Korporacje transnarodowe na rynkach Europy Środkowo-Wschodniej wybrane aspekty inwestowania

Transkrypt

1 Magdalena Rosińska-Bukowska Korporacje transnarodowe na rynkach Europy Środkowo-Wschodniej wybrane aspekty inwestowania We współczesnej gospodarce dla stabilnego rozwoju ekonomicznego każdego obszaru (państwa, regionu) niezbędny jest odpowiedni poziom zaangażowania kapitałowego. Cennym źródłem owego kapitału są bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Poszczególne obszary (kraje, regiony) rywalizują, zatem o kapitał, czyli inwestycje. Zdolność do przyciągania inwestorów strategicznych to zwykle umiejętność pozyskiwania inwestycji wielkich korporacji międzynarodowych. Obserwacja modeli działalność korporacji w poszczególnych regionach może stanowić jeden z istotnych parametrów oceny potencjału rozwojowego tych obszarów. Działalność korporacji na określonym obszarze (tu: na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej) należy rozpatrywać w dwóch aspektach: inwestycji zagranicznych, napływających do regionu oraz rozwoju lokalnych przedsiębiorstw, pretendujących do grona najpotężniejszych korporacji międzynarodowych. Celem opracowania jest przede wszystkim analiza zasad inwestowania KTN i wskazanie możliwości rozwoju inwestycji w regionie. Podjęto ponadto próbę oceny potencjału korporacji pochodzących z Europy Środkowej i Wschodniej oraz podejmowanych przez nie działań. Należy zaznaczyć, że w niniejszym artykule pojęcie Europy Środkowej i Wschodniej zostało zawężone 1 i obejmuje 13 państw: Polskę, Czechy, Węgry, Słowację, Słowenię, Litwę, Łotwę, Estonię, Rumunię i Bułgarię oraz Rosję, Chorwację, Mołdawię. Konstrukcja opracowania obejmuje trzy elementy. W pierwszej części opracowania przedstawiono podstawy teoretyczne dotyczące inwestowania bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako podstawową formę ekspansji korporacji transnarodowych. W drugiej części omówiono wybrane aspekty działalności korporacji transnarodowych na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej, wskazując miejsca uznane przez nie za najatrakcyjniejsze. Ostatnia część opracowania prezentuje rodzime korporacje regionu aplikujące do grona najpotężniejszych przedsiębiorstw współczesnego świata. 1 Konieczność takiego zdefiniowania tej grupy państw związana jest z możliwością wykorzystania materiału statystycznego odnośnie działalności korporacji transnarodowych na świecie, opracowywanego przez Agendę ONZ ds. Handlu i Rozwoju (publikowanego w postaci Światowych Raportów Inwestycyjnych).

2 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako podstawowa forma ekspansji korporacji transnarodowych - implikacje dla Europy Środkowo-Wschodniej Odzwierciedleniem roli korporacji transnarodowych (KTN) w strukturze gospodarki światowej jest ich aktywność w światowych przepływach inwestycyjnych, które w ciągu czterech dekad zwiększyły się niemal 100-krotnie (z niecałych 70 mld USD do ponad 6 bln USD) i aż 250-krotnie w ciągu pół wieku (do 15 bln USD) 2 - por. wykres 1. Globalny wzrost wartości inwestycji zagranicznych związany jest z aktywnością KTN. Większość państw zdaje sobie sprawę z roli, jaką w utrzymaniu i stymulowaniu wzrostu gospodarczego odgrywają obecnie inwestycje zagraniczne a zatem i ze znaczenia samych korporacji w oddziaływaniu na ich wskaźniki ekonomiczne i notowania społeczno-polityczne USD USD Wykres 1 - Skumulowana wartość światowych przepływów inwestycyjnych w latach w mld USD Wartość w mld USD USD Wartość w mld USD USD 0 USD Źródło: Transnational Corporations in World Development. Trends and Prospects; New York 1998; s. 24 (dla lat 1960 i 1975); World Investment Report Promoting Linkages; United Nations; New York and Geneva 2001; s. 301 (dla lat 1980, 1990, 2000) oraz World Investment Report 2009; New York and Geneva 2009; Anenex table A.I.1.; s.212 (dla lat 2005,2008) Uzewnętrznieniem globalnej ekspansji przedsiębiorstw międzynarodowych jest powstanie różnego typu spółek z udziałem kapitału zagranicznego 3 (wspólnych przedsięwzięć z lokalnym kapitałem lub samodzielnych filii korporacji). Bezpośrednie inwestycje zagraniczne dokonywane przez KTN to przepływy koncentrujące się na kwestii przejęcia 2 Szczegółowe dane: 1960 r. 67,7 mld USD; 1975 r. 282,0 mld USD; 1980 r. 615,8 mld USD; 1990 r. 1888,6 mld USD; 2000 r. 6314,2 mld USD; 2005 r ,0 mld USD; 2008 r ,0 mld USD. Źródło jak pod wykresem 1. 3 A.Cieślik, Geografia inwestycji zagranicznych. Przedsiębiorstwa międzynarodowe w gospodarce światowej, Warszawa 2005, s

3 kontroli zarządczej, co sprawia, że nie zawsze muszą być one tożsame z inwestycjami w sensie ekonomicznym czy rachunkowym. Zasadniczo lokaty kapitału poza granicami kraju dokonywane w celu podjęcia przez inwestora działalności gospodarczej od podstaw lub nabycia praw własności w przedsiębiorstwie już istniejącym w skali umożliwiającej bezpośredni udział w zarządzaniu 4. Biorąc pod uwagę formę inwestycji zagranicznych należy przede wszystkim wyróżnić inwestycje typu greenfield oraz inwestycje typu brownfield 5. Inwestycje od podstaw (typ greenfield ) stanowią jedną trzecią (37%). Niemal połowa (47%) wszystkich BIZ to fuzje i przejęcia (M&As Mergers and Acquisitions). Około 15% inwestycji związane jest z prywatyzacją majątku państwowych przedsiębiorstw. W tym miejscu warto zaznaczyć, że choć w Centralnej i Wschodniej Europie prywatyzacja była częścią składową procesu przechodzenia do gospodarki rynkowej, to większość sprywatyzowanych firm była wykupiona przez krajowych inwestorów. W początkowym okresie ekspansji korporacji proces prywatyzacji był z kolei zdominowany przez inwestycje wewnętrzne, czyli następowało przejmowanie lokalnych podmiotów przez filie zagranicznych korporacji zlokalizowane w danym kraju. Korporacje transnarodowe kupowały także prywatne przedsiębiorstwa, ale umowy te były małe w porównaniu z tymi związanymi z prywatyzacją. Programy prywatyzacyjne w wiekszości krajów regionu objęły początkowo jedynie sektor produkcyjny. Łakome kąski jak: energetyka, telekomunikacja czy sektor bankowy nie zostały w pełni zrestrukturyzowane. Proces ich usynawiania kontynuowano poprzez ponadgraniczne fuzje i przejęcia. Kraje Europy Środkowej i Wschodniej sprzedały w ten sposób niemal cały swój sektor bankowy. Inwestorami M&As były banki z Austrii, Belgii, Niemiec, Włoch, Szwecji 6. Ponadgraniczne fuzje i przejęcia w tym regionie zmieniały się na przestrzeni lat. W latach celami M&As były głównie Polska, Czechy i Chorwacja. Kluczowe transakcje przypadły na 1999 r., kiedy sprzedaż w postaci fuzji i przejęć podwoiła swoje rozmiary (osiągając 10 mld USD). Najważniejszą rolę odgrywali inwestorzy z Europy Zachodniej oraz Stanów Zjednoczonych, którzy tą drogą umacniali swoją obecność w 4 K.Studzińska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na tle świata [w:] W. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, Toruń 2003, s Najpopularniejszą formą organizacyjną działalności typu brownfield są wspólne przedsięwzięcia typu joint venture. Por. J.Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, Warszawa 2004, s K. Barysch, To jeszcze nie koniec transformacji, Dziennik Gazeta Prawna nr 225, , s. A13.

4 regionie. Należy jednak zaznaczyć, że wielkość pojedynczych transakcji pozostawała wciąż mała (poniżej 1mln USD) 7. Z punktu widzenia państwa przyjmującego (krajów Europy Środkowej i Wschodniej) najkorzystniejsze są inwestycje typu greenfield, bowiem są gwarancją długookresowego zaangażowania kapitałowego inwestora. Już w pierwszej fazie dostarczają tak ważnych dla gospodarek nowych miejsc pracy, co jest kluczowym argumentem władz. Dlatego zwykle opór społeczny budzi raczej przejmowanie lokalnych podmiotów przez inwestorów zagranicznych lub włączanie ich w struktury wielkich korporacji (M&As). Rolą rządów jest wówczas wyjaśnianie społeczeństwu potrzeby takich zmian jako naturalnej konsekwencji ewolucji gospodarki światowej, ale przede wszystkim kierowanie tymi procesami w taki sposób, aby stanowiły element strategii rozwoju regionu (kraju, branży), w której pojawia się zagraniczny kapitał. Zamykanie gospodarki na inwestycje zagraniczne może być jedynie przyczyną jej stagnacji. Kluczowym zadaniem rządzących jest włączenie państwa i jego podmiotów (przedsiębiorstw) w rozwijającą się globalną sieć biznesową. 2. Napływ inwestycji do krajów Europy Środkowo-Wschodniej (do 2004 r. 8 ) Napływu BIZ do regionu Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW) cechują duże fluktuacje. Rok 2004 charakteryzował się rekordowym napływem BIZ do tego regionu od początku transformacji. Wartość ulokowanych kapitałów zagranicznych ukształtowała się na poziomie 43 mld USD. Wydawało się, że wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które napłynęły do krajów Europy Środkowej i Wschodniej osiągnęła rekordowy poziom w roku 2002, kiedy przebiła granicę 30 mld USD (31 mld USD). Mimo globalnej tendencji spadkowej wartość inwestycji zagranicznych w regionie wzrastała już w latach , ale o zaledwie kilak procent. Europa Środkowa i Wschodnia (oraz Afryka) przeciwstawiła się wówczas globalnemu trendowi spadkowemu, który sprawił, że łączna wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie zmniejszyła się o ponad 50%. Wzrost BIZ zanotowano wówczas aż w 14 spośród 19 państw Europy Środkowej i Wschodniej. W roku 2003 wartość zainwestowanego kapitału zagranicznego w krajach EŚW wyniosła 27 mld USD. Utrzymanie 7 World Investment Report 2000, Cross-border M&A and Development, Chapter IV, 8 Analiza do 2004 r. podyktowana jest faktem, że dalsze rozważania zawarte w niniejszej pracy, (odnośnie działalności KTN pochodzących z regionu) dotyczą okresu z powodu metodologii opisu obszaru Europy Środkowo-Wschodniej przyjętej przez UNCTAD.

5 tego poziomu wynikało z napływu BIZ do Rosji (o wartości 6.7 mld USD). Wzrost zainteresowania inwestorów zagranicznych krajami Europy Środkowo-Wschodniej w 2004 r. wynikał przede wszystkim z faktu rozszerzenia Unii Europejskiej o 8 państw tego regionu 9. Wykres 2 Napływ BIZ do Europy Środkowo-Wschodniej w latach (w mld USD) oraz ich udział (%) w całości kwoty brutto zainwestowanej w środki trwałe Źródło: World Investment Report 2004; The Shift Towards Services; Wykres 3 Napływ BIZ do Europy Południowo-Wschodniej i WNP w latach (w mld USD) oraz ich udział (%) w całości kwoty brutto zainwestowanej w środki trwałe Źródło: World Investment Report 2009; Chapter II; Figure II.21.; s.73; 9 W Rosji miało m.in. miejsce nabycie firmy Alfa, Renova-Russian Assets przez BP PLC-Russian Assets za 7.6 mld USD. Por. World Investment Report 2004, The Shift Towards Services,

6 Liderem wśród krajów Europy Środkowo-Wschodniej w napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do 1995 roku były Węgry. Od 1996 r. odnotowują zainteresowanie mniejsze nie tylko w stosunku do Polski, ale i Czech, a w 2002 r. również do Słowacji. Wartość omawianych inwestycji w tym kraju była jedynie nieco niższa niż w Polsce. Od 1996 r. do 2003 r. Polskę corocznie zasilały największe, wśród krajów EŚW, strumienie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Jedynie w 2002 r. pierwsze miejsce wśród krajów regionu zajęła Republika Czeska, gdzie wartość inwestycji ulokowanych przez inwestorów zagranicznych była ponad dwukrotnie większa od BIZ w Polsce. Znalazło tam miejsce lokaty kilka poważnych projektów typu greenfield. Do najistotniejszych zaliczyć należy inwestycje w dziedzinie produkcji samochodów: Toyoty (Japonia) oraz francuskiego PSA (Citroen- Peugot). Projekt ten uzupełnił czeski rynek motoryzacyjny, dotychczas zdominowany przez Volkswagena (po przejęciu Skody). Na Węgrzech wysoki wzrost PKB oraz zakończony proces prywatyzacji przełożył się na wzrost zagranicznych inwestycji (z 1,6 mld w 2000 r. do 2,4 mld USD w 2001 r.). Wykres 4 Struktura napływu BIZ do Europy Środkowo-Wschodniej w 2004 r. (udział procentowy) Napływ BIZ do krajów Europy Środkowo - Wschodniej w 2004 roku Pozostałe Bułgaria 16% 6% Węgry 10% Czechy 11% Rumunia 13% Rosja 29% Polska 15% *W grupie pozostałe znalazły się: Słowacja, Słowenia, Chorwacja, Litwa, Łotwa, Estonia, Mołdawia. Źródło: World Investment Report 2005; Transnational Corporations and the Internalization of R&D; Należy zwrócić uwagę, że wartość inwestycji napływających do Rosji, mimo olbrzymich zasobów bogactw naturalnych i wysokiego wzrostu PKB przez lata pozostawała na niskim poziomie (od 1,1 do 2,5 mld USD) 10. Dopiero w 2002 r. Rosja przekroczyła poziom 3,5 mld USD otrzymanych kapitałów zagranicznych, a w 2003 r. 6,7 mld. W 2004 r. Rosja cieszyła się już największym zainteresowaniem inwestorów wśród krajów Europy 10 World Investment Report 2002; Transnational Corporations and Export Competitiveness

7 Środkowej i Wschodniej. Napływ kapitału do Rosji w postaci BIZ wyniósł 11,6 mld USD. W Polsce zainwestowano 6,1 mld USD, co sprawiło, że spośród krajów regionu znalazła się ona na drugiej pozycji. W 2004 roku na trzecie miejsce, po Rosji i Polsce pod względem wartości napływu BIZ. wysunęła się Rumunia, w której zainwestowano ponad 5 mld USD 11. Na kolejnych miejscach znalazły się Czechy, Węgry i Bułgaria (porównaj wykres 4). Należy dostrzec, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne koncentrują się w dużym stopniu w kilku krajach. 75% BIZ napływających do regionu przypada na pięć państw (Rosję, Polskę, Czechy, Węgry i Słowację), należących od początku lat 90. XX w. do najbardziej atrakcyjnych lokalizacji inwestycji zagranicznych 12. W raporcie Ernst & Young Europejska Atrakcyjność Inwestycyjna 2007 stwierdzono, iż region nadal oferuje wyjątkowe szanse inwestycyjne a przyjazne środowisko biznesowe stwarza dogodne warunki osiągania sukcesu. W rankingu 10 najatrakcyjniejszych miejsc do lokowania kapitału w 2007 r. znalazły się aż trzy państwa regionu: Rosja, Polska i Czechy (porównaj wykres 5). Wykres 5 Najatrakcyjniejsze dla inwestorów państwa świata w 2007 r. Źródło: Raport Ernst & Young European Attractiveness Survey 2008, dane PAIiIZ; Według raportu Ernst & Young European Attractiveness Survey 2008, Polska jest najczęściej rozważanym przez menedżerów firm zagranicznych miejscem jako lokalizacja nowych inwestycji w Europie. Polska zajmuje ponadto drugie miejsce w Europie, po Wielkiej Brytanii, pod względem liczby tworzonych miejsc pracy i siódmą pozycję wśród krajów europejskich, do których napływają bezpośrednie inwestycje zagraniczne World Investment Report 2005, Transnational Corporations and the Internalization of R&D, 12 World Investment Report 2002, Transnational Corporations and Export Competitiveness, 13 Światowe koncerny chętnie wybierają Polskę jako lokalizację swoich nowych inwestycji w Europie. Stale zwiększa się liczba nowych projektów inwestycyjnych, zwłaszcza w sektorach: motoryzacyjnym, centrów

8 Z punktu widzenia oceny konsekwencji BIZ dla systemu gospodarczego krajów przyjmujących należy zaznaczyć, że w krajach Europy Środkowo-Wschodniej otrzymujących największy zastrzyk BIZ takich jak: Czechy, Węgry, Polska zagraniczne filie są ważnym elementem narodowych systemów badawczo-rozwojowych. Działalność B+R zagranicznych korporacji jest często połączona z produkcją (najczęściej tak się dzieje w przemyśle samochodowym i elektronicznym). Niektóre zagraniczne filie zlokalizowane w naszym regionie prowadzą nawet działalność o charakterze innowacyjnym z przeznaczeniem na rynek regionalny oraz globalny 14. Podkreśla się, że większość 15 krajów Europy Środkowej i Wschodniej, które odnotowały wzrost napływu inwestycji zagranicznych zawdzięcza to wewnętrznej stabilność, ponadprzeciętnym stopom wzrostu PKB oraz kontynuacji procesów prywatyzacji. Istotne jest także otwarcie dla inwestorów zagranicznych nowych sektorów, dotychczas zarezerwowanych dla krajowych, często nawet państwowych operatorów (telekomunikacji czy usług finansowych np. bankowości i ubezpieczeń). Kluczowe wydaje się także uzupełnienie braków legislacyjnych, dostosowujących systemy prawno-administracyjne do światowych standardów w zakresie ochrony lokowanych inwestycji. Ważnym czynnikiem, który przyczynia się do wyraźnego wzrostu BIZ jest włączenie w system internacjonalizacji prac B+R. Istotnym motywem uruchamiania działalności przez korporacje jest bowiem obecnie możliwość dostępu do bazy utalentowanych i właściwie wykształconych pracowników. Podejmowanie działań zmierzających do stworzenia takiej bazy (np. odpowiednie zmiany w systemie edukacji) pozwala na stymulowanie działalności korporacji na swoim obszarze. W gospodarce opartej na wiedzy korporacje coraz częściej będą podążały za kapitałem ludzkim jako najistotniejszym składnikiem majątku przedsiębiorstwa. Poszczególne państwa starają się tworzyć zachęty dla inwestorów zagranicznych. Miarą skuteczności tych działań jako stymulatorów napływ kapitału jest ekspansja korporacji transnarodowych w danym rejonie świata. Przedsiębiorstwa międzynarodowe poszukują bowiem obecnie takich lokalizacji, które poza standardowymi warunkami oferują konkretne badawczo-rozwojowych, elektronicznym i chemicznym. Wartość BIZ, jakie napłynęły do Polski w 2006 r. wyniosła 15,06 mld EUR, a wstępne dane za 2007 r. mówią o 16,6 miliarda euro, nie licząc wartości kapitału w tranzycie szacowanej na około 3 mld EUR. Por. Dlaczego Polska; 14 World Investment Report 2005, Transnational Corporations and the Internalization of R&D, 15 Zaznacza się tu, że procesy te najmniej odzwierciedlają sytuację w Rosji. Zachodnie firmy podkreślają, że na rynku rosyjskim nadal panują korupcja i władza urzędników. W tym kraju wiele przepisów jest nadal wzajemnie sprzecznych, zatem istota tkwi w interpretacji. Przychylność urzędników można sobie kupić lokalnymi inwestycjami. Kłopoty swoje na terytorium Rosji w ten sposób rozwiązała m.in. Ikea. Por. M. Potocki, W Rosji legalnie się nie da, Dziennik Gazeta Prawna nr 208 (2584), , s. M8.

9 dodatkowe korzyści. Korporacje dokonując inwestycji kierują się z pewnością własnym interesem, dlatego to kraj lokaty musi troszczyć się o jakość inwestowanych kapitałów, czyli strać się pozyskiwać inwestorów wiążących swój strategiczny rozwój z regionem. Wydaje się, iż analizując miejsce Europy Środkowej i Wschodniej na mapie światowych BIZ warto zastanowić się nad czynnikami warunkującymi globalne przepływy inwestycyjne oraz ich znaczeniem w ekspansji korporacji. Obecnie dokonało się istotne przewartościowanie motywów podejmowania działalność za granicą przez KTN. Konkretnie chodzi o dewaluację tradycyjnych czynników lokalizacyjnych takich jak: liczba ludności, zasoby naturalne, dostęp do rynków zbytu. Tracą one na znaczeniu na rzecz czynników nowej generacji, do których zaliczyć można: nowoczesną infrastrukturę transportową (położenie względem głównych dróg i linii kolejowych, planowanych autostrad, portów, przejść granicznych oraz lotnisk), rozwinięty system komunikacyjno-informatyczny (środki telekomunikacji, posługiwanie się technologią informacyjną) oraz rozwinięte zaplecze badawczo-rozwojowe (dostęp do nowoczesnych technologii, silne powiązania z nauką i różnorodnymi ośrodkami badawczymi, potencjał innowacyjny) 16. W konsekwencji na mapie światowych BIZ jako nowe miejsca pożądane przez inwestorów pojawiają się obszary, które oferują możliwość uzyskania wartości dodanej, będące skupiskami podmiotów danej branży czy obszarem innowacji organizacyjnych. Firmy decydują się na BIZ, gdy mogą pozyskać strategiczne aktywa jak: technologię, markę, sieci dystrybucji, dostęp do bazy B+R czy kwalifikacje managerskie. Ta zmiana motywów inwestowania może być szansą dla krajów transformacji, pytanie tylko czy będą potrafiły z tej szansy skorzystać? W tym kontekście interesujący jest regionalny rozkład centrów działalności badawczo-rozwojowej KTN. Korporacje transnarodowe coraz odważniej przenoszą ośrodki badawczo-rozwojowe poza kraj macierzysty, w tym także na obszar krajów rozwijających się, co tworzy szanse rozwojowe dla tych obszarów. Kreowanie korzystnych warunków lokalizacyjnych dla danego typu działalności leży w zakresie obowiązków władz lokalnych, stąd poprzez aktywną politykę prorozwojową mogą włączyć się w ten proces, zapewniając regonowi określone profity w długim okresie. 16 Szerzej: M. Rosińska, Kierunki globalnych przepływów kapitałowych a znaczenie miękkich czynniki lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych w procesie decyzyjnym, [w:] Wł. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjnego przedsiębiorstw i regionów, Toruń 2007, s

10 Korporacje pochodzące z krajów Europy Środkowo-Wschodniej Europa Środkowo-Wschodnia charakteryzuje się istotną dysproporcją między przyjmowanymi a inwestowanymi kapitałami. Jako odbiorcy inwestycji kraje te przejmują około 10% światowych kapitałów (2004 r. 17 ). Podczas, gdy są mało liczącymi się inwestorami w skali globalnej. Celem większości inwestycji wypływających z państw regionu są kraje sąsiednie a wartość inwestowanych kapitałów jest relatywnie niewielka. Przyczyn takiego stanu rzeczy można poszukiwać na gruncie teoretycznym- w modelu tzw. ścieżki rozwoju inwestycyjnego, na gruncie prawnym w zasadach dostosowywania prawa, czyli przeprowadzania reform w prawie krajowym, wskazujących na gotowość do ochrony BIZ i wypełniania luki legislacyjnej dotyczącej ochrony inwestycji 18. Teoria ścieżki rozwoju inwestycyjnego mówi, że kraje przechodzą przez pięć stadiów (od najmniej rozwiniętych do rozwiniętych), w których skłonność do bycia odbiorcą, a później źródłem BIZ, ewoluuje. W pierwszej fazie wielkość zewnętrznych i wewnętrznych BIZ jest znikoma, ponieważ jest mało czynników na poziomie krajowym (przewagi wynikające z położenia małe rynki czy klastry rozwojowe). W drugiej fazie zaczynają się wewnętrzne BIZ (np. wzrost PKB per capita itp.), podczas gdy zewnętrzne BIZ nadal stoją w miejscu (firmy się rozwijają). W trzeciej fazie obniżają się wewnętrzne BIZ (rośnie konkurencja wśród małych firm), a rozwijają się inwestycje zewnętrzne. W czwartej fazie, krajowy poziom zewnętrznych BIZ powinien przewyższyć (lub chociaż zrównać się) wewnętrzne BIZ. W piątej fazie kraj uzyskuje zrównoważoną wartość BIZ wewnętrznych i zewnętrznych. (pozycja inwestycyjna kraju oscyluje w granicach zera, co objawia się podobnymi wartościami zewnętrznych. i wewnętrznych BIZ) 19. Charakterystyczną cechą inwestycji korporacji pochodzących z krajów rozwijających się jest skłonność do opierania przewagi konkurencyjnej na krajowych zasobach i zdolnościach. Skutkuje to z kolei koncentracją działalności tych korporacji w sektorach takich jak: naturalne surowce, produkcja pochodna od naturalnych surowców, usługi 17 Dla kolejnych lat dane obejmują inną grupę krajów -Europy Południowej i Wschodniej wraz z Rosją. Por wykresy 2 i Państwa Europy Środkowej i Wschodniej zaczęły zawierać porozumienia BIT dopiero pod koniec lat 80. XX w., ale czyniły to niemal masowo. np. Rumunia zawarła 82 BIT więcej niż jakiekolwiek inne państwo nie należące od OECD. Szerzej: World Investment Report 1997, Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy, Chapter I, s , 19 World Investment Report 1999, Foreign Direct Investment and the Challenge of Development, Chapter III, s ,

11 infrastrukturalne, doradztwo w oprogramowaniu, elektronika i odzież 20. Zjawisko to potwierdza analiza działalności najpotężniejszych korporacji pochodzących z krajów Europy Środkowo-Wschodniej, na podstawie danych ze Światowych Raportów Inwestycyjnych UNCTAD (WIR UNCTAD). Analizując działalność czołowych korporacji transnarodowych regionu można stwierdzić, że żadna z nich nie kwalifikuje się do setki najpotężniejszych korporacji transnarodowych świata (rankingu publikowanego corocznie przez UNCTAD 100 największych niefinansowych KTN uporządkowanych według wielkości aktywów zagranicznych 21 ). Z tego powodu UNCTAD rozpoczął publikację oddzielnych klasyfikacji dla krajów rozwijających się a następnie wydzielono dodatkowo grupę KTN z regionu Europy Środkowo-Wschodniej. W raportach WIR z lat zamieszczano ranking 25 niefinansowych korporacji transnarodowych z Europy Środkowo-Wschodniej według wartości aktywów zagranicznych. W tym miejscu pojawia się jednak kolejny problem (natury metodologicznej), dotyczący składu grupy określanej jako Europa Środkowo-Wschodnia. W konsekwencji wejścia do struktur Unii Europejskiej (w 2004 r.) przez: Polskę, Czechy, Węgry, Słowację, Słowenię, Łotwę, Litwę i Estonię grupa ta została znacznie uszczuplona (o 8 państw z 19 elementowego wówczas składu). W konsekwencji od roku 2005 w Światowych Raportach Inwestycyjnych znajdujemy ranking 10 korporacji pochodzących z Europy Środkowo-Wschodniej, reprezentowanej jednak już przez zupełnie inny skład członkowski państw: Rosję 22, Chorwację, Bośnię i Hercegowinę, Mołdawię, Białoruś, Ukrainę, Kazachstan, Kirgistan, Macedonię, Albanię, Serbię i Czarnogórę oraz do 2007 r. także Bułgarię i Rumunię 23. Tym samym analizy danych UNCTAD po 2004 r. byłyby 20 Sytuacja dala krajów wysoko rozwiniętych jest odmienna. Prawie wszystkie korporacje transnarodowe z krajów rozwiniętych (skoncentrowane zasadniczo w sektorach takich jak: główny sektor przemysłowy, finansowy, infrastrukturalny, przemysł wytwórczy samochody, elektronika, odzież), czerpią swoje przewagi z trzech segmentów: ekspertyza i technologia, dostęp do zasobów i działań oraz zdolności produkcyjne i usługowe. Przewagi wynikające z ekspertyzy i technologii stanowią najczęstszą podstawę do BIZ; Por. tamże 21 Światowe Raporty Inwestycyjne World Investment Report (WIR) publikowane są przez Agendę ONZ ds. Handlu i Rozwoju od 1992 r. Analizują działalność najpotężniejszych korporacji transnarodowych i ich wpływ na gospodarkę światową. Od roku 1999 publikowane jest także zestawienie 25 niefinansowych korporacji o najwyższych aktywach zagranicznych pochodzących z krajów Europy Środkowej i Wschodniej. 22 Pozycja Rosji jest w tym składzie dominująca, dla przykładu w pierwszym kwartale 2009 napływ BIZ do regionu wyniósł ok. 16 mld USD z czego ok. 10 mld otrzymała Federacja Rosyjska. Analizując inwestycje wypływające z regionu w tym samym okresie z 13,2 mld USD ogółem zainwestowanych kapitałów 12,9 mld przypada na Rosję. Por. World Investment Report 2009, Transnational Corporations, Agricultural Production and Development, Chapter II, Table II.22; s.73, 23 W raporcie WIR 2006 omawiana jest już grupa państw Europy Południowo-Wschodniej i WNP. M.in. podano, że w 2005 r. inwestycje w tym obszarze pozostawały na relatywnie wysokim i stałym poziomie (ok. 40 mln USD). Napływy były skoncentrowane głównie na obszarze Rosji, Ukrainy i Rumunii. Inwestycje w tych trzech krajach stanowiły 75% ogółu BIZ regionie Por. World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transition Economies: Implications for Development, Overview,

12 nieporównywalne i nie obejmowałyby badanej grupy państw. Stąd w dalszej części niniejszego opracowania przedstawiono informacje odnośnie rankingu dla 25 KTN Europy Środkowo-Wschodniej, opublikowanych w latach Z uwagi na fakt, że wszystkie raporty UNCTAD zawierają dane z opóźnieniem dwuletnim badany okres kończy 2002 r.. Analizę rankingów dla 25 KTN Europy Środkowo-Wschodniej opublikowanych w latach warto rozpocząć od omówienia krajów pochodzenia najpotężniejszych korporacji regionu. Pierwsze miejsce w tym rankingu zajmuje niezmiennie Słowenia. Liczba należących do niej korporacji systematycznie rosła (od 4 do 8). W 2004 r. w rankingu za rok 2002 znajdziemy siedem korporacji słoweńskich (Gorenje, Mercator, Krka Group, Petrol Group, Intereuropa, Merkur, Iskraemeco). Pierwsza z nich Gorenje Gospodinjski Aparati, reprezentująca sektor AGD uplasowała się na szóstym miejscu z aktywami 633 mln USD (w tym 313 mln USD ulokowanych za granicą). Drugie miejsce należy do Chorwacji. W rankingu znalazły się w latach 90. cztery chorwackie spółki a w 2002 roku już pięć (Pliva, Hrvatska Elektroprivreda, Podravka Group, Croatia Airlines, Finvest Corp.). Na najwyższym trzecim miejscu znalazła się korporacja farmaceutyczna Pliva z aktywami całkowitymi blisko 1,4 mld USD (z czego około 700 mln USD ulokowano za granicą). Koncerny rosyjskie nie były reprezentowane w rankingu w latach 90. XX w., a od początku XXI wieku umacniają swoją pozycję. W roku 2004 w rankingu 25 KTN z Europy Środkowo-Wschodniej za 2002 r. pojawiło się pięć spółek rosyjskich i od razu zajęły czołowe miejsca: Lukoil JSS (1 miejsce w rankingu), Novoship Co (2), Norilsk Nickel (4), Primorsk Shipping Co (5) oraz Far Ekstern Shipping Co. (10) 24. W tym wypadku należy podkreślić, że lider rankingu Lukoil posiadał gigantyczne jak na tę grupę korporacji aktywa całkowite ponad 22 mld USD, (z czego ponad 5 mld ulokowano za granicą). Tabela 1 przedstawia korporacje Europy Środkowo- Wschodniej sklasyfikowane przez UNCTAD w latach według krajów pochodzenia. W tym miejscu zauważamy, że istotnie straciły korporacje polskie, bowiem jedyną reprezentowaną w rankingu spółką polską jest Budimex Capital Group, który z aktywami 373 mln USD i niewielkim ich umiędzynarodowieniem (24 mln ulokowane za granicą) zajął dopiero 21 miejsce. Z ranking zniknęły dwie pozostałe polskie spółki notowane w roku 1998 odpowiednio na miejscach 14 KGHM Polska Miedź S.A. i 18 Elektrum S.A. Pocieszający dla nas może być fakt, że zmiany w stosunku do roku 1997 jak i 1998 widoczne są także na czołowych miejscach na liście 25 największych korporacji transnarodowych biorąc pod 24 World Investment Report 2004, The Shift Towards Services, Annex table A.II.2.;

13 uwagę ich aktywa zagraniczne. Wówczas pierwsze trzy miejsca zajmowały odpowiednio korporacje: Latvian Shipping Company (Łotwa), Podravka (Chorwacja) i Gorenje (Słowenia) 25. Obecnie łotewski lider w ogóle z klasyfikacji wypadł a dwie pozostałe spółki spadły odpowiednio na miejsca 14 i 6. Tabela 1 Liczba korporacji Europy Środkowo-Wschodniej sklasyfikowanych w rankingu 25 KTN o największych aktywach zagranicznych (w latach ) dla poszczególnych krajów pochodzenia Kraj pochodzenia Słowenia Chorwacja Rosja Węgry Rumunia Polska Estonia Czechy Słowacja Mołdawia Litwa Łotwa Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Investment Report 1999; table III.14; World Investment Report 2002; table IV.17.oraz World Investment Report 2004; Annex table A.II.2. Zaobserwowane zmiany podmiotowe nakazują bliższe przyjrzenie się różnicom aktywów, sprzedaży i zatrudnienia w korporacjach w badanym rankingu dla lat 90. XX w. (według WIR1999) i porównaniu ze stanem po zaledwie pół dekady (według WIR2004). Całkowite aktywa zagraniczne pomiędzy 1997 r. a 1998 r. (25 największych korporacji transnarodowych) wzrosły o 8% do 2,3 mld USD. W 2002 r. aktywa dziesięciu podmiotów o najwyższych aktywach ogółem przekraczają 50 mld (sam tylko Lukoil dysponuje 22 mld USD). Przeciętne zagraniczne aktywa przedsiębiorstw w 1998 r. wynosiły 93 mln USD, podczas gdy w 2002 już 393 mln USD. Łącznie aktywa zagraniczne 25 KTN z Europy Środkowo-Wschodniej sięgały blisko 10 mld USD (w tym ponad 5 mld Lukoil 26 ) World Investment Report 1999, Foreign Direct Investment and the Challenge of Development, Chapter III. 26 W roku 2004 Lukoil zgromadził aktywa blisko 30 mld USD (29,8 mld USD), w tym zagraniczne blisko 8 mld USD (7,8 mld USD). Por. World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transition Economies: Implication for Development, Annex table A.I.13, s.286,

14 Między rokiem 1997 a 1998 odnotowano wzrost sprzedaży zagranicznej o ponad 10% do 3,7 mld USD, podczas gdy w całkowitej sprzedaży odnotowano spadek. Największy wzrost zanotowano w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym oraz transporcie. Średnia sprzedaż zagraniczna dla grupy 25 KTN według WIR 2004 wyniosła 680 mln USD. W roku 2002 sprzedaży zagranicznej łącznie o wartości 13 mld USD dokonały dwie spółki: Lukoil i Norlisk Nikel, obie reprezentujące sektor wydobywczy. Pozostałe 23 korporacje sprzedały za granicą na łączną kwotę blisko 4 mld USD. Wzrost sprzedaży zagranicznej w stosunku do 2001 r. wynosił blisko 30%. Wzrost sprzedaży ogółem był znacznie mniejszy i wyniósł 11% 28. Między rokiem 1997 a 1998 zatrudnienie zagraniczne spadło o blisko 10%. 20 spośród 25 przedsiębiorstw miało stosunek zagranicznego zatrudnienia do całkowitego mniejszy, niż 12%, co jest poniżej stosunku występującego dla 50 największych korporacji z krajów rozwijających się. W 2002 r. w 10 spośród 25 KTN zatrudnienie zagraniczne przekraczało tysiąc osób. Oczywiście największe 13 tys. było w Lukoilu, jednak stanowiło to zaledwie 7,2% ogółu zatrudnionych. Rekordowy wskaźnik 90% zatrudnienia zagranicznego miał polski Budimex. Wskaźnik około 65% miała węgierska spółka Zalakeramia, po 50% zatrudnienia zagranicznego miały rosyjski Primorsk Shipping oraz estoński BLART Grupp AS. Stosunkowo wysoki udział zatrudnienia zagranicznego w ogóle zatrudnionych miała również chorwacka Pliva blisko 44% 29. Najwyższe wskaźniki umiędzynarodowienia (TNI 30 ) odnotowały według WIR 2004: rosyjski Primorsk Shipping (71%), węgierska Zalakeramia (60%) oraz chorwacka Pliva (58,5%). Dla całej grupy 25 korporacji umieszczonych w rankingu średni wskaźnik umiędzynarodowienia, obejmujący aktywa, sprzedaż i zatrudnienie wyniósł 31,5% 31. Porównanie danych z raportów WIR z 1999 r. i 2004 r. odnośnie do korporacji z Europy Środkowo-Wschodniej pozwala na stwierdzenie, że pierwszy z badanych okresów oznaczał fazę narodzin korporacji transnarodowych w tym regionie a drugi wskazuje na wejście w fazę wzrostu 32. Potwierdzeniem, że późne lata 90. XX w. były zaledwie 27 Obliczenia własne na podstawie: World Investment Report 1999, table III.14 oraz World Investment Report 2004, Annex table A.II Obliczenia własne na podstawie: World Investment Report 1999, table III.14 oraz World Investment Report 2004, Annex table A.II Obliczenia własne na podstawie: tamże 30 TNI (ang. Transnationality Index) liczony jako średnia trzech współczynników: zagranicznych aktywów i aktywów ogółem, zagranicznej sprzedaży i sprzedaży ogółem oraz zagranicznego zatrudnienia i zatrudnienia ogółem. 31 World Investment Report 2004, The Shift Towards Services, Annex table A.II.2., 32 W tym miejscu odwołano się do pięciofazowego cyklu życia organizacji: faza narodzin, faza wzrostu, faza dojrzałości, faza nasycenia, faza schyłku. Najkorzystniejsza zwykle jest faza dojrzałości, kiedy organizacja

15 niemowlęctwem jest struktura branżowa korporacji notowanych w rankingu. Dominujące obszary to: transport, przemysły chemiczny i farmaceutyczny oraz górnictwo i ropa naftowa. W tabeli 2 przedstawiono branże reprezentowane przez najpotężniejsze korporacje regionu w latach Tabela 2 Liczba korporacji Europy Środkowo-Wschodniej sklasyfikowanych w rankingu 25 KTN o największych aktywach zagranicznych (w latach ) według przynależności branżowej Branża transport wydobycie, petrochemia, energia chemiczny, farmaceutyczny przemysł zróżnicowany* maszyny** i wyposażenie spożywczy *** handel usługi biznesowe konstrukcyjny razem *(np. metalurgiczny, ceramika i materiały ogniotrwałe) **(w tym elektromaszynowy, samochodowy, AGD) **(żywność i napoje) Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Investment Report 1999; table III.14 i table III.17; World Investment Report 2002; table oraz World Investment Report 2004; Annex table A.II.2. Podsumowując można stwierdzić, że badanie potwierdziło, iż korporacje regionu wpisują się w najważniejsze trendy światowe. Obserwujemy szybki wzrost aktywów sprzedaży oraz zatrudnienia, zarówno ogółem jak i za granicą. Wśród firm z regionu występuje jednak duże zróżnicowanie w zatrudnieniu, szczególnie zatrudnienie zagranicznym. W konsekwencji relatywnie niski, w porównaniu z najpotężniejszymi korporacjami światowymi jest poziom średniego wskaźnika umiędzynarodowienia TNI (32%). Struktura branżowa także odbiega od tej dla największych KTN w rankingach globalnych. Korporacje EŚW najczęściej reprezentują sektor transportowy i wydobywczy oraz przemysły chemiczny i farmaceutyczny. Było to niezmienne w badanym okresie. Grupa 25 największych KTN z zaczyna czerpać korzyści ze gromadzonego potencjału i wykorzystuje w pełni zdolność arbitrażowania na rynku międzynarodowym.

16 Europy Środkowej stara się kontynuować swoją aktywność w inwestycjach typu greenfield oraz w zagranicznych akwizycjach, co ilustruje szybki wzrost aktywów zagranicznych (czterokrotny wzrost średniej dla regionu w badanym okresie). Wartość tych transakcji jest raczej niewielka. Kluczowe wydaje się jednak podkreślenie, że największe firmy z rankingu 25, zgodnie ze światowymi trendami inwestują, nabywają i przejmują inne firmy 33. Cechą charakterystyczną inwestycji wychodzących z regionu jest ich koncentracja podmiotowa. Cztery piąte inwestycji wypływających z Europy Środkowo-Wschodniej pochodzi z Rosji, dlatego szczególnie istotne dla pozycji regionu w globalnych przepływach BIZ jest obserwowanie struktury tych inwestycji 34. Regionalny lider inwestycyjny (rosyjski Łukoil) dorównuje pod względem wartości zagranicznych aktywów (około 5,5 mld USD w 2002 r. i około 7,8 mld w 2004 r.) największym transnarodowym spółkom z krajów rozwijających się, ale w porównaniu z najpotężniejszymi KTN świata jego aktywa są 100-krotnie mniejsze. Rosyjskie firmy najchętniej angażują się w sektorach kapitałochłonnych, czyli wydobywczym i transportowym. W konsekwencji branże te są dominującymi obszarami działania KTN regionu. Pojawiają się wprawdzie inwestycje także w sektorze przemysłowym (np. przemyśle chemiczno-farmaceutycznym, AGD, maszynowym, spożywczym) a także usługowym (handel, usługi biznesowe 35 ), jednak ich udział jest jeszcze na znikomym poziomie. Pytania podstawowe w niniejszej analizie brzmiały: czy kraje Europy Środkowej i Wschodniej posiadają potencjał atrakcyjny dla korporacji? oraz czy podmioty pochodzące z Europy Środkowej i Wschodniej mają szanse dołączyć do światowej czołówki korporacji? Odpowiadając na pierwsze z nich wydaje się, ze zmiany w motywach ekspansji korporacji stwarzają nowe możliwości dla regionów biedniejszych (w tym Europy Środkowej i Wschodniej). Należy jednak odpowiednio je promować a przede wszystkim opracować 33 Od stycznia 1997 r. do czerwca 2000 r. siedem firm z tej listy podjęło zagraniczne przejęcia. Największym było przejecie przez MOL (Węgry) słowackiej firmy Oil&Gas. Węgierska firma nabyła 36% udziałów w słowackiej firmie. Sytuacja taka wskazuje, iż po okresie transnacjonalizacji nastąpił okres, w którym firmy europejskie czuły się na siłach do przejmowania innych firm. Firmy połączone zdecydowały się na pozyskiwanie nowych rynków w Rumunii i Czechach. Firma po fuzji była zdolna do kontrolowania rynku rafineryjnego i wywierania wpływ na swoich konkurentów, co traktuje się jako podstawowy atrybut korporacji transnarodowej. Por. World Investment Report 2000, Cross-border M&A and Development, Chapter III. 34 W roku 2001 Rosja odnotowała blisko 20% spadek BIZ (z 3,2 mld do 2,6 mld USD), co było zaskakujące, gdyż wiodące koncerny rosyjskie dysponowały ogromnymi zasobami gotówki, wynikającymi z wysokich cen ropy naftowej i gazu. Por. World Investment Report 2002, Transnational Corporations and Export Competitiveness, 35 Pozycja rodzimych spółek w sektorze usługowym spada. W 2001 r. nastąpiło np. przejęcie przez węgierską firmę MATAV jednego z wiodących operatorów telekomunikacyjnych w Macedonii, ale należy dostrzec, że MATAV jest częścią niemieckiego koncernu Deutsche Telekom. Por. World Investment Report 2002, Transnational Corporations and Export Competitiveness,

17 mądry program zachęt przyciągający kapitał wielkich korporacji. Chodzi o przygotowanie odpowiednich programów o charakterze strategicznym stanowiących ofertę wartości dodanej, jaką mogą uzyskać korporacje inwestujące w państwach naszego regionu. Napływ kapitału musi być korzystny dla państwa goszczącego a jest tak wówczas, kiedy korporacje lokują na danym obszarze inwestycje badawczo-rozwojowe, parki technologiczne, a nie wyłącznie centra handlowo-logistyczne. Otwartość regionu na handel przynosi bowiem oczywiste korzyści jednak sprawia, że wzrasta podatność na absorpcję także negatywnych aspektów wtopienia w system globalny. Rozwój handlu spowodowany gwałtowną liberalizacją dostępu do rynków EŚW sprawił, że region został poddany wstrząsowej terapii w okresie kryzysu. Załamanie koniunktury wskazało na konieczność dywersyfikacji struktury gospodarczej w państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Dla regionu zawieszonego między zaawansowaną technologicznie Europą Zachodnią a tanim Dalekim Wschodem jedyną drogą są zmiany dostosowawcze nie tylko strukturze rynku, ale przed wszystkim w systemie edukacji i kreacji nowych rozwiązań biznesowych 36. Napływ inwestycji, których źródłem są korporacje, (mimo kryzysu ekonomiczno-finansowego wyniósł 114 mld USD 37 ) potwierdza atrakcyjność regionu jako miejsca lokaty kapitału. Należy jednak pamiętać, że potrzeba reform jest dziś pilniejsza niż kiedykolwiek, ponieważ globalna konkurencja o rynki i kapitał ulega zaostrzeniu 38. Odpowiedź na drugie pytanie jest stosunkowo prosta obrana droga jest właściwa, ale nie można spodziewać się, że przedsiębiorstwa z naszego regionu przeskoczą kolejne fazy rozwojowe i zaczną natychmiast zajmować czołowe pozycje wśród najpotężniejszych korporacji świata. Giganci światowych rankingów budowali swoje pozycje latami, dlatego i naszym korporacjom trzeba dać trochę czasu. Globalny lider General Electric dysponuje potencjałem 800 mld USD (w tym połowa ulokowana za granicą) i zatrudnia 323 tys. pracowników (w tym połowę za granicą) 39, ale rozpoczął swoją drogę do obecnej potęgi jeszcze na przełomie XIX i XX w. Lider naszego regionu Lukoil 40 dysponuje aktywami rzędu 36 K.Barysch, Centre for European Reform, 37 World Investment Report 2009, Transnational Corporations, Agricultural Production and Development, Chapter II, s. 72, 38 K.Barysch, To jeszcze nie koniec transformacji, Dziennik Gazeta Prawna nr 225 (2601), r., s. A World Investment Report 2009, Transnational Corporations, Agricultural Production and Development, Annex table A.I.10, s.228 oraz Chapter III, s , 40 W rankingu za rok 2004 (WIR 2006 Annex table A.I.13.) po raz pierwszy pojawia się spółka Gazprom z aktywami blisko 105 mld USD i zatrudnieniem około 390 tys. osób, jednak dane dla niej są niepełne (z adnotacją UNCTAD jako niewiarygodne- nie zostały umieszczone w raporcie).

18 30 mld USD (8 mld USD ulokowane za granicą), co oznacza, że dynamicznie się rozwija, ale dystans do światowych gigantów jest wciąż znaczny. W podsumowaniu warto także odnieść się do ogólnej oceny 20 lat transformacji i konsekwencji dla państw regionu. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOiR) w swoim najnowszym raporcie wskazuje, że dochód narodowy krajów dawnego bloku wschodniego zwiększył się realnie zaledwie o 30%. Liderem jest Polska, bowiem PKB wzrosło realnie o 80% w porównaniu z 1989 r.. Na drugim krańcu rankingu znajduje się Ukraina, której obecny dochód narodowy stanowi zaledwie 60% tego, który notowała Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka. Lepiej jest, co prawda w samej Rosji (98%) czy na Litwie (96%) 41, ale żyje się tam gorzej niż przed rozpadem ZSSR. Niewielką poprawę dobrobytu o ok. 5% (w stosunku do 1989 r.) odnotowały Bułgaria i Rumunia. Węgry i Estonia dokonując zmian w systemie gospodarczym zdołały w ciągu dwóch dekad poprawić swoje PKB o 25%. Obok Polski państwami regionu chwalonymi w raporcie są ponadto Słowacja i Białoruś, które uzyskały ponad 50% wzrost PKB między 1989 r. a 2009 r. 42. Wielu komentatorów badań zawartych w raporcie EBOiR 43 wskazuje, że paradoksalnie największe sukcesy odniosły te gospodarki, których system był w najgorszym stanie wyjściowym: ogromne zadłużenie, inflacja, rozregulowany system rynkowy, niskie PKB per capita. Sytuacja była bowiem na tle zła, że zmusiła owe podmioty do radykalnych reform a społeczeństwa do akceptacji owej nowej drogi. Starając się wyciągnąć wnioski z przedstawionej analizy odnośnie przyszłości dla regionu Europy Środkowej i Wschodniej warto zebrać wypływającą z rozważań wiedzę w spójną rekomendację. Dla rozwoju niezbędny jest kapitał. Źródłem tego kapitału są wielkie korporacje. Korporacje poszukują atrakcyjnych lokalizacji. Atrakcyjność lokalizacji opiera się na tzw. czynnikach miękkich, tworzących wartość dodaną do standardu. Wartość tę trzeba zatem budować kreując systemy innowacji i edukacji, czyli radykalnie przebudowując myślenie o zasadach przyciągania inwestycji zagranicznych a także o modelach ekspansji własnych przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych. Chcąc dogonić liderów (korporacje czy najwyżej rozwinięte państwa świata) konieczne jest budowanie gospodarki opartej na wiedzy. Istotą konkurowania o pozycję w gospodarce globalnej jest bowiem na 41 Litwa jeszcze do niedawna uważana była z jednego z tygrysów Europy (PKB 96% tego z 1989 r.). Podobnie Rosja (PKB 98% tego z 1989 r.)- okres boomu skończył się wraz z załamaniem światowych cen surowców. 42 Dane z raportu EBOiR analizowane są w wielu publikacjach. Por.j np.: J. Bielecki, Polska najlepiej potrafiła wykorzystać ostatnie 20 lat, Raport EBOiR, Dziennik Gazeta Prawna nr 225 (2601), r. 43 Między innymi prof. W. Orłowski (doradca prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego).

19 poziom rozwoju kapitału intelektualnego (każdego podmiotu: regionu, państwa, korporacji) i to on decyduje o jego miejscu i roli we współczesnym świecie. Literatura: 1.Bielecki J; Polska najlepiej potrafiła wykorzystać ostatnie 20 lat; Raport EBOiR; Dziennik Gazeta Prawna nr 225 (2601) z dnia Barysch K; To jeszcze nie koniec transformacji; Centre for European Reform; oraz Dziennik Gazeta Prawna nr 225 (2601) z dnia Cieślik A; Geografia inwestycji zagranicznych; Przedsiębiorstwa międzynarodowe w gospodarce światowej; Warszawa Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych; PAIiIZ; 5 Potocki M; W Rosji legalnie się nie da; Dziennik Gazeta Prawna nr 208 (2584) z dnia Rosińska M; Kierunki globalnych przepływów kapitałowych a znaczenie miękkich czynniki lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych w procesie decyzyjnym [w]: Karaszewski Wł. (red.); Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjnego przedsiębiorstw i regionów; Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; Toruń Rymarczyk J; Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa Studzińska K; Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na tle świata; [w]: W. Karaszewski (red.); Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce; Uniwersytet Mikołaja Kopernika; Toruń Word Investment Report (WIR); UNCTAD; New York-Geneva ; WIR Transnational Corporations, Agricultural Production and Development WIR2008- Transnational Corporations and the Infrastructure Challenge WIR2007- Transnational Corporations, Extractive, Industries and Development WIR FDI from Developing and Transition Economies: Implications for Development WIR TNCs and the Internationalization of R&D WIR2004- The Shift Towards Services WIR2003- FDI Policies for Development: National and International Perspectives WIR Transnational Corporations and Export Competitiveness WIR Cross-border M & A and Development WIR Foreign Direct Investment and the Challenge of Development WIR Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy WIR Transnational Corporations and Competitiveness WIR Transnational Corporations, Employment and the Workplace WIR Transnational Corporations and Integrated International Production WIR Transnational Corporations as Engines of Growth

20 Korporacje transnarodowe na rynkach Europy Środkowo-Wschodniej - wybrane aspekty inwestowania Celem opracowania jest próba oceny działalności korporacji transnarodowych na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej oraz wskazanie specyficznych cech inwestycji w regionie. Działalność korporacji analizowana jest w dwóch aspektach: inwestycji zagranicznych przyjmowanych, czyli napływu kapitału do regionu oraz rozwoju lokalnych podmiotów, które można zaliczyć do grona najpotężniejszych przedsiębiorstw współczesnego świata. W pierwszej części opracowania przedstawiono ponadto pewne aspekty teoretyczne dotyczące bezpośrednich inwestycji zagranicznych BIZ jako podstawowa forma ekspansji korporacji transnarodowych. Transnational Corporations on Central and Eastern European Markets - Selected Aspects of Investment The main aim of the paper is to asses Transnational Corporations activities on Central and Eastern European Markets, as well as pointing the specific feature of investments in the region. Author analyses corporations behavior in two aspects accepted international investments i.e. capital inflows to the region, and development enterprises of CEE origin who are the most prominent actors on global market. Additionally, in the first part of the article some theoretical basis of foreign direct investment is discussed it (FDI) is understood as an elementary form of transnational corporations expansion.