Jednym z najbardziej interesujących zagadnień

Transkrypt

1 26 27 Piotr Kłapyta Wołosi nomadzi Bałkanów Jednym z najbardziej interesujących zagadnień kulturowych Karpat był wpływ pasterskiej ludności pochodzenia bałkańskiego, zwanych Wołochami, na ukształtowanie stosunków osadniczych, gospodarki oraz kultury materialnej i duchowej tego regionu. Skomplikowane dzieje licznych plemion, a później narodu przez ponad dwa tysiące lat trwale wiązały się z zawiłą historią Bałkanów i Europy Środkowej. Wołosi jako imigranci stanowili z jednej strony czynnik innowacyjny, wnoszący w Karpaty odmienne rozwiązania gospodarcze, mimo że ich kulturę materialną i duchową cechował znaczny archaizm. Migracje wołoskie doprowadziły do przeniesienia w Karpaty Zachodnie elementów kultury bałkańskiej oraz do upowszechnienia nie znanych wcześniej technologii gospodarowania w górach, które przyczyniły się w znacznym stopniu do zespolenia i ujednolicenia elementów kulturowych w obrębie całego łuku Karpat. Wołosi stanowią odrębny etnos w dziejach Europy Południowej i Środkowej, który z przyczyn historycznych i społecznych (struktura rodowo-plemienna, rozproszenie i brak wspólnego języka) nie stworzył niezależnych struktur państwowych. Pod zbiorczą nazwą Wołochów ma się na uwadze szereg grup etnicznych, tworzących wewnętrzne struktury archaicznych klanów rodowych, które w ciągu dziejów wtapiały się w lokalne społeczeństwa i narody, zatracając stopniowo cechy wspólnoty plemiennej. Mimo tych przemian Wołosi, jako wspólnota pierwotnie pasterska, odznaczała się pewną hermetycznością, co pozwoliło zachować do dziś jej relikty wśród licznych współczesnych grup zamieszkujących Karpaty. W Karpatach Zachodnich Wołosi wnieśli istotny wkład w formowanie wspólnoty kulturowej grup góralskich (ruskich, polskich i słowackich) przekazując im górski system gospodarki pasterskiej, słownictwo i wzory kulturowe, zaś w Karpatach Południowych etnos ten dał początek narodowi rumuńskiemu. Napływający w Karpaty Zachodnie mocno już zeslawizowany etnos wołosko-ruski wyróżniał, w stosunku do zamieszkujących je grup, obrządek wschodni. Wołosi od X wieku byli bowiem chrześcijanami obrządku prawosławnego, co uwarunkowane było wielowiekowymi historyczno- -kulturowymi związkami z Bizancjum. O Wołochach nie należy pisać jednak jedynie w czasie przeszłym. Obecnie stosunkowo liczna (nawet ok. 1 miliona osób), autochtoniczna wspólnota wołoska (arumuńska) o wykrystalizowanym poczuciu odrębności narodowej żyje i gospodaruje nadal na Bałkanach. Współcześnie Wołosi zamieszkują obszar rozciągający się od środkowej Grecji (Tesalia) poprzez górskie terenu Epiru i Pindosu, Albanię, Macedonię aż po Serbię, Bułgarię i południową Rumunię (Dobrudża). Arumuni są narodem nie posiadającym jednak własnego państwa i odrębnych struktur politycznych. Jedynie w Macedonii Arumuni stanowią mniejszość narodową obok Albańczyków, Romów, Serbów i Turków. Arumuni dzielą się na kilka grup, różniących się miejscem zamieszkania, świadomością grupową i językiem, cztery z nich uważane są za najważniejsze. Na górskich obszarach północnej Grecji (Epir) mieszkają Gramostianie i Pindianie, południową Albanię zamieszkują Farszeroci, natomiast pogranicze grecko-macedońskie Megleno-Wołosi (Megleni). Niekwestionowaną duchową stolicą narodu arumuńskiego jest położone w Albanii dawne kupieckie miasto Moskopole (alb. Voskopoje). Wbrew krążącym stereotypom nie należy Wołochów ograniczać jedynie do wędrownych grup pasterskich (Wołochów-pasterzy), bowiem część z nich dobrowolnie bądź pod przymusem przechodziła na półosiadły tryb życia, prowadząc gospodarkę pastersko-rolniczą (Wołosi-gospodarze). Na Bałkanach pierwotną formą gospodarowania Wołochów było sezonowe pasterstwo transhumancyjne oraz rolnictwo, w czasach panowania Turków społeczność ta trudniła Na str. 26 Redyk w Górach Paring (Rumunia)

2 28 29 Redyk w Górach Paring (Rumunia) się także handlem i transportem, przewodząc karawanom kupieckim. W okresie średniowiecza Wołosi byli także samodzielnym podmiotem politycznym, wśród którego wykształciła się typowa dla tamtych czasów struktura społeczna z warstwą rycerską (np. jazda wołoska z Mołdawii licząca 400 koni walczyła w 1410 roku pod Grunwaldem), duchowieństwem, wykształconymi rzemieślnikami, kupcami, artystami i przywódcami lokalnych społeczności kniaziami (sołtysami). Powszechnym zjawiskiem w XIV-wiecznej Polsce i na Węgrzech była nobilitacja w zamian za zasługi wojenne, co umożliwiło przechodzenie Wołochów-kniaziów czy Wołochów-rycerzy do stanu szlacheckiego, dając w ten sposób początek znanym rodom arystokratycznym (Dzieduszyckim, Rydłowskim, Uhernickim, Stupnickim, Krechowieckim). Z czasem jednak Wołosi utracili warstwy wyższe i zostali zredukowani do grup pasterskich, jedynie w Rumunii zdołali odrodzić się jako nowoczesny etnos naród. Pochodzenie nazwy Najstarszym określeniem Wołochów było znane już w VII wieku greckie słowo Vlah (Bλάχ) w liczbie mnogiej Vlachoi, które zostało przejęte od Greków przez Słowian południowych w niezmienionej formie Vlah, Vlachi, Vlasi, Vlachie, Vlech. Określenie to funkcjonuje na całych Bałkanach. Potocznie u Słowian południowych (Serbia, Chorwacja) słowem vlach określało się wszystkich pasterzy owiec. Według innej koncepcji etymologia określenia wlah jest starsza i odnosi się do pobytu Wizygotów i Ostrogotów na Bałkanach w IV/V wieku. Według tej koncepcji słowo wlah wywodzi się od germańskich słów walh/wealh, które oznaczało początkowo człowieka posługującego się językiem celtyckim. W późniejszym okresie (VI w.) termin ten został szerzej zaadaptowany dla wszystkich grup ludów mówiących językami zromanizowanymi. Nazwa ta jest więc egzoetnonimem (nazwą obcą), nadanym przez przedstawicieli innej grupy. To samo pochodzenie mają słowa angielskie Wales Walia, jako określenie krainy, gdzie m.in. mieszkali zromanizowani Celtowie, Walonia kraina romanizowanych Belgów, kanton Valais w Szwajcarii zamieszkany także przez zromanizowaną ludność. Późniejszym określeniem jest zrutynizowane (wschodniosłowiańskie) słowo Wołoch/Valach. Na Bałkanach funkcjonują współcześnie także inne określenia tej zbiorowości; w Serbii używany jest termin Cincar (od wołoskiego słowa pięć ; Wołosi mieli być potomkami piątego legionu rzymskiego stacjonującego na Bakanach), w Albani Cioban, natomiast Węgrzy nazywają Wołochów terminem Olahi. Współcześni Wołosi mają świadomość zewnętrznego pochodzenia tych nazw i na swoje określenie używają powszechnie, sięgającego do korzeni rzymskich, etnonimu Armâni, oznaczającego dosłownie człowieka, który zostaje, czyli człowieka miejscowego. Pochodzenie Wołochów Pomimo ponad 150 lat badań geneza tego ludu stanowi problem złożony i kontrowersyjny, który nie doczekał się do dziś powszechnej akceptacji. Współcześnie istnieją dwie sporne teorie dotyczące pochodzenia Wołochów: Hipoteza dakorumuńska zrodziła się w XIX wieku i była forsowana przez historyków rumuńskich, którzy uważali Wołochów za ludność będącą w prostej linii protoplastami narodu rumuńskiego. W myśl tej hipotezy Wołosi to grupy Daków i Traków zromanizowanych na terytorium obecnej Rumunii w ciągu ponad 150 lat okupacji rzymskiej ( r. n.e.)., które po ewakuacji Rzymian w 271 roku schroniły się w Karpatach Południowych przed najazdem Gotów i Alamanów. Z tych karpackich refugiów ludność ta miała stopniowo migrować na południe, zajmując górskie obszary Bałkanów aż po Grecję, oraz na północ w Karpaty Zachodnie. Przeciwko tej hipotezie świadczą jednak: brak przez ponad siedem wieków (do X wieku) wzmianek o większych grupach ludności romańskiej na terenie Karpat Południowych. Według źródeł historycznych ludność romańska zamieszkująca Dację została ewakuowana wraz z rzymskimi załogami wojskowymi. Badania lingwistyczne, wskazują także na brak kontinuum dako-wołosko-rumuńskiego, poświadczają one za to wyraźne związki języka rumuńskiego z językiem albańskim (iliryjskim), co pośrednio wskazuje na silne wpływy od południa. Hipoteza południowobałkańska zakłada, że Wołosi są na Bałkanach ludnością autochtoniczną paleobałkańską, pochodzącą ze zromanizowanej ludności trackiej, iliryjskiej i staromacedońskiej, zamieszkującej południową część Bałkanów (Macedonia, Bułgaria, Serbia). Trakowie i Ilirowie byli starożytnymi ludami Ryc.1 Stosunki etniczne na Bałkanach przed ekspansją Rzymu (początek naszej ery) Ryc. 2 Latinizacja_Bałkanów za czasów ekspansji Imperium Rzymskiego (I-IV w n.e.)

3 30 31 indoeuropejskimi, które od epoki brązu zamieszkiwały Półwysep Bałkański (tereny na południe od Dunaju) (ryc. 1). Po zajęciu tych terenów przez Rzym rozpoczął się długotrwały, trwający od 300 do 500 lat, proces romanizacji (latynizacji) i asymilacji tych ludów z Rzymem (ryc. 2), który doprowadził do powstania zrębów wschodnioromańskiego języka (dialektu) wołoskiego. Ludność wołoska, trudniąca się pierwotnie osiadłym rolnictwem, podczas ekspansji Słowian w VI i VII wieku została częściowo wyparta z żyznych terenów rolniczych i miast na tereny górskie, gdzie zmuszona była prowadzić koczowniczą gospodarkę pasterską. Po podbiciu tych terenów przez Słowian wraz z pasterzami albańskimi Wołosi musieli składać daniny słowiańskiej starszyźnie. Dowody historyczne wskazują także, że Wołosi częściowo zasymilowali się ze Słowianami i Awarami, prowadząc wspólną ekspansję w kierunku zachodnim i północnym (Chorwacja, Słowenia, Austria?). Bliska współpraca Wołochów ze Słowianami pozwoliła na znaczne rozprzestrzenienie się plemion wołoskich podczas wędrówek ludów oraz liczne słowiańskie zapożyczenia językowe. Reliktem tych najstarszych bałkańskich grup wołoskich są współcześni Arumuni, Istroromanie i Karakaczanie zamieszkujący Bałkany. Z terytorium południowych Bałkanów pochodzą także najstarsze pisemne wzmianki o Wołochach, które znajdujemy w źródłach bizantyńskich (ryc. 3). W VIII wieku kroniki odnotowały w Macedonii Egejskiej miejscowość Vlahorinhini, zaś w latach sam lud, żyjący na terenach dzisiejszego pogranicza grecko-macedońsko-albańskiego. Znajdujemy tam informację, że w roku 976 między jeziorem Prespa (współczesna Macedonia) a miastem Kastoria (współczesna Grecja) wędrowni Wołosi zabili Dawida najstarszego syna feudała macedońskiego. Wołosi w dziejach historycznych Bałkanów Wołosi podczas całego średniowiecza byli na Bałkanach liczącym się elementem etnicznym, politycznym i militarnym. W X wieku znane są z północnej i środkowej Grecji regiony: Wielka (Tesalia), Mała (Etolia) i Górna Wlachia (Epir), które stanowiły najdalej wysunięte ku południowi tereny zamieszkane przez Wołochów. O zasięgu ludności wołoskiej w tej części Grecji wskazują pośrednio liczne toponimy z rdzeniem vlach sięgające po Góry Parnas i Wybrzeże Morza Egejskiego (ryc. 3). Osadnictwo wołoskie poświadczone jest także ze Świętej Góry Athos, skąd zostali jednak wygnani w 1105 roku. Część Wołochów zamieszkujących grecką Tesalię (Wielką Wlachię) została przesiedlona przez cara bułgarskiego Samuela w 986 roku w górskie tereny Rodopów (Bułgaria). W XII wieku Wołosi utworzyli wraz z Bułgarami drugie państwo bułgarskie nazywane Imperium Bułgarów i Wołochów z własnym królem tytułującym się Imperatores Bulgarorum et Blachorum (ryc. 3). Społeczność wołoska pełniła istotną rolę gospodarczą, dostarczając produktów z prowadzonej hodowli owiec (sery, mleko, skóry). Trudnili się transhumancyjnym pasterstwem polegającym na całorocznym wypasie nawet wielotysięcznych stad i cyklicznych wędrówkach pomiędzy letnimi pastwiskami wysokogórskimi (hale, połoniny) a zimowymi terenami wypasowymi położonymi na nizinach, wybrzeżach bądź w kotlinach podgórskich. Przykłady takich peregrynacji znane były w XI i XII wieku, gdzie stada schodziły na zimę z górskich pastwisk Starej Płaniny nad Morze Czarne oraz z Rodopów nad Morze Egejskie i dolny Dunaj (ryc. 3). Znane są nawet przypadki, Ryc. 3 Ekspansja Wołochów na Bałkanach i w Karpatach (X-XVII w.). Na str. 30 Bałkańska kolebka Wołochów górskie tereny na pograniczu Grecji, Macedonii i Albanii, na zdjęciu Góry Tsamanta w Epirze (Grecja-Albania)

4 32 33 Wysokogórskie osiedle pasterskie (katun) w górach Prokletje w Albanii że z powodu braku dostatecznej ilości paszy pasterze wraz ze stadami przeprawiali się przez morze Marmara aż do tureckiej Azji Mniejszej. W XII i XIII wieku, po przegranej wojnie Bułgarów i Wołochów z cesarzem bizantyńskim (1186 r.), część ludności wołoskiej podjęła ekspansję na północ od Dunaju i na południe oraz wschód od Karpat na terytorium nizinnej Wołoszczyzny i Mołdawii (współczesna Rumunia). Wołosi, którzy osiedlili się na tym rozległym terytorium sięgającym od Dunaju do Dniestru, trudnili się głównie rolnictwem; w procesje asymilacji z zastanymi tam ludami (Słowianami, resztkami Geto-Daków) dali początek współczesnemu narodowi rumuńskiemu (ryc. 3). W okresie panowania Turków na Bałkanach autochtoniczna ludność wołoska była uprzywilejowana, gdyż jako pasterze w odróżnieniu od żyjących w poddaństwie rolników byli ludźmi wolnymi, prawo tureckie umożliwiało im swobodne wędrówki pasterskie w poszukiwaniu pastwisk na rozległym obszarze Półwyspu Bałkańskiego. Ekspansja Wołochów w Karpatach (XIII-XVII w.) Rumunia Czynnikami, które najprawdopodobniej stymulowały ekspansję Wołochów na północ i zachód, był przyrost naturalny społeczności pasterskich i związana z tym konieczność zwiększania stad i zajęcia nowych areałów wypasowych. W najnowszej literaturze przedmiotu krytycznie podchodzi się do koncepcji exodusu Wołochów wywołanej presją spowodowaną podbojem osmańskim na Bałkanach. Miał on spowodować upadek państewek wołoskich i skłonić część klanów do wędrówki i osiedlania się na górskich terenach Karpat. Jednak, jak potwierdzają dane historyczne, chronologia osadnictwa wołoskiego na północ od Dunaju jest wcześniejsza niż ekspansja Turków na Bałkanach. Dodatkowo w czasach panowania imperium osmańskiego, jak wspomniano wyżej, Wołosi cieszyli się licznymi przywilejami (min. prawo swobodnego przemieszczania się w obrębie i poza imperium) i spośród innych społeczności byli grupą faworyzowaną. Osadnictwu wołoskiemu na północ od Dunaju sprzyjała polityka osadnicza królestwa Węgier, których terytorium rozciągało się na północ od grzbietu Karpat Południowych (Siedmiogród) aż po współczesną Słowację (Górne Węgry) (ryc. 3.). Pierwsze wzmianki o pobycie Wołochów na terytorium węgierskiego Siedmiogrodu (Transylwanii) pochodzą z lat i dotyczą rejonu Kotliny Fogaraskiej na wschód od Sibiu, które nazywano terra Blachorum (ziemia Wołochów). Osiedli tam pasterze byli zobowiązani płacić królowi węgierskiemu daninę (tzw. pięćdziesiątnicę) w postaci owcy z jagnięciem i drugiej jałowej od każdych 50 sztuk wypasanego stada. Wołosi, którzy byli zachęcani do osiedlenia się w Siedmiogrodzie, pochodzili z terytorium Bułgarii. Samowystarczalna gospodarka wołoska stanowiła cenny element dla rozwoju gospodarki i wzrostu zaludnienia na górskich ziemiach Korony Węgierskiej, które zostały wcześniej spustoszone najazdem tatarskim, stąd liczba Wołochów w XIV wieku stale wzrastała, a osady wołoskie pojawiały się coraz dalej na północ, zasiedlając współczesny teren Ţara Moţilor w Górach Zachodniorumuńskich (dawny komitat węgierski Bihor) (ryc. 3). Kolonizacja wołoska odegrała decydującą rolę w zasiedleniu słabo zaludnionego w XIII i XIV wieku górskiego regionu Maramuresz w północnej Rumunii (ryc. 3). Pierwsze nadania ziemi kniaziom wołoskim pochodzą z lat 1317 i 1325 i dotyczą wiosek Gyulafalva (Giuleşti) nad rzeką Marą i Bârsana w okolicach Sighetu Marmaţiei. Istotną rolę w kolonizacji górnego dorzecza dolin Izy i Wyszowa (Góry Marmaroskie i Rodniańskie) odegrała akcja osiedleńcza przeprowadzona przez Wołochów wojewody Bohdana z Cuhea w 1334 roku. Exodus osadników wołoskich z Wołoszczyzny do Maramureszu wraz ze stadami i dobytkiem trwał przez cały rok. Ludność ta zasiedliła dużą część współczesnego rumuńskiego Maramureszu i kilka wsi na północ od Cisy na Zakarpaciu (ryc. 3). Wojewoda Bohdan był niechętnie nastawiony do króla Węgier i rozpoczął rokosz antywęgierski. W 1349 roku wraz ze sprzyjającą mu ludnością opuścił Maramuresz i zajął tereny na wschód od Karpat, rozpoczynając w ten sposób historię Mołdawii. Większość Wołochów była jednak podległa królowi, a nobilitowany mołdawski ród wołoski herbu Sas podjął nieudaną walkę z Bohdanem o odzyskanie węgierskiej dominacji w Mołdawii. W zamian za utracone tam ziemie synowie wojewody Sasa: Balk, Drag i Jan otrzymali tereny wzdłuż Cisy na Zakarpaciu, gdzie powstały kolejne wsie wołoskie. Region Maramuresz i Mołdawia odegrały ważną rolę w wołoskiej kolonizacji dalszych części Karpat. Z tych ziem bowiem pochodzili głównie koloniści zasiedlający tereny Zakarpacia i części Rusi Halickiej (ryc. 3). W Karpatach północnych prąd osadnictwa wołoskiego był rozproszony i stosunkowo nieliczny, co spowodowało całkowite zasymilowanie z ludnością ruską, polską i słowacką. Migracja osadników z południa miała etnicznie najsilniejszy charakter wołoski tylko w swej pierwszej fazie, do czasu wchłonięcia elementu ruskiego. Rutenizacja Wołochów postępowała co najmniej od XIV wieku nad Górną Cisą (Maramuresz/Zakarpacie), gdzie nastąpiło silniejsze wymieszanie się ludności ruskiej z Rusi Halickiej z ludnością wołoską. Ruś Halicka (Ukraina) i Karpaty polskie Wołosi byli także cenionymi osadnikami po północnej stronie Karpat Wschodnich. Możliwości osad- nicze otworzyły się po przyłączeniu Rusi Halickiej do Polski przez Kazimierza Wielkiego w 1340 roku, który na nowo pozyskanych ziemiach nadawał przywileje osadnicze rycerstwu wołoskiemu, które zasłużyło się w walkach o Ruś (m.in. Daniło Dadźbogowic, Stefan Rybotycki herbu Sas). Kolejni władcy Polski z dynastii Jagiellonów sprzyjali takiej polityce osiedleńczej, nadając kniaziom i rycerstwu wołoskiemu tereny w rejonie Sambora, Drohobycza, Stryja, Kałusza i Rożniatowa, a także górskie terytoria Karpat Wschodnich (Tucholszczyzna i Bojkowszczyzna) w dorzeczu Oporu na południe od Skola (od 1397 r.) i w Turce nad Stryjem (1431 r.) (ryc. 3). Pasterz z Gór Parâng (Rumunia)

5 34 35 Wypas owiec w Górach Rodniańskich (Siedmiogród, Rumunia) Równolegle z zakładaniem nowych osad bądź dosiedlaniem już istniejących postępowała swobodna, skierowana na zachód (wzdłuż łuku Karpat), migracja wędrownych grup Wołochów-pasterzy, którzy wypasając swoje stada prowadzili na wpół nomadyczny tryb życia. Grupy takich wędrownych pasterzy dotarły w 1373 roku w rejon Pogórza Karpackiego, gdzie w okolicach Dynowa nad Sanem wzmiankowana jest osada Walosze. W 1395 roku grupa Wołochów weszła do Nowego Sącza podczas zjazdu królewskiego, na którym byli obecni królowa Jadwiga z Władysławem Jagiełłą, książę Witold oraz król węgierski Zygmunt Luksemburczyk. W roku 1406 grupa wędrownych Wołochów miała napaść na Stary Sącz. W 1413 roku nieliczna, ośmioosobowa grupa wędrownych pasterzy pod przywództwem Dawida Wołocha założyła pasterską wieś Ochotnica w Gorcach. W drugiej połowie XV wieku przez Beskid Niski przemieszczały się grupy pasterzy; jak donoszą źródła historyczne, w czasie ostrej zimy 1490/1491 roku w górach na południe od Pilzna zamarzli ludzie koczujący ze swoimi stadami. Pod koniec XV wieku wędrowni pasterze-nomadzi dotarli w rejon Wadowic i na Żywiecczyznę, gdzie szybko rozwinęli swoją gospodarkę pasterską, która w szczytowym okresie swojego rozwoju w 1914 roku mogła poszczycić się aż 50 szałasami. Średniowieczna kolonizacja wołoska trzymała się na ogół łuku Karpat, ale w XV i XVI wieku Wołosi prowadzili ekspansję także na nizinnych terenach ziemi bełskiej, chełmskiej i lubelskiej, zakładając nowe osady bądź walachizując już istniejące (ryc. 3). Nowa fala osadnictwa wołoskiego w polskiej części Karpat miała miejsce w XVI wieku. Było to szczytowe nasilenie kolonizacji na prawie wołoskim, w efekcie którego doszło do lokacji nowych osad położonych na terenie klucza muszyńskiego w Beskidzie Sądeckim (Szczawnik, Zubrzyk, Krynica, Izby) oraz do lokacji wsi na Skalnym Podhalu i w Beskidzie Śląskim, gdzie pierwszą górską osadą pasterską na Śląsku Cieszyńskim były powstałe w 1590 roku Mosty Jabłonkowskie. Większość wsi pasterskich powstała tam jednak w późniejszym okresie, w latach , kiedy funkcjonowało tam 30 szałasów i wypasano 10 tysięcy owiec i kóz oraz 858 sztuk bydła rogatego. W XVI wieku w Karpatach polskich powszechne były swobodne wędrówki i zimowy (listopad-kwiecień) pobyt ze stadami w lasach Kotliny Sandomierskiej i Oświęcimskiej. Grupy wędrownych pasterzy spotykano w 1605 roku w lasach Beskidu Żywieckiego. Historyczne wzmianki o wypasach transhumancyjnych znane były jeszcze z XX wieku ze Śląska Cieszyńskiego, gdzie górale z Brennej i Wisły wypędzali swoje stada na tzw. doły. Słowacja i Czechy Według Jerzego Czajkowskiego osadnictwo wołoskie na Słowacji postępowało z dwóch kierunków: korytarzem wschodnim (marmarosko-zakarpackim) oraz korytarzem południowym wprost z Bałkanów przez Nizinę Węgierską w góry Gemeru. Korytarzem wschod- nim przemieszczała się od XIV wieku zrutenizowana fala wołoska, która utworzyła najstarsze na terytorium współczesnej Słowacji wsie wołoskie (rusnackie), powstałe w dobrach Drugethów w Zemplinie (Koromla 1337 r., Jasenove 1348 r.) oraz w Szaryszu (Orlik Niżny 1357 r.) (ryc. 3). Masowy ruch osadnictwa wołoskiego odbywał się w XV wieku, kiedy pasterze penetrowali lasy i góry w Szaryszu i na Spiszu, zasiedlając wcześniej założone wsie w dolinie Popradu (Jakubiany) i górnej Topli na południe od gór Čergov (m.in. Ruska Wieś k. Preszowa, Šarišske Jastrabie) i docierając na zachód aż w rejon Valaskej Dubovej (Orawa) i Żyliny (Kisuce). W XVI wieku nastąpiła kolejna fala osadnicza, w której efekcie zasiedlono pustki osadnicze i dosiedlono starsze osady, zwłaszcza te zasiedlone wcześniej na prawie niemieckim (np. Osturnię na Zamagurzu Spiskim). Przykładem zasiedlenia takiej pustki osadniczej była kolonizacja górskiego terytorium państwa orawskiego Thurzonów (Górnej Orawy) przez pasterzy wołoskich, która rozpoczęła się w 1575 roku. W jej efekcie powstał tam prężny ośrodek pasterski, bowiem już w 1619 roku na Górnej Orawie wypasano 24 tysiące owiec. Najdalej na zachód położonym i jednocześnie najpóźniej zajętym przez osadnictwo wołoskie terenem Karpat jest Wołoszczyzna Morawska (Valašsko). Region ten położony jest na terytorium czeskich Moraw na pograniczu ze Śląskiem i Słowacją. Obejmuje górskie dorzecza Wsetyńskiej i Rożnowskiej Beczwy oraz karpackie pasma Gór Wsetyńskich (Vsetinské Vrchy), Jaworników (Javorniky) i zachodniej części Beskidu Śląsko-Morawskiego (Morawskoslezské Beskydy). Kolonizacja wołoska tej części Karpat rozpoczęła się w połowie XVI wieku migracją z terenów pobliskiego Śląska Cieszyńskiego. W 1620 roku grupa około 50 rodzin wołoskich, pochodzących z tego terytorium, założyła u podnóża góry Radhost (1129 m n.p.m.) w Beskidzie Śląsko-Morawskim wiele osad pasterskich, dając właściwy początek kolonizacji na prawie wołoskim, która trwała tutaj jeszcze w wieku XVII. Dzieje kolonizacji wołoskiej ukazują, że zasiedlanie Karpat ludnością pasterską o bałkańskiej proweniencji odbywało się w przeciągu pięciu wieków i nie stanowiło jednorazowego procesu. Kolonizacja nowych terenów nie następowała też w porządku geograficznym, po kolei, lecz chronologia osad lokowanych na prawie wołoskim uwarunkowana była panującymi wówczas stosunkami własnościowymi i osadniczymi (gęstość zaludnienia, granice ekumeny, polityka wewnętrzna państw). Z jednej strony trwała zorganizowana i potwierdzona historycznie kolonizacja na prawie wołoskim, a z drugiej swobodne wędrówki grup pasterskich, o których wiadomo stosunkowo niewiele. Elementy kultury i gospodarki przyniesione z Bałkanów przez pasterskich osadników wołoskich i rozwijające się dalej w nowych warunkach kontaktu z kulturą ludności rolniczej wpłynęły niewątpliwie na specyfikę i odrębność regionu karpackiego w stosunku do innych regionów Polski. Wypas owiec w Górach Prokletje (Czarnogóra/Albania)

6 Objaśnienia 37 granice państw nazwy regionów Parinteasca Dimandare Rozkaz naszych ojców Parinteasca Dimandare Na sprigiura cu foc mare Frati di muma si di-un tata, Noi, Armani di eta toata. Ojcowei rozkaz nam wydali Po to byśmy go szanowali My dzieci jednych rodziców Arumuni wszystkich czasów Di sum plocile di murminta Striga-a nostri buni parinta: Blestem mari s-aiba-n casa Cari di limba-a lui s-alasa. Pod z gładkiego marmuru grobami Nasi wielcy przodkowei nas klną Klątwa wisi nad tymi domami Którzy mowę porzuca swą Cari-si lasa limba-a lui S-lu-arda pira-a focului, Si s-dirina viu pri loc, Sa-li si friga limba-n foc. Przeklęty kto język swój porzuci W ogniu smażyć się prawdziwym Na ziemię z bólu się rzuci Język zapłonie mu ogniem żywym El an vatra-li parinteasca Fumealia s-nu-si hariseasca; Di fumeli curuni s-nu base Nic an leagan si nu-nfase. Cieszyć się własną rodziną Nie będzie nigdy mu dane Miłosne uściski go omnią I dzieci w kołysce przewijane Cari fudze di-a lui muma Si di parinteasca-li numa, Fuga-li doara-a Domnului Si dulteamea-a somnului! Kto swą matkę zostawi Imię ojca porzuci Łaski Bóg go pozbawi Sen spokojny nie wróci ważniejsze miasta większe rzeki pasma górskie Karpat główny grzbiet Karpat prawdopodobne szlaki i kierunki migracji wołoskich czas zasiedlenia wybrane osady wołoskie w północnej części łuku Karpat Tłum B. Rzewuska zawarte w opracowaniu Nasz język rozumieją aniołowie E. Nowicka 2011, wykonanie: Piotr Kłapyta