Wahania koniunkturalne na rynku trzody chlewnej

Transkrypt

1 O R G A N I Z A C J A R Y N K U Wahania kniunkturalne na rynku trzdy chlewnej Jadwiga Seremak-Bulge Zakład Badań Rynkwych IERiGŻ, Warszawa Wszyscy prducenci żywca wieprzweg, a także ci, którzy zajmują się jeg skupem i przetwórstwem wiedzą, że prdukcja i ceny żywca wieprzweg ulegają silnym cyklicznym wahanim. Wahania te prawie nie pddają się działanim 1) interwencyjnym i są na tyle pwtarzalne, że pzwliły sfrmułwać terię cyklu świńskieg, która na tyle trafnie wyjaśnia przyczyny zmiennści cen żywca wieprzweg, że mże być pdstawą stsunkw trafneg prgnzwania cen. Mże t pmóc tak planwać prdukcję żywca wieprzweg, aby zminimalizwać skutki nieunikninych wahań cen dla dchdów prducentów trzdy chlewnej. Cykl świński stał się też wręcz książkwym przykładem cyklicznści prdukcji rlniczej. Zgdnie z tą terią cyklu świńskieg pdstawwą przyczyną regularnych wahań cen żywca wieprzweg są różnice funkcji pdaży i ppytu na żywiec. Ppyt na żywiec jest funkcją ceny żywca wieprzweg w danym miesiącu. Natmiast pdaż żywca jest funkcją relacji cen żywca wieprzweg d paszy plus przesunięcie w czasie skutków pdjętych na tej pdstawie decyzji. Długść teg przesunięcia zależy d długści cyklu prdukcyjneg, który stpniw jest skracany wraz z dknywanym pstępem technlgicznym i wyskścią uzyskiwanych przyrstów. Aktualnie przyjmuje się, że w nwcześnie prwadznych fermach cykl prdukcji tucznika trwa miesięcy. Składa się nań prawie 6 miesięcy ptrzebnych d wyprdukwania prsięcia, które mże być wstawine d tuczu (4 infpolsus miesiące ciąża i 2-2,5 miesiąca kres dchwu) raz 3,5-4 miesiące ptrzebne d dprwadzenia kg prsięcia d ciężaru kńcweg ubijaneg tucznika ( kg wagi żywej). W małych ekstensywnie prwadznych gspdarstwach, gdzie d maciry uzyskuje się 1,5-1,8 mitu rcznie, a tuczniki dchwuje się przez 6-7 miesięcy d ciężaru kg, cykl prdukcji mże trwać d 18 m-cy. Mżna przyjąć, że w skali kraju przeciętny cykl prdukcji tucznika trwa kł 15 m-cy. Zatem w warunkach plskich funkcje te w frmie matematycznej mżna zapisać następując: Funkcja pdaży Pdt = Fret+15 (d 11 d 18) m-cy skup (tys.tn) Funkcja ppytu Ppt=fct gdzie: Fret fct funkcja relacji cen żywca wieprzweg d cen pdstawwej paszy w danym miesiącu funkcja ceny żywca wieprzweg w danym miesiącu W warunkach plskich ceny skupu żywca wieprzweg dnszn d cen żyta na targwiskach. Dtychczas przyjmwan, że graniczną relacją cen był jak 1:9. Przy tym pzimie zaczynał rsnąć zaintereswanie chwem trzdy chlewnej w gspdarstwach siągających c najmniej przeciętną sprawnść technlgiczną chwu trzdy chlewnej, mierzną wyskścią siąganych przyrstów. śr. ruchma tys. tn relacje Wykres 1. Skup żywca wieprzweg i relacje cen żywca d pasz Obserwacja zmian prdukcji żywca wieprzweg p rku 1990 wskazuje, że 16,0 13,0 10,0 7,0 4,0 3 relacje cen żywca d żyta

2 O R G A N I Z A C J A R Y N K U sceny skupu zł/kg ceny skupu zł/kg 6,00 5,00 6,00 5,00 4,00 4,00 3,00 3,00 2,00 2,00 1, Wykres 2. Skup i ceny skupu żywca wieprzweg zł/kg w statnich latach granica ta przesuwa się w kierunku 1:8, a nawet pniżej 1:8, przede wszystkim pd wpływem pprawy jakści pasz stswanych w żywieniu trzdy chlewnej raz ich wykrzystania na jednstkę przyrstu. Analiza krzywej brazującej wahania relacji cen żywca wieprzweg d cen zbóż raz średniej ruchmej 12-miesię- 2) cznej, przy pmcy której mżna wyraźnie wydrębnić cykle prdukcyjne, ptwierdza terię i wskazuje, że t przede wszystkim wahania cen zbóż, zmieniające relacje cen żywca wieprzweg d pasz, inicjują wahania pgłwia trzdy chlewnej, a w knsekwencji pdaży żywca wieprzweg (wykres 1). Przy mał elastycznym ppycie musi t prwadzić d jeszcze silniejszych wahań cen skupu żywca wieprzweg zł/kg Wyszczególnienie 1997 tys. t Przy tym maksimm pdaży dpwiadają minima cen i dwrtnie minimm pdaży dpwiadają wyskie ceny skupu (wykres 2). Pdaż żywca wieprzweg w ciągu miesięcy jest bwiem nieelastyczna ze względu na długść cyklu prdukcyjneg, a jedyną mżliwścią dstswania pdaży d mał elastyczneg ppytu są wahania cen skupu żywca wieprzweg. W pprzednich trzech cyklach świńskich, które przypadały na lata , przeciętne relacje cen żywca wieprzweg d żyta mieściły się w granicach 1:10, przy wahaniach d 1:6 d 1:15,5 a ubje tuczników nieznacznie rsły, przy cyklicznych wahaniach d +/- 5% d 11%. W statnim cyklu prdukcyjnym ( ) przeciętne relacje spadły pniżej 1:7,5, przy wahaniach d 1:16 w sierpniu Tabela 1. Ceny żywca wieprzweg i pasz raz ich relacje Cykl świński Cena skupu żywca wieprzweg [zł/kg] 2,74 3,52 3,86 3,65 Cena skupu żyta [zł/t] Cena detaliczna mieszanki T2 [zł/q] Relacje cen trzda/żyt 10,6 10,1 9,9 7,3 Relacje cen trzda/mieszanka T2 5,7 5,0 4,6 3, Wykres 2. Skup i ceny skupu żywca wieprzweg Ubje żywca wieprzweg średni w rku [tys. szt] Minimum Maksimum tys. t Źródł: Obliczenia własne na pdstawie danych GUS 88 skup tys. skup tn tys. tn 2005 r. d pniżej 1:5 w pierwszym kwartale 2008 r. Mim t, wahania wielkści ubjów nie dbiegały d wcześniej bserwwanych (tab. 1). Krytycznie niski pzim relacji cen na pczątku 2008 r. i zapwiedź utrzymywania się wyskich cen zbóż p zbirach w seznie 2008/09 zapwiada jednak, że głębkść spadku pdaży w 2009 r. będzie znacznie głębsza, a dbudwa pgłwia trzdy chlewnej będzie trwała dłużej. Zwłaszcza, że wlny handel w ramach Unii Eurpejskiej umżliwi imprt taniej wieprzwiny z innych krajów człnkwskich, gdzie efektywnść wykrzystania pasz jest wyższa niż w Plsce. Jak zatem planwać prdukcję trzdy chlewnej, aby zminimalizwać straty z tytułu wahań cen skupu żywca, skr wahliwść cen żywca wieprzweg jest naturalną knsekwencją znacznej długści cyklu prdukcyjneg i nieelastycznej w tym czasie pdaży? P pierwsze - należy tak sterwać rzrdem, aby największy wysyp prsiąt przypadał na kńcówkę wyskiej fazy cyklu świńskieg, kiedy ceny skupu żywca jeszcze są niskie, ale rysuje się perspektywa ich wzrstu w ciągu najbliższych 3-4 miesięcy. Wówczas istnieje realna szansa, aby rsnąca pdaż tuczników przypadała na kres wyskich cen żywca. Daje t szansę uzyskania wyższych dchdów i zgrmadzenia rezerw finanswych na kres niskich cen. W fazie wyskiej pdaży należy minimalizwać kszty prdukcji żywca wieprzweg, graniczając stad prdukcyjne d mżliwie najmniejszych rzmiarów, utrzymując jedncześnie stad lch i lszek d dalszeg chwu w takich rzmiarach, aby mżliwe był zwiększenie wyprszeń na 3-4 miesiące przed rzpczęciem klejnej spadkwej fazy cyklu świńskieg. Takie sterwanie prdukcją żywca wieprzweg jest mżliwe wyłącznie w gspdarstwach wyspecjalizwanych w chwie trzdy chlewnej, dyspnujących nwczesnymi technlgiami, krzystających z najnwszych siągnięć genetyki i rganizacji rzrdu. Pżądana jest współpraca z innymi uczestnikami rynku w 4 infpolsus

3 O R G A N I Z A C J A R Y N K U ramach zintegrwanych pinw lub pzim systemach prdukcji wieprzwiny. Uzasadniną eknmicznie skalą prdukcji dla takiej prdukcji jest stad liczące c najmniej 15 lch, pzwalające wyprdukwać w ciągu rku kł 400 tuczników w cyklu zamkniętym. Przy twartym cyklu prdukcji dpwiada t stadu c najmniej 40 lch, zdlnych d dchwu kł 1000 prsiąt rcznie raz 1-2 gspdarstwm, zdlnym d wytuczenia w tym czasie tuczników. Sterwanie prdukcją żywca wymaga jednak przede wszystkim ciągłeg śledzenia rynku i umiejętnści ceny, w którym mmencie cyklu świńskieg znajduje się rynek. Pmagają w tym prste metdy graficzne i umiejętnść psługiwania się 12-t miesięczną średnią ruchmą. Trzeba przy tym uwzględniać, że cykl świński mże wahać się d 3 d 4 lat, a pszczególne fazy cyklu mgą wydłużać się lub ulegać skróceniu pd 3) wpływem szków pdażwych, zachdzących przede wszystkim na rynku pasz prwadzących d zmiany relacji cen żywca d pasz. Największe straty z tytułu wahań cen skupu żywca wieprzweg pnszą mali prducenci, którzy decyzje pdjęciu prdukcji z reguły pdejmują w kresie wyskich cen skupu żywca. Pnszą ni wyskie kszty prdukcji, a przy niskiej efektywnści chwu pdaż tuczników przypada zwykle na fazę wyskiej pdaży i niskich cen, ze względu na długi cykl prdukcji trwający znacznie pwyżej 12 miesięcy. trzda/pasze 22,0 35,0 18,0 31,0 14,0 27,0 10,0 23,0 6,0 19,0 2,0 15, VII 07 IX 07 XI 07 I 08 III 08 V 08 trzda/żyt trzda/t2 prs ięta/trzda Wykres 3. Relacje cen trzdy d pasz i prsiąt Minimalizacji strat służy także stałe dsknalenie technlgii, prwadzące nie tylk d pprawy efektywnści i bniżki ksztów, ale także d skracania cyklu prdukcyjneg. Umżliwia t szybszą reakcję na zmiany relacji cen i płacalnści chwu świń. Innym spsbem graniczania ryzyka cenweg z tytułu zmiennści cen mysłwych jest znacznie mniejsza niż cen zbóż (wykres 3). Przemysł paszwy amrtyzuje bwiem znaczną część zmiennści cen zbóż, krzystając z imprtu pasz wyskbiałkwych. Pnadt, mże przejąć na siebie część ryzyka cenweg w przypadku działania w ramach zintegrwanych pinw systemów prdukcyjnych lub współpracy z grupami prducentów. pasz jest zastępwanie zbóż mieszankami przemysłwymi. Z dtychczaswych badań nad rynkiem wieprzwiny wynika bwiem, że zmiennść cen pasz prze- prsięta/trzda Przypisy: 1) Z dświadczeń Agencji Rynku Rlneg w zakresie zakupów interwencyjnych półtusz wieprzwych wynika, że pmim wydatkwania na ten cel kł 340 mln zł średni w rku (przy wahaniach d mln zł rcznie) i bejmwania zakupami interwencyjnymi w latach szczytwej pdaży nawet 30% pdaży rynkwej wieprzwiny, zmiennść cen skupu żywca wieprzweg w latach udał się zmniejszyć zaledwie 5%. 2) Średnia ruchma 12-miesięczna służy d wyrównywania wahań cen i jest wykrzystywana d analizwania seznwych i cyklicznych zmian w prdukcji. Mże być także stswana d krótkkresweg prgnzwania (na 1-2 kresy naprzód). 3) Szk pdażwy - nagłe graniczenie dstępnści isttnych zasbów naturalnych lub czynników prdukcji w wyniku zdarzeń naturalnych, decyzji plitycznych lub umwy dstawców kntrlujących znaczną część pdaży daneg dbra (przyp. red. wg słwnika eknmicznprawneg). infpolsus 5

4 R O Z R Ó D Letni spadek płdnści u lch przyczyny i zapbieganie Anna Rekiel SGGW, Warszawa Świnie dmwe są zwierzętami pliestralnymi (pli wiele, estrus ruja), jednak udmwienie nie zmienił w pełni ich aktywnści płciwej w prównaniu z przdkiem dzikiem eurpejskim. Bilgiczny rytm rzrdczy typwy dla dzikieg przdka przejawia się u świń, lch i knurów, w frmie największej aktywnści rzrdczej w seznie jesienn-zimwym. Typwy dla dzikich przdków brak rui (samice) i bniżny pzim teststernu (samce), bserwwany przez większą część rku, jest u zwierząt szlachetnych manifestwany w frmie seznweg, zależneg d ftperidu i warunków termicznych, bniżenia aktywnści rzrdczej. Przy całkwitym zaniku mnestralnści (tzw. anestrus seznweg), typwej dla samic dzika i występującej pliestralnści świń (cykliczne pwtarzanie się rui przez cały rk), nadal bserwujemy u trzdy chlewnej przejawy atawizmu w zakresie zdarzeń rzrdczych. Seznwe bniżenie wyników w rzrdzie jest udziałem zarówn lch, jak i knurów. Prducenci trzdy chlewnej są najczęściej zaintereswani, ważnymi eknmicznie, bniżnymi wskaźnikami użytkwści rzpłdwej lch w kresie letnim. Lszki i lchy Ftperid i związane z nim bdźce świetlne, wpływają na prdukcję gnadtrpin. D ważnych hrmnów decydujących wynikach rzrdu należą prdukwane w przysadce mózgwej: hrmn stymulujący djrzewanie pęcherzyków - flitrpina (FSH) i hrmn luteinizujący (LH), dpwiedzialny za kńcwe djrzewanie pęcherzyków i kmórek jajwych, wulację i syntezę prgesternu w ciałku żółtym. W kresie wczesneg lata pzim FSH i LH bniża się, a jesienią wzrasta. Na zdarzenia rzrdcze duży wpływ ma też melatnina wydzielana przez szyszynkę. Jej synteza przebiega w ciemnści, natmiast światł hamuje aktywnść specyficznej transferazy, która współuczestniczy w jej wytwarzaniu Pbranie paszy, g/gdz Pzim melatniny rśnie u świń w kresie skracania się dnia (jesienią). Latem, przy długtrwałej ekspzycji na światł, szyszynka wydziela mniej teg hrmnu. Melatnina wpływa na różne śrdki, w tym pprzez ddziaływanie na pdwzgórze również na kmórki przysadki kntrlujące wydzielanie gnadtrpin. Przed djrzewaniem płciwym melatnina hamuje czynnści śrdka rzrdczeg w pdwzgórzu, późniając występwanie pierwszych cykli rujwych. Jest skutecznym inhibitrem wulacji i wydzielania hrmnu luteinizująceg (LH). Długść dnia wyznacza czas aktywnści i pbierania pkarmu, a temperatura zewnętrzna wpływa na apetyt raz pragnienie (rys. 1 i 2). Niskie pbranie Na szybkść djrzewania i wyniki reprdukcji wpływają żywienie i utrzymanie (ekspzycja na knura, warunki scjalne, długść laktacji) ale także czynniki klimatyczne, takie jak długść dnia świetlneg, temperatura i wilgtnść temperatura 20 stpni Czas, gdz iny temperatura 29 stpni Rys. 1. Wpływ temperatury tczenia na pbranie paszy w kresie dby przy 14-gdzinnym świetleniu; (d gdz. 8 d 22) (wg Renaudeau i wsp., 2002) infpolsus 21

5 R O Z R Ó D Pbranie wdy, g/gdz. 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 paszy w laktacji, w tym lizyny, prwadzi d przewagi prcesów katablicznych nad anablicznymi, c m.in. bniża prdukcję LH i spwalnia djrzewanie pęcherzyków jajnikwych. Występujące następcz bniżenie, w stsunku d nrmy fizjlgicznej, kncentracji prgesternu we krwi we wczesnej fazie ciąży, pwduje trudnści w jej utrzymaniu i sprzyja prnienim. Wyska temperatura tczenia bniża pbranie paszy. Ptwierdzn, że pdniesienie temperatury w chlewni d pzimu 28 C pwduje u lch karmiących spadek spżycia paszy nawet 40%, a także spadek prdukcji mleka 25%; prdukcja mleka maleje 0,2 l na każdy stpień wzrstu tempe ratury pwyżej 25 C Flushing krzystnie wpływa na pzim prdukcji LH, insuliny i insulinpdbneg czynnika wzrstu (IGF-1), zwiększając wskaźnik wulacji (r=+0,54), dlateg pwinien być n rutynwym działaniem w każdej chlewni. Wzrst aktywnści jajników, przyśpieszenie rui i jej synchrnizacji są też efektem stswania diety insulingennej. temperatura 20 stpni Zatuczenie z kresu ciąży pwduje w kresie laktacji twrzenie się dużej ilści kwasu hydrksymasłweg, który grmadząc się we krwi bniża apetyt lchy. Jest t szczególnie niekrzystne przy jej przegrzaniu. Kncentracja energii w paszy lch karmiących wpływa na przemiany Czas, gdz. metabliczne i hrmnalne. Jej pdniesienie w tym kresie krzystnie stymuluje prdukcję i sekrecję substancji czynnych współuczestniczących w rzrdzie, m. in. insuliny, leptyny, IGF-1, glukagnu, smattrpiny, smatmedyny. Zwiększenie pbrania paszy w laktacji, a także w kresie kłdsadzeniwym, pwduje pdwyższenie pzimu insuliny, LH i IGF-1 współuczestniczących w regulacji cyklu płciweg, zaktywizwanie jajników przed i p dsadzeniu prsiąt raz pdniesienie pzimu hrmnów jajnikwych we krwi. Lchy dsetek samic siągających wcześniej djrzałść, a d lch pkrytych d stycznia d kwietnia uzyskuje się liczniejsze mity, średni 0,4 sztuki. Ale już wśród pierwiastek w kresie letnim - d czerwca d września, częst pjawiają się prblemy z występwaniem rui (tab. 1). Stswanie w ciągu dby 14-gdzinneg świetlenia przyśpiesza djrzałść lszek; lchy szybciej manifestują ruję, c pwduje, że dsetek samic będących w rui d 5 dnia p dsadzeniu prsiąt zwiększa się. Stwierdzn, że rytmiczne wydzielanie melatniny zachdzi, jeżeli w ciągu dnia intensywnść świetlenia kształtuje się na pzimie 113 lx. Różnice w intensywnści świetlenia w dzień i w ncy muszą być wyraźne. Tylk wtedy istnieje pełna synchrnizacja rytmów endkrynnych i prdukcji melatniny. Różnice między ncą i dniem w intensywnści światła, wynikające z pzimu 8 lx (nc) i 50 lx (dzień) są niewystarczające. Badając wpływ temperatury na lchy karmiące (temperatura neutralna, k. 23 C i pdwyższna, 30 C) przy zachwaniu stałej fazy światła i ciemnści stwierdzn, że stres termiczny spwdwał redukcję pbrania paszy przez lchy. Zmniejszyła się liczba prsiąt dsadznych d maciry i zwiększyły isttnie straty masy ciała lch. Stan przegrzania zwierzęta teg gatunku siągają Tabela 1. Wpływ seznu na czas d dsadzenia prsiąt d wystąpienia rui u lch (Prunier i wsp., 1996) Pierwiastki Wielródki Wymierną krzyścią prpnwaneg pstępwania żywieniweg jest stymulacja układu endkrynneg i pprawa płdnści lch. temperatura 29 stpni Rys. 2. Wpływ temperatury tczenia na pbranie wdy w kresie dby przy 14 gdzinnym świetleniu; (d gdz. 8 d 22) (wg Renaudeau i wsp., 2002) Obniżne wskaźniki rzrdu mżna pprawić w stadzie lch przez zmianę długści dnia i wprwadzanie efektywnie działających prgramów świetlnych, uwzględniających natężenie światła, czas trwania świetlenia raz długść fali (Fxcrft, 1997) a także wykrzystanie pewnych istniejących predyspzycji zwierząt. Stwierdzn bwiem, że wśród lszek urdznych jesienią zwiększa się Zima Wisna Lat Jesień 3,8-3,9 11,1-12,2 9,3-23,0 7,7-11,8 5,7 4,9-7,0 5,3-10,6 6,7-6,8 dść łatw, m. in. dlateg, że psiadają wyłącznie szczątkwe gruczły ptwe, c granicza ddawanie nadmiaru ciepła z rganizmu. U lszek pzstających w kresie wychwu w temperaturze pwyżej 35 C djrzewanie płciwe jest późnine. U drsłych lch przegrzanie sprzyja występwaniu nieregularnych rui, a w skranych przypadkach pwduje brak jej występwania. U lch pkrytych i pzstających we wczesnej fazie ciąży (d 30 dnia) w stanie przegrzania, następuje bumieranie i resrpcja zardków. Supre- 22 infpolsus

6 R O Z R Ó D prnień AAS (Autumn Abrtin Synsyjne działanie wyskich temperatur na cykl rujwy stwierdzn w stadach świń w Australii. Ekspzycja lszek na tempe raturę 35 C przez 17 gdzin pwdwała całkwity zanik rui i wulacji. Gdy zwierzę znajduje się w śrdwisku wyskiej temperaturze, następuje (zgdnie z regułą Van t Hffa) przyśpieszenie tempa metablizmu, a także utrata dużej ilści wdy z rganizmu. W wyniku ewlucji zwierzęta wykształciły mechanizmy zabezpieczające w pierwszej klejnści mózg przed hipertermią (termregulacja), ale ujemne skutki przegrzania w prcesach rzrdczych są widczne. Pełne dpjenie zwierząt raz pdawanie mieszanek natłuszczanych mże łagdzić negatywne skutki, tym bardziej, że związki lipidwe współuczestniczą w gspdarce hrmnalnej, a w przemianach tłuszczu w rganizmie jednym z prduktów kńcwych jest wda. U macir utrzymywanych w wys kich temperaturach (pwyżej 25 C), mniej kmórek jajwych ulega wulacji, a wskaźnik zapłdnień jest niższy niż u samic utrzymywanych w temperaturach ptymalnych. Śmiertelnść zardków jest duża, a te które pzstają, nie mgą rzwijać się nrmalnie. Przegrzanie pwduje niskie i nieregularne wyrzuty LH, c sprzyja zaburzenim w funkcjnwaniu ciałek żółtych. W ptymalnych warunkach termicznych, we wczesnej fazie prawidłw rzwijającej się ciąży, tj. k. 12 dnia jej trwania, zardki rzpczynają prdukcję estrgenów, a lcha-matka wytwarza hrmn luteinizujący LH. Gwarantuje t rzpznanie ciąży przez samicę. Estrgeny blkują uwalnianie prstaglandyn, c zapbiega lutelizie ciałek żółtych. Przekształcają się ne w ciałka żółte ciążwe, które pdejmują prdukcję prgesternu gwarantująceg utrzymanie ciąży i w efekcie wyską płdnść. Stres termiczny płdnść granicza. W skrajnych przypadkach pwduje prnienia lub upśledza rzwój błn płdwych, c wpływa ujemnie na rzwój płdów. Zaburzenia bserwuje się już p kilkudniwych upałach. Mity są mał liczne, prsięta rdzą się małe, czasami niedrzwinięte i niezdlne d samdzielneg życia. infpolsus Szczególnie narażne na upał są lchy w pczątkwej (kł 3-4 tygdnie) i kńcwej (kł 2-3 tygdnie) fazie ciąży. Syndrm letniej niepłdnści pisan już w latach 80-tych. Prblem w dużych fermach plegał głównie na późnieniu wchdzenia samic w ruję, bniżeniu skutecznści zapłdnień, spadku liczebnści mitów. Syndrm SIC (Summer Infertility Cmplex) pwduje rnienia u pierwiastek i wielródek krytych lub inseminwanych d czerwca d września. Szczególnie częst syndrm ten dtyczy młdych lszek i lch p pierwszym prszeniu. Drugim niezakaźnym czynnikiem prnień jest tzw. syndrm jesiennych gdz/dzień czerwiec lipiec sierpień wrzesien pazdziernik Grupa eksperymentalna skutków syndrmu SIC, który zdecyddrme). Rnienia występują w miesiącach jesiennych, najczęściej między 5 a 7 tygdniem d pkrycia, chciaż mgą być też rzciągnięte w czasie (d 30 d 110 dnia p pkryciu lub inseminacji). Przyczyną są zaburzenia w gspdarce hrmnalnej, wynikające z dużych wahań temperatury występujących jesienią między dniem i ncą, w niegrzewanej chlewni. W badaniach własnych (Sujka i Rekiel, 2006) ptwierdzn bniżenie skutecznści zapłdnień w miesiącach letnich, tj. d lipca d września. Przy wyższej temperaturze tczenia wskaźnik zapłdnień był niższy (91,1% vs 71,5%). listpad nia (Predil MR-A ) u inseminwanych latem lch zwiększył wskaźnik zapłdnień 7,4-10,8% (wielródki) i 18,2-20,5% (pierwiastki) raz liczebnść mitów. W badaniach przeprwadznych we Włszech z użyciem syntetycznej plazmy nasienia nie uzyskan jednznacznych wyników. Stwierdzn tylk nieznaczną pprawę skutecznści inseminacji, a w jednej z badanych grup isttnie większą liczebnść mitu ( 1,4 szt.). Wyniki eksperymentów wskazują jednak na mżliwść stswania syntetycznej plazmy nasienia w celu złagdzenia skutków syndrmu letniej niepłdnści. W celu graniczenia niekrzystnych miesiące grudzień styczeń Rys. 3. Czas świetlenia (gdz/dzień) w kresie rku dla lch dświadczalnych i kntrlnych (wg Chke, 2005) luty Grupa kntrlna marzec kwiecień Zastswanie syntetycznej plazmy nasiewanie pgarsza eknmikę prdukcji, pdjęt próby wykrzystania preparatów hrmnalnych w zabiegu inseminacji. Stswan dawki inseminacyjne wzbgacane w ksytcynę lub wyknywan lchm iniekcję ksytcyny w wargi srmwe. Pdawan też ksytcynę i PGF α 2 dmięśniw. Krzystny efekt, tj. wyższy wskaźnik zapłdnień i lepszą płdnść, bserwwan p zastswaniu ksytcyny w dawce inseminacyjnej lub pdaniu lchm PGF α (Peña i wsp., 1998; Rekiel i 2 Sujka, 2006). Chciaż nie zawsze uzyskiwan w badaniach jednznacznie lepsze wyniki, t wspmniane metdy mgą służyć pprawie wskaźników rzrdu u lch. 23

7 R O Z R Ó D Regulując czas trwania dnia i ncy dla dwóch grup lch (eksperymentalnej D dzień krótszy, stały-10 gdz. i kntrlnej K - dzień dłuższy, zmienny-10,5-13,5 gdz., rys. 3), nie stwierdzn isttnych statystycznie różnic między grupami w czasie pwrtu rui p dsadzeniu (tab. 2). Wykazan je dla wskaźnika zapłdnień w kresie wczesneg lata. Stwierdzn też zmianę płdnści lch w prównywanych kresach, tj. wczesnym latem, późnym latem raz zimą; wynisła Sezn Wczesne lat: Ruja d 7. dnia p dsadzeniu Ruja p 7. dniach d dsadzenia Wskaźnik zapłdnień Późne lat: Ruja d 7. dnia p dsadzeniu Ruja p 7. dniach d dsadzenia Wskaźnik zapłdnień Zima: mów, a w knsekwencji bniżenie dprnści plemników na czas knserwacji. Najlepsza pśrednia kntrla istniejących warunków termicznych, plega na cenie u knura liczby ddechów na minutę. Zwierzęta pzstające w strefie tzw. bjętnści termicznej, a ta w przypadku samców znacza przedział C, wykazują regularnść ddechów z częsttliwścią na minutę. P przekrczeniu 40 ddechów na minutę knur wkracza w stres cieplny, prwadzący d pgrszenia jakści nasienia, w tym Tabela 2. Wpływ skrócenia długści dnia świetlneg na czas czekiwania na ruję p dsadzeniu i wartść wskaźnika zapłdnień (Chke, 2005) Ruja d 7. dnia p dsadzeniu Ruja p 7. dniach d dsadzenia Wskaźnik zapłdnień a, b przy P<0,05 - Grupa dświadczalna, % lch Grupa kntrlna, % lch 86,2 95,7 13,8 4,3 a 95,4 b 81,3 96,6 95,4 3,4 4,6 90,8 81,0 98,8 93,1 1,2 6,9 93,9 91,0 klejne miesiące wisenne) zwiększna ilść bserwacji bliskiej krpli. Dlateg jesienią knury pwinny przebywać w pmieszczeniach świetlnych przez gdzin, naturalnie lub sztucznie, intensywnści lx. Jest t szczególnie ważne w stacjach knurów. Brak zastswania w tym kresie prgramu dświetlania pwduje zmniejszenie ilści dawek nasienia pzyskanych d knurów (Brwiecka de Martin, 2005). Reasumując, należy stwierdzić, że zmniejszenie skutków bniżnej płdnści świń wymaga działań natury rganizacyjnej (prgramy świetlne, regulacja temperatury i wentylacji) i żywieniwej (pzim i jakść żywienia raz dpjenie) raz wspmagania hrmnalneg przy kryciu naturalnym lub inseminacji. na w grupie dświadczalnej (D) dpwiedni: 11,4; 12,3; 13,0 szt., w grupie kntrlnej (K): 11,6; 11,2; 12,4 szt. Liczba prsiąt urdznych różniła się isttnie między grupami w kresie późneg lata (lchy D vs K - 1,1 szt. - P 0,05) (Chke, 2005). Knury W kresie późneg lata i wczesnej jesieni przydatnść rzrdcza knurów jest bniżna. Największym prblemem u samców jest ich przegrzanie, d któreg mże djść p przekrczeniu temperatury 29 C. W wyskiej temperaturze zmieniają się zachwania seksualne. U knura następuje bniżenie pzimu teststernu, c wywłuje niechęć d krycia. Mże się na utrzymywać nawet przez kilka tygdni d mmentu pwrtu temperatury d nrmy. Ekspzycja samców na wyską temperaturę pwduje zwiększenie ilści anrmalnych plemników, spadek ich ruchliwści, zmniejszenie bjętści ejakulatu, zwiększenie liczby uszkdznych akrs- plemników zgrmadznych w najądrzach, raz będących w prcesie spermigenezy. Ważnym elementem śrdwiska jest wilgtnść względna. Im jest na wyższa, tym bardziej szkdliwe dla zwierząt są wyskie temperatury tczenia. W śrdwisku przebywania samców ptymalna wilgtnść wynsi 60-75%. U knurów bniżenie prdukcji nasienia przypada na wrzesień i październik, czyli w miesiącach p letniej niepłdnści lch. W tym kresie na półkuli półncnej maleje liczba gdzin światła. Mże t bniżyć nawet 50% kncentrację plemników (przy zachwaniu dbrych właściwści zapładniających) i w knsekwencji zmniejszyć liczbę pzyskiwanych dawek inseminacyjnych. Okreswi malejącej liczby gdzin światła twarzyszy zwiększna ilść tzw. dalekiej krpli cytplazmatycznej, która negatywnie wpływa na jakść plemników i nasienia, a kreswi rsnącej liczby gdzin światła (d grudnia, przez SKANERY AGROSCAN DO DIAGNOZOWANIA CIĄŻY U ZWIERZĄT Ultradźwiękwe, pdręczne, szybkie i prste w bsłudze aparaty przyżyciweg pmiaru grubści słniny RENCO LEAN MEATER Wykrywacze ciąży u lch RENCO PREG TONE Skanery AGROSCAN A7, A8, A16 - z funkcją pmiaru grubści słniny Wykrywacz ciąży u lch DOPPLER Tester DOPPLERA d wykrywania ciąży u lch Testery wilgtnści ziarna, słmy i siana UNIMETER Warszawa, ul ZMW 7/41 tel.: (0 22) fax: (0 22) tel.km biur@baltipl.cm.pl Zapewniamy autryzwany serwis 24 infpolsus

8 D O B R O S T A N Wpływ intensyfikacji prdukcji na dbrstan trzdy chlewnej (część I) Eugeniusz Herbut, Jacek Walczak Instytut Ztechniki - Państwwy Instytut Badawczy w Krakwie Pjęcie dbrstanu W łącznej histrii człwieka i prwadzneg przez nieg chwu zwierząt, żaden inny kres pdczas statnich lat, nie charakteryzwał się tak drastycznymi zmianami filgenezy gatunków i śrdwiska ich bytwania jak t, c bserwuje się d lat 50 ubiegłeg stulecia. Stąd u zarania XXI wieku dbrstan zwierząt gspdarskich stał się jedną z znak pstępu cywilizacyjneg i znamieniem kulturwym. Dyskutwany medialnie w kntekście etyki, religii czy filzfii, silnie dwłuje się d empatii i kniecznści pwiadania się w kategriach dbra i zła. Dminujący, publiczny punkt widzenia dbrstanu kncentruje się na warunkach utrzymania. Wyraża n pgląd, że zwierzęta gspdarskie mają "naturalny" stan, zwykle równważny z tym pisywanym dla dzik żyjących sbników i, że jest n dla nich pżądany. Niewątpliwie dwa aspekty utrzymania mają dla pzimu dbrstanu świń specjalne znaczenie, a mianwicie stpień i natura graniczenia swbdy raz intensywnść prdukcji. Jeśli zwierzęta są utrzymywane w śrdwisku, które jest fizycznie zbliżne d warunków w jakich przebywali ich dzicy przdkwie, behawiralna i fizjlgiczna adaptacja zstaje siągnięta w prsty i łatwy spsób. Każde pwiększanie różnicy wbec teg śrdwiskweg wzrca utrudnia dstswanie, a zatem pgarsza pzim dbrstanu. Dbrstan zasadnicz dnsi się d reakcji rganizmu na bdźce śrdwiskwe. Spśród wielu definicji dbrstanu wart przedstawić dwie liczące się, wcale nie skrajne, ale dmienne w swich załżeniach. Pierwsza z definicji dnsi się d adaptacji rganizmu w kntekście mżliwści kntrli śrdwiska przez zwierzę. Według Brm a t stan, w którym rganizm zwierzęcia mże dstswać się d warunków tczenia. Pzim dbrstanu jest tu mierzny pprzez szerkie spektrum wskaźników brazujących wysiłek, który rganizm zwierzęcia musi wyknać, by siągnąć stan idealny. Najnwsza z definicji dtyczy natmiast subiektywnych dczuć zwierzęcia (Duncan i Petherick, Dawkins). Uważa się, że percepcja śrdwiska przez zwierzę nie mże być ceniana wyłącznie na pdstawie ludzkieg pstrzegania. Nawet ptrzeby muszą zstać cenine ze zwierzęcej perspektywy. Dbrstan mże być tu zmierzny nie tyle przez cenę zmian fizjlgicznych, ile przez uwzględnienie mtywacji zwierzęcia d uzyskania jakiegś elementu śrdwiska lub wyknania kreślneg zachwania. Pwtarzając za autrami, dbrstanem jest t, c zwierzę czuje. Warunki utrzymania są pjęciem, które pwstał wraz z wkrczeniem chwu i hdwli zwierząt na pzim prdukcji twarwej. Kniecznści uzyskiwania eknmicznej efektywnści realizwanych prcesów, pdłania wymgm knkurencji, a także unifikacja realizwanych metd, dprwadziły d wdrżenia na przestrzeni statnich 60 lat wielu tzw. przemysłwych metd prdukcji zwierzęcej. Dziś wiemy, że zaprjektwane dla wygdy człwieka systemy utrzymania zasadnicz mdyfikują nie tylk zachwanie zwierzęcia, ale i fizjlgię jeg rganizmu, wpływając tym samym na jakść pzyskiwanych prduktów. Prces ten jest nieustannie pgłębiany i wyraża się tzw. intensyfikacją prdukcji. Dbrstan w prdukcji trzdy Uzyskiwane przez świnie wyniki prdukcyjne, jedynie w stanach stresu przewlekłeg, jeg subklinicznej pstaci, mgą świadczyć niskim pzimie dbrstanu. Jest t główna przyczyna, dla której hdwcy nie są zaintereswani pprawą warunków śrdwiskwych chlewni. Ciągła intensyfikacja prdukcji bniża kszty, a nie pgarsza wyników prdukcyjnych. Jednak stres dświadczany przez zwierzęta wpływa na jakść mięsa i dkładanie tłuszczu, również na fizyczn-chemiczne kmpnenty zaangażwane w późniejszej zmianie mięśni d mięsa. Metablizm pstmrtem świńskich mięśni jest szybszy niż włwiny alb jagnięciny. Przemiany wewnątrzmięśniweg glikgenu dgrywają tu ważną rlę w pwstawaniu wad jakści mięsa, takich jak DFD i PSE. Niższy pzim i wartść ph tusz jest pwdwana przez beztlenwe przemiany glikgenu d glukzy i d kwa- infpolsus 25

9 D O B R O S T A N su mlekweg. Stres, walka, ucieczka inicjują glikgenlizę, pdnszą tętn, ciśnienie krwi i pzim kwasu mlekweg w mięśniu jak systemie metablicznej beztlenwej knwersji. U świń genetycznie pdatnych na stres stwierdzn niższe stężenie tyrksyny. Ma t związek z udwdninym szybszym jej brtem i funkcją tarczycy w reakcji na stres klimatyczny i fizyczny. Zmiany pzimu dbrstanu parte mechanizm reakcji streswej, zakładają reakcje si przysadkw-krw-nadnerczwej na działanie bdźca, któreg siła przekracza wartść prgwą, zmuszając rganizm d dstswania się, pradzenia sbie z nwą jakścią śrdwiska. W przeważającej części mamy tu jednak d czynienia z wielma jedncześnie ddziaływującymi stresrami wartściach pdprgwych. Ich efekt, chć kumulatywny, nie pwduje silnych wahnięć, a jedynie zwiększa bazwe pzimy hrmnów krtyktrpiny i krtyzlu. Na zasadzie ddatnich i ujemnych sprzężeń zwrtnych pwdują ne szereg zmian w funkcjach sekrecji i stanie całeg rganizmu. Na tym tle dchdzić mże d pgrszenia się kndycji zwierząt, hipertrfii niektórych narządów, zmian parametrów bifizycznych, słabienia dprnści rganizmu, przy jednczesnych zmianach behawiru. Stąd dbrstan kazuje się ważny wszędzie tam, gdzie dla uzyskania wyników prdukcyjnych isttną rlę dgrywa stan fizjlgiczny świń, czyli w rzrdzie i hdwli. I w kńcu jeszcze jeden aspekt, a mianwicie zdrwtny. Pgrszenie pzimu dbrstanu bniża wydatnie dprnść zwierząt. D następstw złeg dbrstanu zaliczane są wrzdzenia, biegunki, stany zapalne, zaburzenia wchłaniania i sercw-naczyniwe. Jednakże bgate mżliwści "prfilaktyki", ptrafią skutecznie, chć na krótk zniwelwać ten efekt. W dchwie i tuczu są t jednak przedziały czaswe zupełnie wystarczające, a kszty weterynaryjne pzstają na akceptwalnym pzimie. Pśrednią reakcją na działalnść adrenkrtyktrpwą i związany z tym pdwyższny pzim glikkrtykidów jest zjawisk immunsupresji. Stwierdzn, że wiązanie lch, w stsunku d grupweg ich utrzymania, wywłuje bniżenie pzimu immunglbulin IgB raz IgM i pgrszenie dbrstanu. Wzrst pzimu krtyzlu u lch przed prszeniem bniża masę prsiąt, pdnsząc jedncześnie ilść immunglbulin IgG. Pdbny efekt uzyskuje się pprzez bniżenie temperatury pmiesz- O czeń d 5 C. Stałe zwiększenie zawartści krtyzlu bniża przyrsty, reprdukcję i dprnść świń. Pśredni, wykładnikiem stpnia stresu i niskieg dbrstanu jest także sama ACTH. Stymuluje na sekrecję pwyżej wspmnianych związków. Jej prdukcja przez przysadkę, pprzez ś pdwzgórzwprzysadkw-nadnerczwą (HPA), pwduje również uwalnianie piidów, mających ważny udział w brnie integralnści rganizmu, przed zbyt silnymi d zaadaptwania bdźcami. Uwalnianie na przykład endrfiny i dynrfiny, stwierdzn przy wyknywaniu przez świnię tzw. steretypii. Endgenny układ piidwy bierze udział w wielu mechanizmach fizjlgicznych. Opiidy mgą hamwać sekrecję ksytcyny, prlaktyny LH, RH. Wpływają też na zachwania macierzyńskie. Związki te "wyłączają" dczuwanie bólu, blkują behawir agresji raz ruchu. Niektóre z urazów mgą być następstwem agresji czy steretypii, samych przez się sptykanych w niekrzystnym dla zwierząt śrdwisku. Wśród schrzeń mgą być i te, wynikające z bniżnej przez stres czy niski dbrstan dprnści rganizmu. Zmiany pzimu dbrstanu pwdują przede wszystkim reakcję behawiraln-bifizyczn-hrmnalną rganizmu świni. Wartść tętna mże być wskaźnikiem dbrstanu krów. Tętn mże również świadczyć reakcji zwierzęcia na pkrycie śrdwiskwych ptrzeb i stanie jeg zdrwia. Zarówn świnie genetycznie pdatne na stres /nn/, jak i dczuwające grszy dbrstan psiadają pdwyższne tętn. Wyższy bazwy pzim tętna charakteryzuje lchy utrzymywane w kjcach indywidualnych z żywieniem dawkwanym. U zwierząt bytujących w grupach i żywinych indywidualnie tętn był isttnie niższe. W badaniach własnych przeprwadznych na rsnących świniach, stwierdzn różnice w zakresie średnich wartści tętna mierzneg d sztuk utrzymywanych w różnych systemach. Najwyższe wartści charakteryzwały system bezściłwy, najmniejsze zaś system ściłwy (81,8 bpm) (Walczak i Herbut, 2000). Pamiętać należy jednak, że zróżnicwanie tętna wynikać mże z pzycji w hierarchii grupy. Osbniki dminujące nie wykazują częst zróżnicwania w tym zakresie. W wynikach testu zbliżeniweg bardziej agresywne lchy nie wykazywały wzrstu tętna w dróżnieniu d lch mał agresywnych, gdzie wzrst ten wynsił nawet d 35%. Elektrkardigramy uzyskane metdą telemetryczną mgą nie tylk wykazać genetyczną pdatnść na stres, ale również wskazać jeg występwanie. W badaniach nad przebiegami EKG u tuczników utrzymywanych w typwych dla Plski systemach utrzymania, stwierdzn występwanie pdniesineg pwyżej linii izelektrycznej kmpleksu QRST raz wyższych dcinków ST u zwierząt utrzymywanych bezściłw z żywieniem z kryta. Częściej ntwan także tachykardię u tych zwierząt w czasie zachwań agnistycznych. Pd wpływem długfalweg stresu stwierdza się w dczytach przewlekłą tachykardię i wyższy 30-40% wskaźnik skurczwy. W kńcu pruszyć należy także kwestie bólu. Ból jest subiektywną interpretacją impulsu nerwweg, wywłaneg przez bdziec, który ptencjalnie lub rzeczywiście uszkadza tkankę. Wiele prcedur, którym świnie są pddawane, kńczy się strym bólem. Wymienić należy tu szczególnie tzw. kaleczenia, takie jak kastracja, kurtyzacja gnów, przycinanie kiełków. Ból u zwierząt jest awersyjnym, czuciwym i emcjnalnym dświadczeniem ptwierdzającym świadmść pniesinej szkdzie alb grźbie utraty integralnści tkanek; zmieniającym fizjlgię i zachwanie w celu zmniejszenia alb uniknięcia szkdy. 26 infpolsus