w XIII w. oddzielną prowincję nazywaną Vlachia, którą I. Czamańska 71 identyfikuje z późniejszą Wołoszczyzną na terenie południowej Rumunii (Nizinie Wołoskiej). Wołosi byli także istotnym elementem etnicznym w średniowiecznej Serbii i Bośni. W Chorwacji zwano ich Czarnymi Wołochami. Szybkiej asymilacji z miejscowymi sprzyjało ich wyznanie rzymsko-katolickie 72. Społeczność wołoska pełniła istotną rolę gospodarczą, dostarczając produktów z prowadzonej hodowli owiec (wełna, sery, mleko, skóry). Trudnili się transhumancyjnym pasterstwem, polegającym na całorocznym wypasie nawet wielotysięcznych stad i cyklicznych wędrówkach pomiędzy letnimi pastwiskami wysokogórskimi a zimowymi terenami wypasowymi, położonymi na nizinach, wybrzeżach bądź w kotlinach podgórskich. Przykłady takich peregrynacji znane były w XI i XII w., gdzie stada schodziły na zimę z górskich pastwisk Starej Płaniny nad Morze Czarne oraz z Rodopów nad Morze Egejskie i dolny Dunaj (ryc. 3). Znane są nawet przypadki, że z powodu braku dostatecznej ilości paszy pasterze wraz ze stadami przeprawiali się przez morze Marmara aż do tureckiej Azji Mniejszej. W XII i XIII w., po przegranej wojnie Bułgarów i Wołochów z cesarzem bizantyńskim (1186 r.), część ludności wołoskiej podjęła ekspansję na północ od Dunaju i na południe oraz wschód od Karpat na terytorium nizinnej Wołoszczyzny i Mołdawii (współczesna Rumunia). Wołosi, którzy osiedlili się na tym rozległym terytorium sięgającym od Dunaju do Dniestru, trudnili się głównie rolnictwem; w procesje asymilacji z zastanymi tam ludami (Słowianami, resztkami Geto-Daków) dali początek współczesnemu narodowi rumuńskiemu (ryc. 3). W okresie panowania Turków na Bałkanach autochtoniczna ludność wołoska była uprzywilejowana, gdyż jako pasterze w odróżnieniu od żyjących w poddaństwie rolników byli ludźmi wolnymi, prawo tureckie umożliwiało im swobodne wędrówki pasterskie w poszukiwaniu pastwisk na rozległym obszarze Półwyspu Bałkańskiego. 7. Ekspansja Wołochów w Karpatach (XIII XVII w.) Osadnictwu wołoskiemu na północ od Dunaju sprzyjała polityka osadnicza i względy militarne królestwa Węgier za czasów panowania Karola Roberta i Ludwika Węgierskiego z dynastii Andegawenów, których włości rozciągały się na północ od grzbietu Karpat Południowych (Siedmiogród) aż po współczesną Słowację (Górne Węgry) (ryc. 3). Pierwsze wzmianki o pobycie Wołochów na terytorium węgierskiego Siedmiogrodu (Transylwanii) pochodzą z lat i dotyczą rejonu Kotliny Fogaraskiej na wschód od Sibiu, które nazywano terra Blachorum (ziemia Wołochów) 73 (fot. 2). Osiadli tam pasterze byli zobowiązani płacić królowi węgierskiemu daninę (tzw. pięćdziesiątnicę) w postaci owcy z jagnięciem i drugiej jałowej od każdych 50 sztuk 70 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s Tamże, s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 147.

15 Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 23 wypasanego stada 74. Samowystarczalna gospodarka wołoska stanowiła cenny element dla rozwoju gospodarki i wzrostu zaludnienia na górskich ziemiach Korony Węgierskiej, które zostały wcześniej spustoszone najazdem tatarskim, stąd liczba Wołochów w XIV w. stale wzrastała, a osady wołoskie pojawiały się coraz dalej na północ, zasiedlając współczesny teren Ţara Moţilor w Górach Zachodniorumuńskich (dawny komitat węgierski Bihor) 75 (ryc. 3). Na terytorium Siedmiogrodu Wołosi tworzyli siedem okręgów położonych głównie na pograniczu z hospodarstwem wołoskim (Făgaraş, Maramureş, Deva, Haţeg, Hunyad, Lugoş, i Banat) 76. Kolonizacja wołoska odegrała decydującą rolę w zasiedleniu słabo zaludnionego w XIII i XIV w. górskiego komitatu Maramuresz, położonego dziś w północnej Rumunii i częściowo na ukraińskim Zakarpaciu (ryc. 3). Pierwsze nadania ziemi kniaziom wołoskim pochodzą z lat 1317 i 1325 i dotyczą wsi Gyula- -falva (Giuleşti) nad rzeką Marą i Bârsana w okolicach Sygietu Marmaroskiego 77. Istotną rolę w kolonizacji górnego dorzecza dolin Izy i Wyszowa (Góry Marmaroskie i Rodniańskie) odegrała akcja osiedleńcza przeprowadzona przez Wołochów wojewody Bohdana z Cuhea w 1334 r. Wojewoda Bohdan był niechętnie nastawiony do króla Węgier i rozpoczął rokosz antywęgierski. W 1349 r. wraz ze sprzyjającą mu ludnością opuścił Maramuresz i zajął tereny na wschód od Karpat, rozpoczynając w ten sposób historię Mołdawii. Większość Wołochów była jednak podległa królowi, a nobilitowany mołdawski ród wołoski herbu Sas podjął nieudaną walkę z Bogdanem o odzyskanie węgierskiej dominacji w Mołdawii. W zamian za utracone tam ziemie synowie wojewody Sasa Balk, Drag i Jan otrzymali tereny wzdłuż Cisy na Zakarpaciu, gdzie powstały kolejne wsie wołoskie 78. Region Maramuresz i Mołdawia odegrały ważną rolę w wołoskiej kolonizacji dalszych części Karpat. Z tych ziem bowiem pochodzili głównie koloniści zasiedlający tereny Zakarpacia i Rusi Czerwonej. Wołosi stanowili ważny element w zasiedlaniu Karpat Wschodnich i ich przedpola. Kolejni władcy Polski z dynastii Jagiellonów sprzyjali takiej polityce osiedleńczej, nadając kniaziom i rycerstwu wołoskiemu tereny w rejonie 74 Tamże, s Tamże, s I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s Tamże, s Fot. 2. Pasterze z Gór Fogaraskich, Karpaty Południowe, Rumunia

16 24 Piotr Kłapyta Ryc. 4. Pogranicze Polski i Węgier oraz osad wołosko-ruskich w XV w. Sambora, Drohobycza, Stryja, Kałusza i Rożniatowa, a także górskie terytoria Karpat Wschodnich (Tucholszczyzna i Bojkowszczyzna) w dorzeczu Oporu na południe od Skola (od 1397 r.) i w Turce nad Stryjem (1431 r.) 79. Jak wskazują dane historyczne, leżąca na pograniczu z Mołdawią i Węgrami Huculszczyzna w XVI w. z powodu zmiennej przynależności państwowej była obszarem o dynamicznym przemieszczaniu ludności wołoskiej, co wpłynęło na ukształtowanie jej romańsko-ruskiego charakteru społeczno-kulturowego 80. Rutenizacja Wołochów postępowała co najmniej od XIV w. nad Górną Cisą (Maramuresz/Zakarpacie), gdzie nastąpiło silniejsze wymieszanie się ludności ruskiej z Rusi Halickiej z ludnością wołoską 81. Ludność ruska i zruszczeni Wołosi mieli w dalszej kolejności decydujący wpływ na szerzenie osadnictwa wołoskiego na północno-wschodniej Słowacji (Zemplin, Sarysz, Spisz) (ryc. 4). Według Jerzego Czajkowskiego osadnictwo wołoskie na Słowacji postępowało z dwóch kierunków: korytarzem wschodnim (marmarosko-zakarpackim) oraz korytarzem południowym wprost z Bałkanów przez Nizinę Węgierską w góry Gemeru 82. Już z XIV w. znane są najstarsze na terytorium współczesnej Słowacji wsie wołoskie (rusnackie), powstałe 79 Tamże, s G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s Tamże, s. 156.

17 Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 25 w dobrach Drugethów w Zemplinie (Koromla 1337 r., Jasenove 1348 r.) oraz w Szaryszu (Orlik Niżny 1357 r.) (ryc. 3) 83. Na terenie Rusi i Małopolski doszło w XV w. do zderzenia dwóch kultur pasterskiej i rolniczej 84. Pierwotny antagonizm, wynikający z odrębności etnicznej, prawnej i gospodarczej Wołochów, zastąpiła asymilacja, która doprowadziła w końcu do upadku obyczaju wołoskiego przerzucenia się na bardziej opłacalne i znane przez nich rolnictwo 85. W XVI w. przypadało szczytowe nasilenie kolonizacji na prawie wołoskim w Karpatach Zachodnich, w efekcie którego doszło do lokacji nowych osad położonych na terenie klucza muszyńskiego w Beskidzie Sądeckim (Szczawnik, Zubrzyk, Krynica, Izby) oraz do lokacji wsi na Skalnym Podhalu w Beskidzie Żywieckim i Śląskim, gdzie pierwszą górską osadą pasterską na Śląsku Cieszyńskim były powstałe w 1590 r. Mosty Jabłonkowskie 86. W górskiej części starostwa lanckorońskiego, do którego należał teren Podbabiogórza, do XVI-wiecznych osad z gospodarką pasterską należały Jachówka, Trzebunia i Bieńkówka oraz największa wieś wołoska regionu Zawoja, gdzie już najprawdopodobniej z końcem XVI w. poszczególne rodziny lub grupki osadników zajmowały kolejne potoki, tworząc polany pastersko-rolne 87. Fot. 3. Wieś Osturnia (Zamagurze Spiskie, Słowacja) najdalej ku zachodowi w Europie wysunięta wieś ruska założona przez pasterzy wołosko-ruskich W tym okresie na terenie Górnych Węgier zasiedlono także pustki osadnicze i dosiedlono starsze osady, zwłaszcza te zasiedlone wcześniej na prawie niemieckim (np. Osturnię na Zamagurzu Spiskim; fot. 3, ryc. 4). Przykładem zasiedlenia takiej pustki osadniczej była kolonizacja na prawie wołoskim terytorium górno-orawskiego państwa Thurzonów, która rozpoczęła się w 1575 r. 88 W jej efekcie powstał tam prężny ośrodek pasterski już w 1619 r. na Górnej Orawie wypasano 24 tys. owiec 89 (fot. 4). Najdalej na zachód położonym i jednocześnie najpóźniej zajętym przez osadnictwo wołoskie terenem Karpat jest Wołoszczyzna Morawska (Valašsko). Region ten położony jest na 83 Tamże, s K. Dobrowolski, Zderzenie kultury rolniczej z pasterską, Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń PAU 1939, nr G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s J Czajkowski, Czy Wołosi mogli mieć..., s Tamże, s J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s J Czajkowski, Czy Wołosi mogli mieć..., 101.