To idzie starość polityka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności Polski

Transkrypt

1 To idzie starość polityka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności Polski praca naukowo-badawcza przygotowana przez zespół ekspertów Fundacji Instytut Spraw Publicznych na zlecenie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Autorzy: dr Piotr Szukalski (red.) dr Iwona Oliwińska ElŜbieta Bojanowska Zofia Szweda-Lewandowska Warszawa, wrzesień 2008 ul. Szpitalna 5 lok.22, Warszawa, tel. (48 22) , fax. (48 22) isp@isp.org.pl, 1

2 Spis treści I. Piotr Szukalski, Wprowadzenie... 3 II. Piotr Szukalski, Starzenie się ludności wyzwanie XXI wieku Wprowadzenie Przyczyny procesu starzenia się ludności Etapy procesu starzenia się ludności Konsekwencje starzenia się ludności Apokaliptyczna demografia NajwaŜniejsze długookresowe tendencje zaprzeczające aksjomatom demografii apokaliptycznej Poszukiwanie nowych ról dla seniorów ku myśleniu o społecznej produktywności osób starszych Przygotowanie do starości jako zadanie jednostek i zbiorowości Podsumowanie ku promowaniu pomyślnego starzenia się III. Piotr Szukalski, Przygotowanie do starości jako zadanie dla jednostek i zbiorowości Wprowadzenie Cechy przygotowania do starości jednostek i populacji Przygotowanie się do starości jednostek przykłady działań Cel badania Podsumowanie IV. Iwona Oliwińska, Style Ŝycia współczesnych Polaków Wprowadzenie Style Ŝycia i ich elementy badania własne Podsumowanie V. Piotr Szukalski, Stan zdrowia Polek i Polaków na przedpolu starości Wprowadzenie Stan zdrowia Polaków na przedpolu starości w świetle badań GUS Deklaracje odnośnie stanu zdrowia Ograniczenia zdrowotne w wykonywaniu pracy i czynności codziennych Niepełnosprawność Podsumowanie VI. Zofia Szweda-Lewandowska, Rehabilitacja zawodowa Wprowadzenie Przygotowanie do starości Pojęcia Prewencja rentowa Osoby niepełnosprawne w Polsce Niepełnosprawność w badaniu To idzie starość Analiza wyników badania Wnioski Rekomendacje VII. Piotr Szukalski, Aktywność zawodowa i plany odnośnie wieku przechodzenia na emeryturę Wprowadzenie Aktywność zawodowa osób na przedpolu starości i wiek przechodzenia na emeryturę w Polsce w ostatnich latach Wyniki badania Kulturowo-społeczne uwarunkowania wczesnej dezaktywacji zawodowej osób starszych Podsumowanie: wnioski i rekomendacje VIII. ElŜbieta Bojanowska, Opieka nad ludźmi starszymi Wprowadzenie Rodzina i środowisko zamieszkania jako miejsce Ŝycia człowieka starszego Odpowiedzialność za opiekę nad osobami starszymi: Formy i rodzaje pomocy na starość oraz podmioty ją świadczące Obawy i niepokoje osób starszych Podsumowanie: wnioski i rekomendacje IX. Piotr Szukalski, Podsumowanie: wnioski i rekomendacje

3 Piotr Szukalski Wprowadzenie Świadomość nieuchronnego starzenia się ludności staje się powoli stałym elementem wszystkich wizji przyszłości. Wszak wszelkie projekcje chcąc, nie chcąc uwzględniają skutki wzrostu frakcji osób starszych 1. Ten proces demograficzny pociąga za sobą wiele waŝkich skutków, których nie zawsze jesteśmy świadomi i na które nie zawsze moŝemy się przygotować. Demografia jest jednak tą sferą rzeczywistości, która jest dość dobrze rozpoznana i pozwala na budowanie wiarygodnych osądów dotyczących przyszłości. Wszak, jeśli chcemy dowiedzieć się, ile za 20 lat będzie Ŝyło osób np. siedemdziesięcioletnich, moŝna to ustalić dość prosto i dokładnie, postarzając dzisiejszych pięćdziesięciolatków o lat Gorzej jest z przygotowaniem się na skutki owych zmian, zwłaszcza gdy związane są z podejmowaniem kosztownych decyzji przez decydentów politycznych. Z uwagi na oddziaływanie cyklu politycznego a tym samym preferowanie działań przynoszących szybkie, dostrzegalne w ramach jednej kadencji rezultaty na skłonność do dokonywania niepopularnych kroków, wszystkie dalekosięŝne akcje i programy z góry skazane są na mniejsze zainteresowanie policy-makerów. W niniejszym opracowaniu dotykamy takiego właśnie zagadnienia łatwo przewidywalnego co do przebiegu, trudniej co do rezultatów a mianowicie starzenia się ludności Polski. Wysyp urodzeń w latach następujących po II wojnie światowej, tzw. powojenny wyŝ demograficzny, w naturalny sposób po upływie sześciu dekad przekształca się w wysyp siwych głów. Póki co problem ten dostrzeŝony został na serio w naszym kraju jedynie w połowie lat 1990., gdy pod wpływem tak skonsolidowanej opinii ekspertów krajowych, jak i organizacji międzynarodowych, w obawie przez krachem systemu finansów publicznych przeprowadzono reformę systemu ubezpieczeń społecznych (niedokończona notabene po dziś dzień z powodu braku aktów wykonawczych). JednakŜe starzenie się generacji powojennego wyŝu demograficznego przekładać się będzie nie 1 Zob. choćby wydany w roku 2007 raport Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus PAN, w którym wątek starzenia się ludności pojawia się w większości cząstkowych raportów (Europa w perspektywie roku 2050, 2007, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus PAN, Warszawa). 2 Z technicznego punktu widzenia postarzanie polega na ustaleniu, jaka część obecnie Ŝyjącej populacji w danym wieku, przeŝyje interesujący nas okres, a zatem polega na określeniu poziomu umieralności. PoniewaŜ zmiany umieralności w długim okresie są dość łatwe do ustalenia (znany jest kierunek zmian redukcja częstości zgonów, sprzeczać moŝna się jedynie o tempo ale i to w dość wąskim przedziale), tego 3

4 tylko na sferę ubezpieczeń społecznych, czy szerzej zabezpieczenia społecznego (choć równieŝ wciąŝ niedoceniane pozostają kwestie zapewnienia w przyszłości opieki zdrowotnej i usług opiekuńczo-pielęgnacyjnych). Proces ten oddziaływać będzie bowiem na kaŝdą w zasadzie sferę Ŝycia, od mieszkalnictwa i usług rynkowych do transportu publicznego czy portali internetowych. Tymczasem choćby odłoŝenie dyskusji nad wprowadzeniem ubezpieczenia pielęgnacyjnego ad Kalendas Graecas jest świadectwem braku zainteresowania przygotowywaniem się do dalekosięŝnych i przewidywalnych skutków starzenia się ludności przez polskich decydentów. Czas zatem przypomnieć szerszemu gremium o problemie, lecz nie jedynie poprzez formułowanie projekcji brzmiących jak złowróŝbne caveat, lecz raczej poprzez opracowanie o charakterze poniekąd poradnika rozwiązywania problemów. Poradnika tym bardziej skłaniającego do refleksji, iŝ koncentrującego swoje zainteresowanie na konkretnych osobach, które dopiero w perspektywie najbliŝszych lat osiągną starość. Pierwotnym celem prezentowanego w niniejszym tomie badania było określenie, jak do swej własnej starości przygotowuje się powojenny wyŝ demograficzny i na ile skłonny jest do modyfikowania własnych planów Ŝyciowych pod wpływem zewnętrznych bodźców. Przypomnę, iŝ termin powojenny wyŝ demograficzny uŝywany jest dla określenia osób urodzonych w latach (niekiedy przedział ten jest definiowany ) Ogółem w okresie w fazie powojennej kompensacji urodziło się 11,12 mln osób, spośród których po dziś dzień Ŝyje 8,4 mln. Pokolenie powojennego wyŝu demograficznego stanowi zatem 22% populacji Polaków. Zaś od przyszłych zachowań tej podzbiorowości, jej wyborów odnośnie momentu przejścia na emeryturę, dbałości o zdrowie, umiejętności podtrzymywania nieformalnych więzi, skłonności do oszczędzania zaleŝeć będzie w nadchodzących trzech dekadach stabilność ekonomiczna, społeczna i polityczna naszego kraju. Powojenny wyŝ choć doceniany, a niekiedy przeceniany, jako siła sprawcza dotychczasowych przemian politycznych i gospodarczych 3 do tej pory nie był w zasadzie przedmiotem szerszych badań o charakterze prospektywnym. Wyjątkiem w typu szacunki są bardzo wiarygodne. Z kolei, gdy mówimy o osobach po 40. roku Ŝycia z uwagi na ich niską skłonność do zmiany miejsca zamieszkiwania, migracje bardzo słabo modyfikują liczbę seniorów. 3 W przypadku gospodarki wchodzenie wyŝu na rynek pracy od połowy lat związane było np. z rozluźnianiem kryteriów uzyskiwania przez starszych pracowników emerytur w celu zwolnienia stanowisk dla młodzieŝy, zaś w przypadku polityki formułowane są sądy, iŝ bez wyŝowego przekonania jak nas jest wielu nie byłoby pierwszej Solidarności (zob. Mortimer-Szymczak H., 2001, Etapy rozwoju polityki zatrudnienia (próba periodyzacji), [w:] J. T. Kowaleski (red.), Teraźniejszość i przyszłość demograficzna polskich regionów, Wyd. Absolwent, Łódź, ). 4

5 tym względzie był wydany kilka lat temu tom przygotowany przez krakowskich demografów i ekonomistów 4, w którym jednakŝe wątek prospektywny ogranicza się do analiz ilościowych na bazie prognozy demograficznej GUS z W naszym przypadku postanowiliśmy odejść od suchego wnioskowania na podstawie dostępnych źródeł wtórnych na rzecz oddania głosu osobom bezpośrednio nas interesującym. Skonstruowana przez nas ankieta miała zatem za zadanie ocenę własnego potencjału na starość w reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie osób urodzonych w fazie powojennej kompensacji. Pomysłem tym zainteresował się Instytut Spraw Publicznych, który juŝ wcześniej w swej działalności badawczej podejmował wątki przygotowania do starzenia się ludności Polski 5. W trakcie dyskusji nad koncepcją badań zdecydowaliśmy się nieco rozszerzyć badaną zbiorowość, aby włączyć wszystkie roczniki przynaleŝące do powojennego wyŝu demograficznego tych, którzy znajdują się na przedpolu starości. Pod tym ostatnim pojęciem specjaliści z zakresu zdrowia publicznego rozumieją osoby będące w wieku lat. W tej właśnie zbiorowości stanowiącej w Polsce 10,5 mln mieszkańców, co odpowiada 27,6% ogółu ludności naszego kraju postanowiliśmy przyjrzeć się kilku zagadnieniom posiadającym w naszej opinii kluczowe znaczenie z punktu widzenia moŝliwości przygotowania się na starość indywidualną i zbiorową oraz oddziaływania na przygotowanie jednostkowe. Do tych newralgicznych obszarów tematycznych zaliczyliśmy: - styl Ŝycia: sposób wykorzystywania wolnego czasu rzutujący na umiejętność gospodarowania czasem oraz podejście do siebie jako aktywnej jednostki sprawczej myślącej perspektywicznie, korzystającej z dobrodziejstw nowoczesności, oddziałującej na swój stan zdrowia; - stan zdrowia: ocenę własnej moŝliwości dalszego samodzielnego funkcjonowania; - rehabilitację: skłonność do podejmowania działań mających przywrócić samodzielność funkcjonalną i ekonomiczną; - aktywność zawodową: gotowość osób na przedpolu starości do wydłuŝenia okresu wykonywania pracy zawodowej i jej uwarunkowania; 4 Pociecha J. (red.), 2003, Ekonomiczne konsekwencje osiągania wieku emerytalnego przez generacje powojennego wyŝu demograficznego, Wyd. AE, Kraków, 160 s. 5 Halik J. (red.), 2002, Starzy ludzie. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa, ISP, Warszawa, 173 s. 5

6 - opiekę nad osobami starszymi: realizowane obecnie i oczekiwane formy wspierania osób starszych przez rodzinę i instytucje społeczne. Koncepcja badania została uznana za interesującą przez Departament Prewencji i Rehabilitacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który sfinansował przeprowadzone przez grupę ekspertów ISP prace badawcze. W efekcie na przełomie października i listopada 2007 r. przeprowadzono ogólnopolskie, reprezentatywne badanie wśród 1500 respondentów w wieku lat, wyniki którego prezentujemy w niniejszym tomie 6. Oddając Czytelnikowi niniejsze studium, mamy nadzieję, iŝ prezentowane w nim opracowania cząstkowe stanowić będą materiał do własnych przemyśleń odnośnie stanu ducha Polek i Polaków na przedpolu starości, ich percepcji własnej starości, gotowości do kształtowania własnej przyszłości, a przede wszystkim gotowości do przejęcia odpowiedzialności za siebie na stare lata. Przemyślenia zaś staną się zaczynem prowadzącym do przeformułowania i uskutecznienia działań podejmowanych przez władze publiczne róŝnego szczebla ukierunkowanych na przeciwdziałanie problemom, jakie w nieunikniony sposób związane są ze wzrostem udziału osób starszych. Literatura: Europa w perspektywie roku 2050, 2007, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus PAN, Warszawa, s. Halik J. (red.), 2002, Starzy ludzie. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa, ISP, Warszawa, 173 s. Mortimer-Szymczak H., 2001, Etapy rozwoju polityki zatrudnienia (próba periodyzacji), [w:] J. T. Kowaleski (red.), Teraźniejszość i przyszłość demograficzna polskich regionów, Wyd. Absolwent, Łódź, Pociecha J. (red.), 2003, Ekonomiczne konsekwencje osiągania wieku emerytalnego przez generacje powojennego wyŝu demograficznego, Wyd. AE, Kraków, 160 s. 6 Badanie zostało przeprowadzone pod koniec 2007 roku. Badaniu poddano reprezentatywną z punktu widzenia płci, wieku i miejsca zamieszkiwania ankietowanych próbę Polaków w wieku od 45 do 65 lat. Wywiady prowadzili przeszkoleni ankieterzy jednego z profesjonalnych ośrodków badania opinii publicznej. Wywiady wśród 1500 wylosowanych respondentów przeprowadzono metodą face-to-face. 6

7 Piotr Szukalski Starzenie się ludności wyzwanie XXI wieku 7 1. Wprowadzenie Proces starzenia się ludności przez wiele osób postrzegany jest jako zjawisko w długim okresie najwaŝniejsze w XXI wieku z punktu widzenia gospodarki i zasad Ŝycia społecznego. Percepcji tej towarzyszy odkrywanie na nowo problematyki wzrostu frakcji seniorów. Na poziomie mikro starość jest odkrywana na nowo jako faza Ŝycia, która z jednej strony staje się powoli etapem w mniejszym lub większym stopniu dostępnym dla kaŝdego 8, z drugiej zaś dzięki odpowiedniemu przygotowaniu nie musi być w nieunikniony sposób związana z brakiem zdrowia i zaleŝnością od innych. Jednocześnie następuje wyraźne przeformułowanie podejścia do procesu starzenia się ludności na poziomie makro od jednoznacznego definiowania interesującego nas zjawiska w kategoriach zagroŝenia dla długookresowego rozwoju ku pojmowaniu go w kategoriach wyzwania, jeszcze jednego wyznacznika społeczeństwa ryzyka. Celem pierwotnym niniejszego tekstu jest próba wskazania najwaŝniejszych płaszczyzn, których dotyczyła prowadzona w trakcie ostatniego półwiecza dyskusja wokół problematyki wzrostu udziału seniorów i nestorów. Celem wtórnym zaś wskazanie najwaŝniejszych pól badań, jakie powinny być podjęte przez specjalistów z zakresu gerontologii społecznej, specjalistów chcących minimalizować wpływ niekorzystnych zmian na poziomie indywidualnym i zbiorowym, jakie związane są ze starzeniem się tak indywidualnym, jak i populacyjnym. Akcent w całym niniejszym opracowaniu połoŝony 7 W niniejszym tekście wykorzystałem fragmenty dwóch innych opracowań mego autorstwa (Szukalski P., 2006a, Proces starzenia się ludności. Przyczyny, etapy, konsekwencje, [w:] T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Wyd. Via Medica, Gdańsk, 13-18; Szukalski P., 2006b, ZagroŜenie czy wyzwanie proces starzenia się ludności, Polityka Społeczna, nr 9, 6-10). 8 Dzięki długookresowemu spadkowi umieralności obecnie zgodnie z tablicami trwania Ŝycia zdecydowana większość noworodków ma szansę na doŝycie starości. Jeśli porównamy przykładowo jednostki urodzone we Francji, generacyjne tablice trwania Ŝycia będące dziełem spółki J. Vallin i F. Meslé wskazują, iŝ 34% męŝczyzn urodzonych w 1806 roku osiągnęło 60 lat, dla urodzonych w roku 1900 było to 48,9%, zaś dla nowo narodzonych w 1996 będzie to najprawdopodobniej 94,4%. W przypadku kobiet odpowiednie wielkości wynoszą 36,2%, 59,7%, 96,8%. Z kolei do wieku 80 lat doŝywa w trzech powyŝszych generacjach odpowiednio 7,7%, 17,2%, 80,6% męŝczyzn i 9,8%, 35,1%, 92,2% kobiet (zob. Vallin J., Meslé F., 2001, Tables de mortalité françaises pour les XIXe et XXe siècles et projections pour le XXI siècle, Données Statistiques, nr 4, 102 s. + płyta CD). 7

8 zostanie co prawda przede wszystkim na starzeniu się ludności, ale chcąc, nie chcąc zagadnienia starzenia się jednostkowego, fizjologicznego i społecznego będą wielokrotnie przywoływane. 2. Przyczyny procesu starzenia się ludności Proces starzenia się ludności, tj. wzrost odsetka ludzi powyŝej 60. (granica uŝywana na kontynencie europejskim) lub 65. roku Ŝycia (propozycje ONZ, akceptowane w USA i Wielkiej Brytanii), jest nieuniknioną konsekwencją długookresowych przemian dwóch składowych ruchu naturalnego rozrodczości i umieralności. W trakcie ostatnich lat wszystkie społeczeństwa Europy (i prawie wszystkie społeczeństwa świata) przeŝyły zmianę reŝimu reprodukcji (odtwarzania się) ludności: od reprodukcji rozrzutnej, odznaczającej się wysokim natęŝeniem urodzeń i zgonów, do reprodukcji oszczędnej z niską rodnością i umieralnością. PowyŜsze przemiany w syntetyczny sposób ujęte są w koncepcji przejścia demograficznego i towarzyszących temu przejściu dwóch innych, długookresowych zmianach przejściu epidemiologicznym i przejściu zdrowotnym. Teoria przejścia demograficznego przyjmowana powszechnie i z niewielkimi zastrzeŝeniami, dotyczącymi bardziej mechanizmu wyjaśniającego przyczyny zmian niŝ ich przebiegu opisuje proces przemian reprodukcji ludności (graficzna prezentacja tego modelu zamieszczona jest na rys. 1). W okresie przedtranzycyjnym (zamiennie z pojęciem przejście uŝyć moŝna terminu tranzycja ) Ŝycie ludzkie naraŝone było na stałe, wysokie ryzyko zgonu, które w okresach klęsk Ŝywiołowych (susze, powodzie, nieurodzaje), epidemii i wojen wzrastało dodatkowo. W rezultacie typowy noworodek miał przed sobą ok lat Ŝycia, głównie wskutek wysokiej umieralności w pierwszych latach Ŝycia (ok. ¼ noworodków umierało w pierwszym roku Ŝycia, ok. połowa nie doŝywała wieku 20 lat). Aby w takich warunkach zapewniona była równowaga ekologiczna (tj. pełne wykorzystanie dostępnych danej populacji zasobów) i jednocześnie zastępowalność pokoleń, typowa kobieta musiała wydać na świat 6-8 dzieci. W efekcie współwystępowania wysokiej umieralności i wysokiej dzietności udział ludzi starych pozostawał na poziomie niskim (ok. 4-6% ludności w wieku 60 lat i więcej), aczkolwiek niestabilnym (w okresach epidemii dotykających głównie dzieci i młodzieŝ udział seniorów podnosił się, niekiedy znacznie, podczas gdy w warunkach normalnych osiągała bardzo niski poziom). 8

9 Druga połowa XVIII w. przyniosła ze sobą postęp w zakresie twardych (obiektywnych), jak i miękkich (mentalnych) determinant stanu zdrowia i umieralności ludności. Opanowanie nowych upraw i technik pozyskiwania Ŝywności, rozwój technologiczny w sferze ochrony zdrowia z jednej strony, z drugiej powolne rozprzestrzenianie się racjonalistycznego (szukającego logicznych, pozbawionych wpływu czynnika ponadnaturalnego determinant stanu zdrowia) i demokratycznego (uznającego, iŝ zdrowie i długie Ŝycie jest dobrem niezbędnym kaŝdemu, nie tylko warstwom wyŝszym) spojrzenia na świat doprowadziło do powolnego obniŝania się umieralności. Rodność pozostała bez zmian, lecz łącznym efektem był najpierw spadek (rezultat relatywnie szybkiego obniŝenia się prawdopodobieństwa zgonu w pierwszych latach Ŝycia), a następnie wzrost odsetka ludzi starszych (efekt obniŝania się umieralności w średnim i starszym wieku). Kolejny etap przejścia demograficznego związany jest z szybkim obniŝaniem się rodności przy jednoczesnej powolnej redukcji współczynników zgonów, głównie wśród ludzi w wieku średnim i starszym. Działa tu mechanizm dąŝenia do równowagi ekologicznej (dopasowania liczby ludności do dostępnych zasobów), ograniczający tempo wzrostu liczby ludności. NiezaleŜnie od typu motywacji do limitowania liczby potomstwa (altruistyczna ukierunkowana na zwiększenie średniej wartości inwestycji w kapitał ludzki potomstwa; egoistyczna związana z rozpatrywaniem decyzji prokreacyjnych w kategoriach ekonomicznych kosztów i korzyści) konsekwencją takiego zachowania było zwiększenie się frakcji osób starszych. 9

10 Rys. 1 Przejście demograficzne a przejście epidemiologiczne Etapy przejścia epidemiologicznego choroby zakaźne i głód cofająca się pandemia choroby degeneratywne I cywilizacyjne opóźnione występowanie chorób degeneratywnych współczynniki Przyrost naturalny surowy współczynnik urodzeń surowy współczynnik zgonów Etapy przejścia demograficznego przedtranzycyjny wczesny późny posttranzycyjny Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu Równolegle z przejściem demograficznym zachodzą dwa inne, ściśle związane przejścia epidemiologiczne i zdrowotne. Pierwsze z nich skrótowo przedstawić moŝna jako proces przebiegający dwupłaszczyznowo. Jest to zatem: 1) zmiana podstawowych przyczyn zgonów od dominacji chorób zakaźnych i pasoŝytniczych do dominacji chorób degeneratywnych (związanych z procesem kumulacji losowych szkód występujących w organizmie) i cywilizacyjnych (związanych ze stylem Ŝycia, naduŝywaniem antystresorów, zanieczyszczeniem środowiska); 2) zmiana rozkładu zgonów według wieku od dominacji zgonów występujących w pierwszych miesiącach i latach Ŝycia do dominacji zgonów występujących w 7., 8., i ostatnio 9. dekadzie Ŝycia. Z kolei przejście zdrowotne będące pojęciem włączającym w siebie kategorię przejścia epidemiologicznego uznawane jest za pojęcie umoŝliwiające opis zmian w długim okresie stanu zdrowia i sprawności ludności poprzez odwoływanie się do osiągalnych i porównywalnych pośrednich wskaźników stanu zdrowia. UtoŜsamione moŝe ono być z demokratyzacją i upublicznieniem medycyny (odejściem od uznania, iŝ zdrowie jest uzaleŝnione jedynie od prywatnej woli jednostki i jej zasobności), zmianą jej celu (od ingerowania w przypadkach cięŝkich chorób do przeciwdziałania ich występowaniu), skuteczności (np. dzięki rozwojowi technologii, farmakologii) i modelu (od modelu socjomedycznego uznającego jedność umysłu i ciała przez biomedyczny koncentracji na terapii ciała, bez uwzględniania kontekstu choroby z powrotem do socjomedycznego). Konsekwencją dwóch wspomnianych przejść jest 10

11 wydłuŝanie się trwania ludzkiego Ŝycia, a jednocześnie poprawa stanu zdrowia ludności, odraczanie momentu pojawiania się chronicznych chorób. Po zakończeniu przejścia demograficznego w ostatnich dekadach pojawił się niespodziewany etap rozwoju demograficznego, nazywany niekiedy drugim przejściem. Jego najwaŝniejszym przejawem, z punktu widzenia naszych zainteresowań, jest utrzymywanie się w długim okresie natęŝenia urodzeń na poziomie nie gwarantującym prostej zastępowalności pokoleń, tj. nadwyŝka liczby zgonów nad liczbą urodzeń. W konsekwencji wzrasta względna waŝność licznych generacji urodzonych kilka dekad temu. Tytułem ilustracji, przywołajmy przykład ziem polskich, gdzie przejście demograficzne w zaleŝności od zaboru rozpoczęło się ok roku. W efekcie, choć w Królestwie Polskim w 1848 r. osoby w wieku 60 lat i więcej stanowiły 3,4% ludności ogółem, na ziemiach wchodzących w skład II RP ok. roku 1900 udział ten osiągnął juŝ poziom 6,2%, w ,8%, na obecnym obszarze Polski w 1950 r. 8,3%, w ,0%, w %, zaś w 2007 r. 18%. Związek pomiędzy poziomem dzietności, natęŝeniem umieralności a stopniem zaawansowania procesu starzenia się ludności przedstawiony jest w tab. 1. Dzietność opisana jest przez współczynnik reprodukcji brutto liczbę dziewczynek, jaką przeciętnie kobieta wydaje w trakcie swego całego Ŝycia rozrodczego (w warunkach dąŝenia do niezmienionej liczby ludności przy niskim poziomie umieralności wystarcza, gdy matka wydaje jedną zastępującą ją córkę; im umieralność jest wyŝsza, tym potrzeba średnio wyŝszej liczby córek). Umieralność scharakteryzowana jest przez przeciętne trwanie Ŝycia noworodka, tj. syntetyczny miernik, określający średnią liczbę lat, jaką przy danej częstości występowania zgonów, ma do przeŝycia noworodek, niezaleŝnie od swej płci. Tab. 1. Odsetek osób w wieku 65 i więcej lat (w %) w populacji stabilnej o róŝnych kombinacjach płodności i umieralności Współczynnik Dalsze trwanie Ŝycia noworodka reprodukcji brutto ,0 5,8 5,9 5,9 5,9 6,1 7,5 1,0 14,5 14,9 15,5 15,7 16,5 20,2 0,8 17,8 18,9 19,7 20,1 21,2 25,9 Źródło: Uhlenberg P., 1992, Population aging and social policy, Annual Review of Sociology, vol. 18, s

12 PowyŜsza tablica wskazuje na dwa podstawowe źródła starzenia się ludności: tzw. starzenie się od dołu piramidy wieku ludności 9 i starzenie się od góry tejŝe piramidy. W pierwszym przypadku proces starzenia się ludności jest konsekwencją szybkiego spadku liczby urodzeń i tym samym relatywnego wzrostu znaczenia ludności w starszym wieku. W przypadku drugim źródłem starzenia się populacji są przemiany umieralności wzrost liczby bezwzględnej osób starych i bardzo starych związany z wyŝszym prawdopodobieństwem przeŝycia przez wcześniejsze etapy Ŝycia. Dotychczas waŝniejszym źródłem procesu starzenia się ludności było ograniczanie dzietności, aczkolwiek wiele wskazuje, iŝ w przyszłości wraz z koncentrowaniem się redukcji umieralności głównie wśród ludności starszej wzrastać będzie waga starzenia się populacji od góry piramidy wieku. Potwierdzeniem powyŝszej konstatacji jest porównanie wpływu wyodrębnionych zmian współczynnika reprodukcji brutto i dalszego trwania Ŝycia na frakcję seniorów na podstawie danych zawartych w powyŝszej tablicy. Przy porównywalnej relatywnej zmianie poziomu dzietności (2,0 do 0,8) i umieralności (80 lat do 30 lat) znacznie większa jest waga zmiany płodności na poziom zaawansowania procesu starzenia się ludności. NiŜszy poziom umieralności odnotowywany w populacji kobiet jest odpowiedzialny za fakt, iŝ zbiorowość kobiet we współczesnych społeczeństwach charakteryzuje się wyŝszym stopniem zaawansowania procesu starzenia się ludności niŝ populacja męŝczyzn (przykładowo w Polsce w 2007 roku udział osób w wieku 60 lat i więcej wynosił wśród kobiet 21%, zaś wśród męŝczyzn 14,8%). 3. Etapy procesu starzenia się ludności W ramach długookresowego procesu zmiany struktury wieku ludności jako rezultatu wspomnianych powyŝej przejść wyodrębnić moŝna kilka logicznych etapów. Jak pamiętamy, etap wyjściowy odznacza się bardzo niskim udziałem seniorów. Dopiero mechanizm przejścia demograficznego warunkuje pojawienie się zmian. W pierwszej kolejności następuje odmłodzenie struktury wieku ludności. Dopiero kolejne sekwencje procesu zmian demograficznych związane są ze starzeniem się ludności początkowo powolny, później szybki wzrost odsetka seniorów jako konsekwencja starzenia się od 9 Piramida wieku ludności to graficzna prezentacja struktury wieku ludności. Na osi pionowej umieszczona jest informacja o wieku, zaś na dwóch osiach poziomych lewej dla męŝczyzn i prawej dla kobiet poziome 12

13 dołu piramidy wieku, dopiero na późniejszym etapie, pod koniec przejścia demograficznego szybki wzrost owego odsetka wynikający ze starzenia się od góry. Wpływ starzenia się od dołu piramidy wieku jest efektem ograniczenia dzietności, efektem osłabianym przez redukcję wysokiej niegdyś umieralności w pierwszych latach Ŝycia. Starzenie się od góry wynika z szybkiego ograniczania umieralności wśród dorosłych, którzy dzięki temu w coraz większym odsetku doŝywają zaawansowanego wieku. Panuje przy tym zasada, iŝ początkowo redukcji podlega natęŝenie zgonów wśród dzieci i młodzieŝy oraz w młodszych grupach wieku dorosłego, dopiero relatywnie niedawno wyraźnie obniŝać się począł poziom umieralności wśród seniorów i osób najstarszych 10. Ostatnie dekady wraz z nadejściem drugiego przejścia demograficznego ponownie wzmogły wagę starzenia się od dołu. Wraz z pojawieniem się redukcji umieralności wśród starszych grup wieku rozpoczyna się niezwykle waŝny etap tzw. podwójne starzenie się ludności, tj. wzrost w ramach populacji seniorów udziału starych starych, a następnie najstarszych starych 11. W przyszłości spodziewany jest szybki wzrost liczby osób najstarszych, z najbardziej dynamiczną zmianą liczby stulatków 12 (niektórzy mówią o eksplozji stulatków ). Na przebieg procesu starzenia się ludności niekiedy wpływ mają zdarzenia nadzwyczajne. Owe zdarzenia to kryzysy społeczne (tj. przełomy dotykające całe zamieszkujące dany obszar zbiorowości) o charakterze politycznym (wojny), ekonomicznym (dekoniunktura gospodarcza) i normatywnym (zmiany mentalne), które determinują z jednej strony skłonność do zawierania związków małŝeńskich i posiadania potomstwa, z drugiej strony poprzez dostępność dobrej jakości wyŝywienia, opału i środków higieny stan zdrowia i częstość zgonów ludności. W polskich warunkach takim istotnym i posiadającym po dziś dzień wpływ na przebieg procesu starzenia się ludności zdarzeniem była II wojna światowa przyspieszony wzrost odsetka ludzi starych w najbliŝszych dekadach uwarunkowany będzie dochodzeniem do wieku 60 lat duŝych liczebnie generacji urodzonych w okresie powojennej kompensacji urodzeń (tj. w latach ). belki wskazują na liczbę ludności danej płci w danym wieku. Informacja o liczbie moŝe być podana w wielkościach bezwzględnych (tysiące, miliony osób) bądź względnych (odsetek ludności danej płci). 10 Szukalski P., 2003, Trwanie Ŝycia osób starych w Europie na przełomie XX i XXI wieku, Gerontologia Polska, nr 2, W amerykańskiej literaturze gerontologicznej popularny jest podział zbiorowości seniorów na trzy grupy: młodych starych (osoby w wieku lata), starych starych (75-84 lata) i najstarszych starych (85 lat i więcej). 13

14 4. Konsekwencje starzenia się ludności Mówiąc o konsekwencjach procesu starzenia się, zdawać sobie naleŝy sprawę z ich wieloaspektowego charakteru. W niniejszym miejscu chciałbym ograniczyć się do konsekwencji przejawiających się w sferze ekonomii, opieki zdrowotnej, relacji międzypokoleniowych w społeczeństwie i w rodzinie. Chcąc dokonać egzemplifikacji, odwoływać się będę do badań bazujących na najnowszej wersji prognozy demograficznej GUS, wersji pochodzącej z 2008 roku. Zgodnie ze wspomnianą prognozą opracowaną na lata na jej koniec liczba ludności Polski zmniejszyć się ma z 38,1 mln osób mieszkających w naszym kraju w 2007 r. do 36 mln osób w 2035(tj. o 5,5% stanu początkowego). Jednocześnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym (zob. niŝej) zwiększyć się ma o 3,54 mln, czyli o 64,4%. Z punktu widzenia ekonomii podstawowe znaczenie ma zwiększające się obciąŝenie ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym. W tym przypadku bardziej właściwe byłoby zapewne posługiwanie się miarą określającą stosunek pracujących do pobierających świadczenia emerytalne i rentowe, tym niemniej tradycyjnie uŝywany jest współczynnik obciąŝenia ekonomicznego określający stosunek ludności w wieku poprodukcyjnym (kobiety 60 lat i więcej, męŝczyźni 65 lat i więcej) i ludności w wieku produkcyjnym (kobiety lat, męŝczyźni lat). Stosunek ten zwiększyć ma się w Polsce pomiędzy rokiem 2007 a 2030 z 24,8 osób w wieku poprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym na 43,7. Oznacza to, iŝ chcąc utrzymać wysokość świadczeń emerytalno-rentowych i poziom opieki zdrowotnej seniorów naleŝy oczekiwać zwiększonych obciąŝeń fiskalnych nakładanych na wynagrodzenia i na wydatki ponoszone głównie przez osoby aktywne zawodowo. Proces starzenia się ludności stawia nowe zadania przed systemem opieki zdrowotnej. Osoby starsze częściej są pacjentami otwartych i zamkniętych placówek ochrony zdrowia (przykładowo, częstość hospitalizacji dla chorób układu krąŝenia była w roku 1999 blisko 12-krotnie wyŝsza wśród osób w wieku 65 lat i więcej niŝ wśród osób w wieku lat). Szacunki dokonane na bazie poprzedniej prognozy demograficznej z roku 2003 mówiły, Ŝe 12 Przykładowo według najnowszej prognozy GUS z 2008 r. dla Polski liczba osób w wieku lat wzrosnąć ma w latach o 40%, lat o 65,6%, zaś 85 lat i więcej o 90%. Jednocześnie liczba stulatków będzie wyŝsza o 253%. 14

15 pomimo spadku liczby mieszkańców naszego kraju pod wpływem procesu starzenia się liczba niepełnosprawnych wzrośnie przy załoŝeniu braku zmian częstości niepełnosprawności w poszczególnych grupach wieku między rokiem 2002 a 2030 o 32,7% 13. Inne obliczenia na bazie tej samej projekcji zmian liczby ludności mówią np. o samoczynnym wzroście liczby złamań osteoporotycznych o 34% w tym samym okresie 14. Z kolei szacunki dotyczące finansowych potrzeb systemu opieki zdrowotnej mówią o konieczności przeciwdziałania procesowi starzenia się ludności w postaci realnego 13% wzrostu wydatków w najbliŝszym dwudziestoleciu, aby utrzymać poziom świadczeń medycznych na stałym poziomie. Z uwagi na podwójne starzenie się ludności wzrośnie zwłaszcza zapotrzebowanie na procedury związane ze specyficznymi potrzebami najstarszych pacjentów. Poza czynnikiem demograficznym zapotrzebowanie na opiekę medyczną nad seniorami wynikać będzie z przemian mentalnych coraz częstszemu odchodzeniu od postrzegania starości jako okresu nieuniknionej niepełnosprawności i chronicznych chorób na rzecz percepcji tej fazy Ŝycia jako wolnej od powyŝszych przypadłości. Starzenie się ludności pociąga za sobą równieŝ zmianę relacji międzypokoleniowych, tak w społeczeństwie, jak i w jego podstawowej jednostce rodzinie. W ramach społeczeństwa pojawia się z jednej strony nowa waloryzacja seniorów (dowartościowywanie tej grupy ludności jako wyborców, czy zasobnych konsumentów) oraz zachęcanie do wzrostu społecznej produktywności tej grupy wieku (partycypacja w Ŝyciu politycznym, kulturalnym, wolontariacie, przedłuŝanie okresu aktywności zawodowej). Z drugiej strony mamy do czynienia z rozprzestrzenianiem się ideologii ageizmu (dyskryminacji ze względu na wiek) bazującej na wspomnianym wzroście obciąŝeń podatkowych jako konsekwencji wzrostu liczby osób starszych, kulcie młodości i niedostosowaniu wielu seniorów do szybkiego tempa zmian technologicznych, jakim podlega współczesne społeczeństwo, postrzeganiu pracujących ludzi starych jako zabierających stanowiska pracy bezrobotnej młodzieŝy. RównieŜ w rodzinie zmienia się pozycja seniorów z jednej strony wzrasta waga międzypokoleniowej więzi emocjonalnej i prywatnych transferów intergeneracyjnych (dary rzeczowe i finansowe, uŝyczanie mieszkania, wzajemna opieka, świadczenie 13 Szukalski P., 2004b, Projekcja liczby niepełnosprawnych seniorów do roku 2030, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagroŝenia, Wyd. UŁ, Łódź,

16 róŝnorodnych usług). Z drugiej strony zasada intymności na dystans (tj. oddzielnego zamieszkiwania dorosłych przedstawicieli róŝnych generacji) zmniejsza współzaleŝność. W przyszłości coraz większą wagę dla relacji w rodzinie i poza nią mieć będą obserwowane obecnie tendencje w zakresie formowania związków (upowszechnianie się Ŝycia w samotności), bezdzietności i małodzietności, rozwodów. W ich konsekwencji erozji ulegnie demograficzny wymiar rodziny, a w rezultacie zmniejszy się prawdopodobieństwo posiadania opiekuna rodzinnego i zwiększy obciąŝenie takich opiekunów. Zmiany takie spowodują konieczność dalszego przeformułowania polityki gospodarczej i społecznej (w tym i systemu ochrony zdrowia i usług opiekuńczych). 5. Apokaliptyczna demografia 15 Od momentu zainteresowania się konsekwencjami procesu starzenia się ludności ludzie nauki i polityki postrzegali wzrost udziału seniorów i wydłuŝanie się trwania Ŝycia w okresie starości jako zjawiska niepokojące. Owo jednomyślne w przeszłości w zasadzie mniemanie nazwane przez E. Gee demografią apokaliptyczną 16 iŝ wzrastająca liczba osób starszych mieć będzie katastrofalne skutki dla społeczeństwa, zasadzało się na pięciu aksjomatach : 1) homogenizacji zbiorowości seniorów; 2) obwinianiu osób starszych; 3) postrzeganiu procesu starzenia się w kategoriach problemu społecznego; 4) rozbudzaniu konfliktów międzypokoleniowych na bazie dyskusji o międzypokoleniowej (nie)sprawiedliwości i (nie)równości; 5) bezwzględnym i stałym łączeniu procesu starzenia się z polityką społeczną. Zanim przyjrzymy się pokrótce powyŝszym aksjomatom i ich prawdziwości, warto zaznaczyć, iŝ w rzeczywistości demografia apokaliptyczna bazuje na jeszcze jednym, nieuwzględnionym przez E. Gee, załoŝeniu nieuniknionym pogarszaniu się wraz z wiekiem stanu zdrowia, zdolności kognitywnych, kompetencji społecznych i zawodowych. 14 Kulbaczewska, M., Kulbaczewski B., 2008, Złamania osteoporotyczne problem społeczny starzejącej się populacji Polski, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomyślne starzenie się w świetle nauk o zdrowiu, nakładem Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ, Łódź, W niniejszym punkcie korzystam z fragmentów swego innego opracowania: Szukalski P., 2006b, ZagroŜenie czy wyzwanie proces starzenia się ludności, Polityka Społeczna, nr 9, Gutman G., 2006, Meeting the challenges of global aging: the need for a gerontological approach, [w:] Geriatrics 2006, Proceedings of the International Congress of Elderly Health, Istanbul, Turkey,

17 To przekonanie powszechne w pierwocinach gerontologii społecznej prowadziło do logicznego wniosku, iŝ tym samym seniorzy powinni dostosować się do swej zmniejszającej się uŝyteczności, wycofując się z pełnionych ról społecznych. Z uwagi na pojawiające się w rezultacie tego rozliczne deficyty, zadaniem tak państwa, jak i innych instytucji publicznych i prywatnych (przede wszystkim rodzina) jest pomoc w kompensowaniu pojawiających się braków. Pomni tej uwagi, spójrzmy na przedstawione powyŝej aksjomaty apokaliptycznej demografii. W przypadku homogenizacji populacji seniorów chodzi o milczące załoŝenie braku zróŝnicowania stanu zdrowia i innych kluczowych z praktycznego punktu widzenia charakterystyk tej zbiorowości. Tymczasem jeśli spojrzymy choćby na newralgiczną cechę deklarowaną niepełnosprawność (odczuwaną niemoŝność wykonywania wszystkich czynności dnia codziennego) jest ona wyraźnie zróŝnicowana według wieku. Przykładowo według danych NSP 2002 wśród osób w wieku lat 35,3% deklarowało niepełnosprawność, w wieku lat 35,8%, lat 41,4%, lat 46,1%, zaś w wieku 80 lat i więcej 48,8% 17. W krajach wyŝej rozwiniętych róŝnice pomiędzy poszczególnymi grupami wieku są z reguły jeszcze bardziej widoczne, głównie wskutek niŝszych deklaracji wśród młodszych grup osób po sześćdziesiątce. Seniorzy traktowani są równieŝ jako monolityczna grupa zasługująca na szczególne względy z uwagi na ubóstwo. Tymczasem zasięg ubóstwa jest w tej grupie zdecydowanie niŝszy niŝ wśród rodzin posiadających dzieci na wychowaniu i ta prawidłowość występuje we wszystkich rozwiniętych krajach 18. Swoistym przejawem homogenizacji była równieŝ głęboka do niedawna wiara w niezmienność przebiegu ontogenezy jednostek przynaleŝących do róŝnych kohort 19 dopiero ostatnie ćwierćwiecze dostarczyło dowodów świadczących o postępującej poprawie stanu zdrowia kolejnych generacji i spowolnieniu przebiegu starzenia się na poziomie jednostkowym. Kolejny aksjomat dotyczy bycia winnymi przez seniorów. Klasyczny tekst Prestona 20 wskazywał na odmienną ewolucję w okresie powojennym podejścia polityki społecznej w 17 GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003, NSP Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Część I. Osoby niepełnosprawne, Warszawa, 227 s. 18 UNDP (United Nations Development Programme), 1999, Ku godnej, aktywnej starości. Raport o rozwoju społecznym, Polska 1999, Warszawa, 130 s. 19 Kohorta w demografii to grupa jednostek, które w tym samym okresie doświadczyły tego samego zdarzenia. Najczęściej uŝywa się tego terminu do opisu jednostek, które urodziły się w tym samym czasie np. w ciągu dekady, pięciolecia, czy roku (w tym ostatnim przypadku zamiennie uŝywana jest nazwa generacja). 17

18 krajach rozwiniętych do dzieci i seniorów. Marginalizacji problemów najmłodszego pokolenia i ich rodziców towarzyszył rozkwit programów ukierunkowanych na seniorów (zjawisko to widoczne było przede wszystkim przy porównaniu tempa wzrostu wydatków publicznych na poszczególne grupy wieku). W sytuacji załamania się finansów publicznych w końcu lat (stagnacja ekonomiczna po kryzysie naftowym), wzrostu zadłuŝenia publicznego i konieczności redukcji róŝnorodnych działań pomocowych poczęto poszukiwać winnych. Seniorzy okazali się być (przede wszystkim w przypadku USA) znakomitymi kozłami ofiarnymi, oskarŝanymi o wyciąganie publicznych środków choć ich poziom Ŝycia jest relatywnie niezły głównie dzięki postrzeganiu ich przez walczące partie polityczne jako rosnący w siłę, chętny do udziału w wyborach, wart zabiegów elektorat. Zapominano przy tym, iŝ część przypisywanych chciwości osób starszych wydatków publicznych wynikała z obecności w sferze działań politycznych załoŝenia o homogeniczności seniorów, a tym samym z braku uzaleŝnienia przydzielanego wsparcia od innego kryterium niŝ wiek 21. W rezultacie proces starzenia się ludności postrzegany był w kategoriach waŝnego problemu społecznego, równie dotkliwego i powszechnego, jak i nieuniknionego problemu głównie o charakterze ekonomicznym. Wynikające ze zmiany trybu reprodukcji ludności zachwianie relacji liczbowych młodzi/starzy zaczęło być postrzegane jako zdarzenie rodzące niepokojące skutki fiskalne i budŝetowe. Zmniejszającej się liczbie płatników relatywnie wysokich danin publicznych (osoby pracujące) towarzyszył wzrost liczebności chciwych i niepohamowanych konsumentów środków publicznych. Zainteresowanie przyciągnęły zwłaszcza kwestia stabilności systemów emerytalnych działających na zasadzie pay-as-you-go i koszty opieki zdrowotnej. Porównanie kosztów i korzyści, jakie wskutek przynaleŝności do społeczeństwa ponoszą jednostki przynaleŝące do róŝnych generacji a zatem odpowiednio danin i działań publicznych doprowadziło do coraz powszechniejszego analizowania wzrostu obciąŝenia demograficznego ludnością starszą w kategoriach kontraktu międzypokoleniowego z odwołaniem się do pojęcia równości, a przede wszystkim sprawiedliwości międzypokoleniowej. Ta ostatnia głównie dzięki wpływowym pracom Kotlikoffa 22, 20 Preston S. H., 1984, Children and the elderly: Divergent paths for America s dependents, Demography, vol. 21, nr, 3, Binstock R. H., 1992, The oldest old and intergenerational equity, [w:] R. M. Suzman, D. P. Willis, K. G. Manton (eds.), The oldest old, Oxford University Press, New York, Kotlikoff L. J., 1993, Generational accounting. Knowing who pays, and when, for what we spend, The Free Press, New York, 265 s. 18

19 stanowiącym punkt wyjścia dla rachunkowości generacyjnej 23 w najczęściej występującej postaci definiowana jest jako takie samo względne obciąŝenie saldem transferów publicznych kaŝdej kolejnej generacji. Prowadzone w latach i badania wielokrotnie wskazywały, iŝ saldo to jest zdecydowanie korzystne dla dzisiejszych emerytów kosztem następnych pokoleń zmuszonych do spłacania nadmiernych zobowiązań, co samoczynnie prowadziło do stawiania pytań odnoszących się do moŝności i konieczności redefiniowania kontraktu międzypokoleniowego 24. JednakŜe podstawowym zarzutem stawianym rachunkowości generacyjnej jest nieuwzględnianie w prowadzonych rachunkach społecznie uŝytecznej działalności woluntarystycznej, jak i prywatnych przepływów międzypokoleniowych. Tymczasem w obu przypadkach mamy do czynienia z wyraźnym przepływem pojawiających się poŝytków od osób starszych do młodszych. Przedstawiony powyŝej tok myślenia, obciąŝając seniorów odpowiedzialności za rozliczne problemy społeczne, wzmagał niechęć do nich podkreślić naleŝy do seniorów ogółem jako grupy, nie do poszczególnych, Ŝyjących w sąsiedztwie jednostek owocując wzrostem ageizmu, tj. budowaniem stereotypów i nierównym traktowaniem jednostek na bazie przynaleŝności do róŝnych grup wieku 25. Działo się tak, mimo iŝ kaŝda 23 Zob. Szukalski P., 2000, Rachunkowość generacyjna, Polityka Społeczna, nr 11-12, Kontrakt międzypokoleniowy (umowa międzypokoleniowa) to bazujące na zasadzie odroczonej i ekwiwalentnej wymiany porozumienie dotyczące intergeneracyjnej redystrybucji atrybutów statusu społecznego a zatem takich zasobów jak: władza, prestiŝ (który utoŝsamić moŝna z przywództwem kulturowym) i bogactwo materialne. Jego celem jest określenie beneficjanta i ponoszącego koszt danej alokacji, jej czasu, miejsca, formy oraz innych warunków szczegółowych. Tym, co odróŝnia ten rodzaj umowy od typowych umów formułowanych na zasadach rynkowych, jest brak dwóch zgodnych oświadczeń woli stron przystępujących do umowy w chwili jej zawarcia. W przypadku umów rynkowych kontrahenci są w momencie zawierania kontraktu znani sobie i zdolni (w znaczeniu prawnym) do składania oświadczeń woli, a zatem Ŝyją. Tymczasem w przypadku umowy międzypokoleniowej podejmowane są zobowiązania wobec jednostek i grup, które bądź juŝ wymarły, bądź się jeszcze nie narodziły. Kontrakt międzypokoleniowy składa się z dwóch pod-umów: publicznej, dotyczącej redystrybucji zasobów w ramach jakiejś zbiorowości (współcześnie w większości przypadków w ramach państwa), oraz prywatnej, dotyczącej redystrybucji w ramach rodziny. Tym samym odnosi się do dwóch odmiennych znaczeń pojęcia generacji (pokolenia). Wedle pierwszego z nich, aby określić pokolenie niezbędne jest uwzględnienie wieku (a czasami równieŝ aktywności zawodowej), zaś zdefiniowane na ich podstawie generacje nazwać moŝemy docelowymi grupami polityki społecznej. Z kolei w ramach rodziny dla określenia przynaleŝności do danej generacji waŝne jest jedynie miejsce w sieci związków łączących członków rodziny. Te dwa pojęcia się oczywiście nie pokrywają, rodzice i dzieci bowiem mogą być jednocześnie np. w wieku aktywności zawodowej lub wieku emerytalnym (Szukalski P., 2004, Kontrakt międzypokoleniowy a zasada sprawiedliwości międzypokoleniowej, [w:] L. Frąckiewicz, A. Rączaszek (red.), Kapitał społeczny, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice, ; Szukalski P., 2008, Starzenie się ludności ku redefinicji kontraktu międzypokoleniowego?, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk o pracy i polityce społecznej, nakładem Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ, Łódź, ). 25 Szukalski P., 2004a, Dyskryminacja ze względu na wiek (ageism) przyczyny, przejawy, konsekwencje, Polityka Społeczna, nr 2,

20 dyskryminacja związana jest równieŝ z pewnymi kosztami dla osób i instytucji dyskryminujących 26. W konsekwencji uznanie starości demograficznej i rozrostu liczebnego populacji seniorów za zagroŝenie dla długookresowego dobrobytu społecznego prowadziło do nadmiernie uproszczonego i stygmatyzującego traktowania osób starszych przez decydentów i instytucje polityki społecznej, powodując rozbudowę tych ostatnich. Działo się tak przede wszystkim wskutek pozbawienia w potocznym myśleniu seniorów innych ról społecznych jak tylko konsumentów róŝnorodnych usług społecznych, ludzi w rzeczywistości bezproduktywnych. Nieunikniony dalszy wzrost kosztów polityki wobec ludzi starych prowadził do konieczności przemyślenia na nowo problematyki starzenia się ludności. W tym przypadku występowały dwa podejścia. Pierwsze z nich będąc kontynuatorem demografii apokaliptycznej wyraźnie podkreślało konieczność przywrócenia sprawiedliwości międzypokoleniowej, głównie poprzez przesunięcie odpowiedzialności z sektora publicznego na sektor prywatny. Beneficjantami takiego podejścia są jednakŝe głównie środowiska, które w imię dąŝenia do likwidacji/ograniczenia zagroŝenia takie propozycje składają. Są to zatem zarówno rządy, jak i prywatne podmioty gospodarcze. Drugiemu, alternatywnemu podejściu poświęcona będzie kolejna część niniejszego rozdziału. Punktem wyjścia do jego prezentacji na zasadzie kontrapunktu niech będzie stwierdzenie, iŝ podejście nazwane demografią apokaliptyczną koncentruje się na podkreśleniu społecznych (przede wszystkim ekonomicznych) kosztów wzrostu udziału osób starszych przy załoŝeniu stałości pozostałych warunków brzegowych, w jakich funkcjonuje społeczeństwo. Sprawdzeniu słuszności tego załoŝenia poświęcimy następny punkt. 6. NajwaŜniejsze długookresowe tendencje zaprzeczające aksjomatom demografii apokaliptycznej W ostatnich dekadach mamy w rzeczywistości do czynienia z wyraźnym przeformułowaniem owych warunków brzegowych. NajwaŜniejsze zmiany, jakie 26 Przykładowo, w Wielkiej Brytanii szacuje się, iŝ corocznie wskutek dyskryminacji seniorów na rynku pracy straty wynoszą 23 mld euro, zaś koszt zbędnie wypłacanych zasiłków i utraconych podatków to dalsze 6,3 mld euro (Thorpe E., 2004, Dyskryminacja ze względu na wiek w Unii Europejskiej, [w:] My teŝ seniorzy w Unii Europejskiej, Akademia Rozwoju Filantropii, Warszawa, s. 52). 20

21 zachodzą, odnoszą się do stałej poprawy stanu zdrowia seniorów, wzrostu świadomości swych praw przez starszy odłam ludności i zainteresowania koncepcją pomyślnego starzenia się. NajwaŜniejszą przesłanką wskazującą, iŝ załoŝenia leŝące u podstaw apokaliptycznej demografii są błędne, jest ewolucja stanu zdrowia seniorów w krajach rozwiniętych. Zarówno wskaźniki pośrednie (trwanie Ŝycia), jak i bezpośrednie (niepełnosprawność, częstość występowania powaŝnych chorób i hospitalizacji) świadczą o postępującej poprawie stanu zdrowia, generalnie potwierdzając Friesowską tezę o kompresji zachorowalności. Nie dość, iŝ wydłuŝa się trwanie Ŝycia, większość przyrostu w krajach wysoko rozwiniętych jest efektem redukcji umieralności po 60. roku Ŝycia, zaś najbardziej dynamicznie wzrasta trwanie Ŝycia osób starych. Jednocześnie wyraźnie opóźnia się moment wystąpienia powaŝnej niepełnosprawności, wskazując na moŝliwość współwystępowania sędziwego wieku i dobrego zdrowia 27. Niektóre symulacje wykonane dla UE-15 wskazują, Ŝe w przypadku utrzymania się w przyszłości tempa obniŝenia współczynników niepełnosprawności odnotowanego w ostatnich dwóch dekadach XX wieku w perspektywie do roku 2050 redukcja ta całkowicie zrekompensuje wzrost liczby osób niepełnosprawnych wynikający z procesu starzenia się ludności 28. Postępująca poprawa stanu zdrowia mogłaby się przełoŝyć na wydłuŝenie okresu aktywności zawodowej. Nie dzieje się tak jednak. Choć prowadzone w ostatnich latach badania wśród starszych wiekiem osób wskazują, iŝ generalnie brak jest przesłanek do jednoznacznego łączenia faktu przekroczenia pięćdziesiątego roku Ŝycia z obniŝaniem się psychicznych i somatycznych predyspozycji do wykonywania pracy 29, pogląd taki wciąŝ funkcjonuje i to zarówno wśród seniorów, osób na przedpolu starości, jak i wśród pracodawców. Sytuacja na rynku pracy państw Europy ostatniego trzydziestolecia była przyczyną podtrzymywania bodźców do wcześniejszej dezaktywacji zawodowej, co z kolei wytworzyło i utrwaliło społeczne oczekiwania do powielania takiego wzorca 27 Warto podkreślić, iŝ taka ewolucja stanu zdrowia seniorów jeszcze raz wskazuje na bezzasadność załoŝenia o jednorodności osób starszych. 28 Lutz W., Scherbov S., 2003, Will population ageing necessarily lead to an increase in the number of persons with disabilities? Alternative scenarios for the European Union, European Demographic Research Papers, nr 3, 25 s. 29 Makowiec-Dąbrowska T., 2002, Wiek jako determinant zdolności do pracy ze szczególnym uwzględnieniem wysiłku fizycznego, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia się ludności. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, Łódź, ; Dudek B., Pabich-Zrobek D., 2002, Zmiany w sprawności funkcji psychologicznych spowodowane starzeniem się a niezawodność starszych pracowników, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia się ludności. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, Łódź,

22 zaprzestania kariery profesjonalnej w przyszłości. Pojawia się zatem wyraźna luka pomiędzy otrzymywaniem świadczenia będącego z definicji formą rekompensaty za malejącą wskutek łączonego z wiekiem współwystępowania chorób produktywność, a tym samym niŝszą płacę a psychofizyczną moŝliwością wykonywania pracy. Jednocześnie ostatnie dwie dekady przynoszą wyraźny wzrost świadomości wśród seniorów własnych praw socjalnych, zawodowych, edukacyjnych. Jest to z jednej strony przejaw kolejnej fazy zwalczania nierówności społecznych (w tym przypadku ograniczania ageizmu, widocznego coraz bardziej przede wszystkim na rynku pracy), z drugiej zaś wzrostu samooceny własnej wartości traktowania tak przez seniorów, jak i inne osoby jednostek starszych jako zasobu, nosicieli cennego kapitału w postaci doświadczenia, bardziej prospołecznych wartości, umiejętności współpracy. Wspomniane poprawa stanu zdrowia i wzrost świadomości własnych praw są bezpośrednio związane z pojawieniem się koncepcji pomyślnego starzenia się (succesfull ageing), która w ostatnich latach pod wpływem WHO coraz częściej utoŝsamiana jest z aktywnym starzeniem się (active ageing). Koncepcja ta w skrócie odwołuje się do konieczności zapewnienia na starość dostępu do trzech newralgicznych sfer warunkujących optymalną jakość Ŝycia: zdrowia, samodzielności i produktywności 30. Jej trzon zasadza się na przekonaniu, iŝ pomyślne starzenie się jest związane z aktywnością, zarówno zawodową, jak i społeczną dostosowaną dynamicznie do stanu zdrowia, aktywnością o charakterze prewencyjnym tak na poziomie indywidualnym (zagospodarowanie przez seniorów czasu, doświadczenia, chęci bycia uŝytecznym; moŝliwość podniesienia poziomu Ŝycia dzięki dodatkowym dochodom), jak i grupowym (aktywność jednostek przekłada się na ich większą samodzielność a zatem zmniejsza obciąŝenie społeczeństwa; wytwarzane są dodatkowe dobra materialne i niematerialne wiązki uŝyteczności niedostępne dla grupy w innym przypadku; następuje wzrost spoistości grupy dzięki wzmocnieniu poczucia solidarności międzypokoleniowej). W takim przypadku podejmowane publiczne działania powinny być ukierunkowane przede wszystkim na wzmacnianie owej aktywności poprzez stwarzanie odpowiednich przesłanek instytucjonalnych i prawnych. 30 Walker A., 2006, Active ageing: Maintaining health and autonomy across the life course, [w:] Geriatrics 2006, Proceedings of the International Congress of Elderly Health, Istanbul, Turkey,

23 7. Poszukiwanie nowych ról dla seniorów ku myśleniu o społecznej produktywności osób starszych Jak widzimy, załoŝenie o niezmienności zdrowotnych i społecznych charakterystyk osób starszych jest niemoŝliwe do obrony. Tym samym w zasadzie wszystkie aksjomaty apokaliptycznej demografii okazują się mieć iluzoryczną wartość. Długookresowe tendencje społeczne i zdrowotne świadczą natomiast o moŝliwości bardziej optymistycznego podejścia do procesu starzenia się ludności. Owo podejście związane jest z koniecznością znalezienia dla seniorów nowych choć w rzeczywistości najczęściej tylko odświeŝonych ról. W tym przypadku prowadzona dyskusja koncentruje się wokół społecznej produktywności seniorów, niekiedy podkreślając dodatkowo pozytywne makroefekty związane ze zmianami struktury ludności według wieku. Pod pojęciem społecznej produktywności seniorów rozumiem zdolność osób starszych do produkowania nowych wartości, a tym samym do powiększania róŝnorodnych zasobów znajdujących się w gestii poszczególnych członków społeczeństwa, jak i całej zbiorowości. Jeśli odwołamy się do analizy społecznej produktywności seniorów, prowadzony tok rozumowania skupia się na wykazaniu, iŝ relacja nakład/efekt jest w przypadku zdecydowanej większości osób w starszym wieku społecznie korzystna. Wbrew rozpowszechnionym przekonaniom większość badań wskazuje, iŝ starsi wiekiem pracownicy wykonują swe obowiązki nie gorzej a niekiedy lepiej niŝ ich młodsi koledzy. Wyjątkiem są w tym przypadku prace wymagające duŝej siły fizycznej lub teŝ błyskawicznej reakcji na bodźce. W przypadku wykonywania innego typu pracy z reguły dokładność i sumienność jest wyŝsza u starszych zatrudnionych, którzy dodatkowo odznaczają się niŝszą podatnością do porzucenia dotychczasowego pracodawcy i do korzystania ze zwolnień, występuje u nich niŝszy poziom uzaleŝnień od róŝnego typu uŝywek (czy szerzej antystresorów) i mniej wypadków przy pracy. Wspomniana wcześniej poprawa stanu zdrowia obecnie Ŝyjących seniorów jest podstawowym powodem, dla którego moŝliwość ustawowego odraczania momentu trwałej dezaktywacji zawodowej jest w wielu krajach brana pod uwagę, o ile wręcz nie wprowadzana w Ŝycie. Produktywność społeczna seniorów przejawia się jednak nie tylko wykonywaniem odpłatnej pracy. Równie waŝnymi jej elementami są równieŝ te działania, które choć nie wynagradzane a tym samym nieuwzględnione w PKB przyczyniają się do wzrostu dobrobytu jednostek i zbiorowości. NaleŜy do nich aktywność przejawiająca się w rodzinie 23

24 i w organizacjach woluntarystycznych. W pierwszym przypadku chodzi przede wszystkim o pomoc w wychowywaniu wnuków, pomoc która jakŝe często uwalnia córki/synowe od domowych obowiązków, umoŝliwiając im wykonywanie pracy zarobkowej, jak i o róŝnego typu usługi wykonywane na rzecz innych członków rodziny, poprawiające ich dobrostan i dobrobyt (poprzez oszczędność środków, które w innym przypadku musiałyby być wydatkowane na zakup danej usługi), choć nie figurujące w Ŝadnych statystykach chodzi zatem o prywatne przepływy międzypokoleniowe. W przypadku organizacji społecznych o charakterze woluntarystycznym, które najczęściej działają jako bufory osłabiające nacisk społecznych potrzeb na instytucje publiczne, ponownie seniorzy angaŝują się w działalność przynoszącą konkretne korzyści dla społeczności, korzyści ponownie nieuwzględniane w tradycyjnych miernikach dobrobytu. Społeczna produktywność seniorów przejawia się równieŝ ich stabilizującym wpływem jako konsumentów na popyt rynkowy. Starszy konsument jest mniej mobilny (zarówno w przestrzeni, jak i asortymencie nabywanych dóbr i usług), co działa bez wątpienia jako czynnik chroniący rynek przed nadmiernie szybką tj. uniemoŝliwiającą spłacenie się inwestycji zmianą preferencji nabywców. Jednocześnie rozrost populacji seniorów staje się w krajach rozwiniętych przyczyną szybkiego rozrostu wysoce pracochłonnego segmentu mniej bądź bardziej wykwalifikowanych usług opiekuńczych, poprawiając sytuację na rynku pracy 31. Dodajmy przy tym, iŝ znaczna część kreowanego popytu moŝe być zaspokajana przez innych, odpowiednio przeszkolonych seniorów, ułatwiając ich pozostanie na rynku pracy bądź powrót nań. W przypadku pozytywnego wpływu przemian strukturalnych wspomnieć moŝna, przykładowo, iŝ seniorzy charakteryzują się najniŝszą wśród wszystkich dorosłych skłonnością do popełniania przestępstw, najrzadziej są sprawcami wypadków komunikacyjnych, stąd teŝ wzrost ich udziału w populacji przekłada się na relatywnie większe bezpieczeństwo. Osoby starsze są najbardziej zdyscyplinowaną grupą wyborców, stąd teŝ moŝna oczekiwać, Ŝe wzrost ich waŝności przełoŝy się na wyŝsze zainteresowanie okazywane sprawom publicznym 32. Doświadczenia krajów zachodnich wskazują, iŝ większa frakcja seniorów przekłada się na wyŝszą skłonność do uczestnictwa w 31 Krzyszkowski J., 2006, Usługi opiekuńcze dla ludzi starych w miejscu zamieszkiwania w Polsce i innych krajach UE, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek i zbiorowości ludzkich, nakładem Zakładu Demografii UŁ, Łódź, Palmore E. B., 2005, Benefits of aging, [w:] E. B. Palmore, L. Branch, D. K. Harris (eds.), Encyclopedia of ageism, The Haworth Pastoral Press, New York,

25 aktywności woluntarystycznej, aczkolwiek Polska w tym względzie wyraźnie odbiega od rzeczywistości tych właśnie społeczeństw. 8. Przygotowanie do starości jako zadanie jednostek i zbiorowości Credo gerontologii to zachowanie jak najdłuŝej samodzielności. Na poziomie indywidualnym podobnie zresztą jak na poziomie zbiorowym podtrzymać moŝna autonomię poprzez uprzednie przygotowanie się do potencjalnych problemów przyszłości. W przypadku indywiduum owe problemy związane są z zdarzeniami krytycznymi punktami zwrotnymi w Ŝyciu o charakterze zdarzeń losowych (kalectwo, utrata małŝonka) lub zdarzeń planowanych (moment przejścia na emeryturę) i ich konsekwencjami. W przypadku zbiorowości ludzkich problemy wynikają nie tyle z samego występowania wspomnianych zdarzeń krytycznych wśród członków społeczności, ile z nadmiernie wysokiej częstości ich występowania lub teŝ ich niewłaściwego (tj. przedwczesnego) kalendarza. Środki zaradcze na owe problemy w zaleŝności od ich specyfiki podzielić moŝna na trzy grupy: zapobieganie występowaniu zdarzeń krytycznych, odraczanie momentu ich wystąpienia oraz planowanie metod minimalizowania szkód wynikających z owego zdarzenia. W kaŝdym przypadku mamy do czynienia jednak z koniecznością uprzedniego przygotowania się do pojawienia się owych punktów zwrotnych, a zatem z przygotowaniem do starości. Z oczywistych względów inaczej owo przygotowanie wygląda na poziomie jednostek, inaczej zaś na poziomie zbiorowości. Na poziomie jednostki podstawowe znaczenia ma dbałość o zdrowie somatyczne i psychiczne, pielęgnowanie więzi społecznych oraz przygotowanie bytowe. Jeśli idzie o dbałość o zdrowie, mam na myśli podejmowanie starań o zachowanie dobrej kondycji fizycznej, psychicznej i intelektualnej, poprzez stały trening ukierunkowany na powtarzalny, czasowy wysiłek cielesny i umysłowy ułatwiający w momencie przepracowania i kryzysu zdrowotnego przejście przez te trudności. Pielęgnowanie więzi społecznych związane jest z podtrzymaniem dobrych relacji z kręgiem potencjalnych wspomagających w okresie potrzeby bycia wspieranym. Polega ono z jednej strony na ich budowaniu (czego najlepszym przykładem znalezienie stałego partnera i spłodzenie potomstwa), z drugiej strony na ich utrwalaniu poprzez częsty kontakt, zainteresowanie problemami innych i czynne uczestnictwo w wymianie o charakterze odroczonym w 25

26 czasie. Z kolei przygotowanie bytowe odnosi się zarówno do wątku ekonomicznego (przezorność przyczyniająca się do wypracowania sobie świadczenia emerytalnego czy rentowego lub do odłoŝenia na starość ), jak i do odpowiedniego przekształcenia przestrzeni codziennego funkcjonowania (np. eliminacja niskich foteli i mebli kuchennych, śliskich podłóg, czy teŝ instalacja uchwytów w łazience, maty antypoślizgowej w wannie). Inaczej rzecz się ma w przypadku przygotowania do starości na poziomie społeczeństwa. W konsekwencji mamy do czynienia z powolnym dostosowywaniem się do nowych realiów demograficznych (np. zmiana systemów repartycyjnych na kapitałowe lub mieszane), jak i rozpowszechnianiem się nowego sposobu myślenia dostrzegającego w starzeniu się ludności nie zagroŝenie dla dalszego funkcjonowania państwa i społeczeństwa, lecz szansę urzeczywistnienia odwiecznego marzenia ludzkości o Ŝyciu długim, w zdrowiu i w dostatku. Problemowi przygotowania do starości dokładniej przyjrzymy się w kolejnym rozdziale, wyjaśniającym dokładniej intelektualne rudymenty naszego badania, jak i oczekiwania, z jakim rozpoczynaliśmy przygodę badawczą, opisywaną w niniejszym tomie. 9. Podsumowanie ku promowaniu pomyślnego starzenia się Zgodnie z utworzonym przez Rowe a i Kahna pojęciem pomyślnego starzenia się (successful aging) istnieją trzy podstawowe kryteria-wyznaczniki uznania, iŝ z takim właśnie starzeniem ma się do czynienia: niski poziom niepełnosprawności, wysoki poziom samodzielnego funkcjonowania fizycznego i umysłowego oraz aktywne zaangaŝowanie i zainteresowanie Ŝyciem. Jak się wydaje, z punktu widzenia krytyki wspominanej w niniejszym opracowaniu demografii apokaliptycznej kryteria mają kluczowe znaczenie, albowiem to ich zmienność w czasie sprawia, iŝ nie moŝna traktować wzrostu udziału seniorów tylko i wyłącznie w kategoriach zagroŝenia proporcjonalnego do zmian liczby osób starszych. Co prawda, znaleźć moŝna głosy krytyczne wobec uŝyteczności pojęcia pomyślnego starzenia się, bazujące na jego nadmiernym ukierunkowaniu na ocenę przebiegu starzenia się na poziomie jednostkowym z punktu widzenia analizy makro. Tym samym pomijana jest ocena w skali mikro, co prowadzi do tego, iŝ znaczna część osób starych, deklarujących wysoką jakość Ŝycia i wysokie zadowolenie z obecnej fazy Ŝycia, z powodu niespełnienia któregoś z powyŝszych trzech kryteriów, oceniona moŝe być jako 26

27 przykład starzenia się niepomyślnego 33. Tym samym pomijane jest starzenie się zwyczajne, którego codzienne niedogodności nie są z reguły traktowane jako nazbyt uciąŝliwe brzemię starości. NiezaleŜnie od owych głosów wydaje się jednak, iŝ koncepcja pomyślnego/aktywnego starzenia się nadaje się do szczególnego wykorzystania zwłaszcza w sytuacji, gdy myśląc o wyzwaniach wynikających z przemian demograficznych i starając się zapobiec im, przesuwamy swe zainteresowanie z osób juŝ obecnie leciwych na jednostki na przedpolu starości. Choć bowiem w ostatnich dwóch dekadach w badaniach z zakresu stosowanej gerontologii społecznej nastąpiło wyraźne przesunięcie z analizy sytuacji osób starszych na badanie starzenia się z perspektywy cyklu Ŝycia, wciąŝ w rzeczywistości dominują rozwaŝania poświęcone starzeniu się osób starszych, pozostawiając w zasadzie na boku późną dorosłość, czterdziesto- i pięćdziesięciolatków oraz ich obraz własnej starości i przygotowanie się do niej. Literatura: Binstock R. H., 1992, The oldest old and intergenerational equity, [w:] R. M. Suzman, D. P. Willis, K. G. Manton (eds.), The oldest old, Oxford University Press, New York, Dudek B., Pabich-Zrobek D., 2002, Zmiany w sprawności funkcji psychologicznych spowodowane starzeniem się a niezawodność starszych pracowników, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia się ludności. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, Łódź, George L. K., 2006, Perceived quality of life, [w:] R. H. Binstock, L. K. George (eds.), Handbook of aging and the social scences, 6 th ed., Academoc Press, Burlington, GUS (Główny Urząd Statystyczny), 1999, Seniorzy w polskim społeczeństwie, GUS, Warszawa, 243 s. GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003, NSP Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Część I. Osoby niepełnosprawne, Warszawa, 227 s. Gutman G., 2006, Meeting the challenges of global aging: the need for a gerontological approach, [w:] Geriatrics 2006, Proceedings of the International Congress of Elderly Health, Istanbul, Turkey, Kotlikoff L. J., 1993, Generational accounting. Knowing who pays, and when, for what we spend, The Free Press, New York, 265 s. Krzyszkowski J., 2006, Usługi opiekuńcze dla ludzi starych w miejscu zamieszkiwania w Polsce i innych krajach UE, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek i zbiorowości ludzkich, nakładem Zakładu Demografii UŁ, Łódź, George L. K., 2006, Perceived quality of life, [w:] R. H. Binstock, L. K. George (eds.), Handbook of aging and the social scences, 6 th ed., Academoc Press, Burlington,

28 Kulbaczewska, M., Kulbaczewski B., 2008, Złamania osteoporotyczne problem społeczny starzejącej się populacji Polski, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomyślne starzenie się w świetle nauk o zdrowiu, nakładem Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ, Łódź, Lutz W., Scherbov S., 2003, Will population ageing necessarily lead to an increase in the number of persons with disabilities? Alternative scenarios for the European Union, European Demographic Research Papers, nr 3, 25 s. Makowiec-Dąbrowska T., 2002, Wiek jako determinant zdolności do pracy ze szczególnym uwzględnieniem wysiłku fizycznego, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia się ludności. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, Łódź, Okólski M. (red.), Teoria przejścia demograficznego, PWE, Warszawa, 370 s. Palmore E. B., 2005, Benefits of aging, [w:] E. B. Palmore, L. Branch, D. K. Harris (eds.), Encyclopedia of ageism, The Haworth Pastoral Press, New York, Preston S. H., 1984, Children and the elderly: Divergent paths for America s dependents, Demography, vol. 21, nr, 3, Rosset E., 1959, Proces starzenia się ludności. Studium demograficzne, PTG, Warszawa, 763 s. Szukalski P., 2000, Rachunkowość generacyjna, Polityka Społeczna, nr 11-12, Szukalski P., 2003, Trwanie Ŝycia osób starych w Europie na przełomie XX i XXI wieku, Gerontologia Polska, nr 2, Szukalski P., 2004, Kontrakt międzypokoleniowy a zasada sprawiedliwości międzypokoleniowej, [w:] L. Frąckiewicz, A. Rączaszek (red.), Kapitał społeczny, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice, Szukalski P., 2004a, Dyskryminacja ze względu na wiek (ageism) przyczyny, przejawy, konsekwencje, Polityka Społeczna, nr 2, Szukalski P., 2004b, Projekcja liczby niepełnosprawnych seniorów do roku 2030, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagroŝenia, Wyd. UŁ, Łódź, Szukalski P., 2006a, Proces starzenia się ludności. Przyczyny, etapy, konsekwencje, [w:] T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Wyd. Via Medica, Gdańsk, Szukalski P., 2006b, ZagroŜenie czy wyzwanie proces starzenia się ludności, Polityka Społeczna, nr 9, 6-10 Szukalski P., 2008, Starzenie się ludności ku redefinicji kontraktu międzypokoleniowego?, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk o pracy i polityce społecznej, nakładem Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ, Łódź, Thorpe E., 2004, Dyskryminacja ze względu na wiek w Unii Europejskiej, [w:] My teŝ seniorzy w Unii Europejskiej, Akademia Rozwoju Filantropii, Warszawa, Uhlenberg P., 1992, Population aging and social policy, Annual Review of Sociology, vol. 18, UNDP (United Nations Development Programme), 1999, Ku godnej, aktywnej starości. Raport o rozwoju społecznym, Polska 1999, Warszawa, 130 s. Vallin J., Meslé F., 2001, Tables de mortalité françaises pour les XIXe et XXe siècles et projections pour le XXI siècle, Données Statistiques, nr 4, 102 s. + płyta CD 28

29 Walker A., 2006, Active ageing: Maintaining health and autonomy across the life course, [w:] Geriatrics 2006, Proceedings of the International Congress of Elderly Health, Istanbul, Turkey, Wojtyniak B., Goryński P. (red.), 2003, Sytuacja zdrowotna ludności Polski, PZH, Warszawa, 132 s. 29

30 Piotr Szukalski Przygotowanie do starości jako zadanie dla jednostek i zbiorowości 1. Wprowadzenie Jak wspomniano w rozdziale pierwszym, jedynym skutecznym sposobem zapobiegania konsekwencjom procesu starzenia się ludności jest przygotowanie się do starości. Termin ten powinien przy tym być rozumiany na dwa sposoby: jako zadanie dla jednostek i dla zbiorowości. W pierwszym przypadku oznacza pewne działania, jakie podejmuje pojedyncza osoba, z myślą o poprawie swej sytuacji Ŝyciowej po przekroczeniu cezury wieku oznaczającej starość. W rozumieniu drugim pojęcie to obejmuje działania podejmowane przez organy państwa, samorządy, instytucje społeczne, ukierunkowane na zaspokajanie w przyszłości potrzeb społeczeństwa, w którym wzrasta udział osób starszych 34. Celem niniejszego rozdziału jest próba scharakteryzowania najwaŝniejszych płaszczyzn, na jakich proces przygotowania do starości przebiega w obu powyŝszych rozumieniach. Kwestia ta jest kluczowa dla dalszych partii niniejszej pracy, albowiem cichym załoŝeniem, na jakim bazowało przedstawione w niniejszym tomie badanie, jest przekonanie o konieczności rozpoznania sposobu, w jaki współcześni Polacy na przedpolu starości przygotowują się do własnej starości, jako nieocenionego źródła wskazówek umoŝliwiających z jednej strony podejmowanie skutecznego przygotowania się do starości na poziomie zbiorowym, z drugiej zaś zarządzanie przez instytucje państwa indywidualnymi staraniami o lepszą starość. 2. Cechy przygotowania do starości jednostek i populacji 34 Zdecydowanie węŝszego znaczenia tego terminu uŝywa A. A. Zych, dla którego jest to synonim edukacji przedemerytalnej, tj. programu, którego celem jest przygotowanie osób starzejących się do przejścia na emeryturę (Zych A. A., 2001, Słownik gerontologii społecznej, WA śak, Warszawa, s. 62). 30

31 Zarówno w przypadku jednostkowym, jak i zbiorowym, podstawowymi cechami przygotowania do starości są: 1) orientacja na przyszłość; 2) świadomość konsekwencji podejmowanych starań (tj. ich celowość); 3) racjonalność wyboru (choć nie musi to oznaczać, iŝ jest to racjonalność ekonomiczna 35 ); 4) gotowość do odkładania gratyfikacji za swe obecne działania na wiele lat. PowyŜsze rudymenty nie zawsze jednak współwystępują, albowiem niektóre indywidualne działania, wchodzące ewidentnie w skład przygotowania do starości, wymuszone są przez przepisy prawa (wówczas moŝe nie występować Ŝaden z tych elementów), bądź teŝ rozwiązania prawne silnie je determinują (wówczas mamy do czynienia z uchyleniem jednej lub więcej pozycji z powyŝszej listy). Jak zatem łatwo wywnioskować, zbiorowe przygotowanie do starości, w duŝej części skodyfikowane, narzuca pewne ramy, w które jednostka musi się wpisać, dokonując wyboru własnych działań. RóŜnicą pomiędzy tymi dwoma rodzajami przygotowania jest horyzont czasu, w jakim podejmowana jest kalkulacja relacji koszty/korzyści. W przypadku jednostek z definicji horyzont obejmuje kilka najbliŝszych dekad, w przypadku zbiorowości z kolei moŝliwe choć rzadko występujący w praktyce jest dokonywanie wyborów z myślą o konsekwencjach pojawiających się za lat 50, 100 czy jeszcze później 36. Co więcej, róŝnica horyzontu czasowego występuje na jeszcze jednej płaszczyźnie odpowiedniej chwili rozpoczęcia przygotowania w Ŝyciu jednostki. Z punktu widzenia indywiduum moment ten to wczesna dorosłość, chwila usamodzielniania się (o ile olśnienie odnośnie zadbania o nadchodzące lata nie przychodzi z duŝym opóźnieniem), z kolei z punktu widzenia zbiorowości chwila ta powinna zaczynać się z momentem poczęcia (z uznaniem, iŝ pierwszym działaniem w ramach programu przygotowania do starości jednostki powinno 35 W badaniach antropologicznych znaleźć moŝna pojęcie racjonalności kulturowej jako typu racjonalności uzasadniającego niektóre wybory. Oznacza to, iŝ w procesie określania relacji nakład/efekt prymat nad czynnikiem ekonomicznym posiada czynnik kulturowy, system wartości obowiązujący w danej społeczności. W rezultacie pewne wybory racjonalne ekonomiczne nie występują (jako prosty przykład moŝna przywołać przechodnia, który na widok leŝącego na pustej ulicy portfela nie zabiera jego zawartości, lecz odnosi znalezioną portmonetkę na posterunek policji, choć inne oceniane przez pieszego jako nieuczciwe zachowanie nie pociągnęłoby za sobą Ŝadnych negatywnych konsekwencji). 36 NaleŜy zdawać sobie jednak sprawę, iŝ w ostatnich latach w obu przypadkach horyzont ten ulega wydłuŝeniu. W USA wykupującym polisę na Ŝycie świeŝo poślubionym małŝonkom w ostatnich latach zaleca się dokonywanie wyboru uwzględniającego, iŝ jedno z nich doŝyje do wieku 95 lat, jednocześnie w kraju tym federalne przepisy wymagają od Social Security Administration, aby wchodzące w skład tej instytucji Biuro Aktuarialne przygotowywało prognozy wpływów i wydatków na 75 lat naprzód. W analizach prowadzonych w ramach rachunkowości generacyjnej (generational accounting) z kolei analizuje się konsekwencje danego typu polityki redystrybucyjnej na lat do przodu, choć co oczywiste zdawać sobie naleŝy sprawę w niskiej wiarygodności prowadzonych w tym przypadku szacunków z uwagi na zbyt wiele czynników modyfikujących przyszłość. 31

32 być poddanie jej badaniom prenatalnym, o ile nie wcześniej, zgodnie z Ŝartobliwą zasadą sformułowaną przez gerontologów, iŝ aby dobrze się starzeć naleŝy najpierw dobrze sobie wybrać rodziców 37 ). Jednocześnie oba typy mają odmienną pryzmat oceny przez osoby postronne działania indywiduów oceniane są w kategoriach powiązanych z koncepcją cyklu Ŝycia, podczas gdy w przypadku działań zbiorowych choć część z nich przede wszystkim ta ukierunkowana na oddziaływanie na jednostki równieŝ moŝe być oceniana z perspektywy cyklu Ŝycia dominuje ocena w kategoriach dostosowania do potrzeb ludzi starszych jako grupy docelowej polityki państwa. Inną odrębną cechą tych dwóch typów jest równieŝ ukryta logika rządząca rachunkiem nakładów i korzyści łącząca racjonalność z celowością w przypadku jednostek zasadza się na podstawach deterministycznych (a zatem łączeniu ich w kategoriach przyczynaskutek), z kolei w przypadku zbiorowości logika bazuje na dwóch pilastrach deterministycznym i probabilistycznym (poniewaŝ odnosi się do zbiorowości, moŝna posługiwać się przy ustalaniu niektórych przynajmniej poczynań rachunkiem prawdopodobieństwa). PowyŜsze dwa typy przygotowania do starości róŝni równieŝ stopień ich dobrowolności i elastyczności. ChociaŜ prawo, religia i obyczaj narzucają pewne zasady postępowania na jednostkę, jest ona bez wątpienia znacznie bardziej swobodna w projektowaniu swej wizji drogi osiągnięcia pomyślnej starości niŝ społeczeństwo. PowyŜsze trzy systemy regulacyjne (etyka bowiem w tym przypadku ewidentnie pozostawia interesujące nas zagadnienia na marginesie) wyznaczają bowiem jedynie ramy dla wyborów jednostek, zdecydowanie bardziej ingerując w wybory zbiorowe. Oba typy przygotowania do starości posiadają równieŝ i elementy wspólne. Pierwszy z nich to przedmiot oddziaływania, który w obu przypadkach rozpatrywany jest dualnie jako próba oddziaływania na zmianę stanu/statusu i na moment wystąpienia tej zmiany. W pierwszym przypadku chodzi o wpływanie na to, czy pojawi się pewne szczególne zachowanie uznane za korzystne (tj. racjonalne) i celowe, zachowanie prowadzące do zmiany stanu (zasobów indywidualnych, społecznych i publicznych) lub statusu (tj. cechy warunkującej dostęp do powyŝszych zasobów). W przypadku drugim jest to oddziaływanie na kalendarz przejść warunkujących zmiany stanu/statusu, tj. moment w Ŝyciu jednostki, w 37 Woźniak Z., 2006, Dziesięć zasad dobrego starzenia się, [w:] M. Halicka, J. Halicki (red.), Zostawić ślad na ziemi. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Pędichowi w 80. rocznicę urodzin i

33 którym zdecyduje się ona na zmianę stanu bądź teŝ zostanie poddana owej zmianie. Zmiany te bowiem mogą znajdować się pod całkowitą bądź ograniczoną kontrolą jednostki i zbiorowości, czego najlepszym przykładem róŝnica pomiędzy momentem przejścia na emeryturę a momentem wystąpienia niepełnosprawności. Kolejnym podobieństwem jest zgodność dziedzin Ŝycia, których dotyczy przygotowanie do starości. NiezaleŜnie bowiem od poziomu analizy wyróŝnić moŝna te same płaszczyzny, na których występuje przygotowanie do starości. W literaturze przedmiotu znaleźć moŝna stwierdzenia, iŝ z uwagi na to, iŝ starzenie się jest procesem wielowymiarowym, stąd i przygotowanie się nań musi być holistyczne, a zatem wielopłaszczyznowe, dotykające w zasadzie kaŝdej sfery Ŝycia. Jednak wyróŝnić moŝna kilka priorytetowych domen, którym poświęcić chciałbym uwagę w dalszej części. Są to kolejno wymiary: ekonomiczny, zdrowotny, relacyjny (społeczny), przestrzenny, technologiczno-edukacyjny i polityczny. Pomijam w tym przypadku wymiar normatywnoduchowy, choć zdaję sobie sprawę, iŝ przyszłość zdeterminowana będzie tylko dwiema kwestiami etyką i technologią. W przypadku etyki podstawowy problem dotyczyć będzie znalezienia wartości Ŝycia na starość złoŝoność tej materii, a dokładniej nietrafność dotychczasowych sądów (czy raczej stereotypów) na ten temat przedstawiona została w rozdziale pierwszym. Wyjaśniając znaczenie działań obejmujących wymienione wyŝej dziedziny, omówię je, rozdzielając oba podstawowe typy przygotowania do starości: indywidualne i populacyjne. Z reguły bowiem wszelkie poradniki dobrego starzenia się ograniczone są do rad odnoszących się do jednostek Przygotowanie się do starości jednostek przykłady działań Przyjrzyjmy się zatem działaniom, jakie podejmowane są przez indywidua i zbiorowości w róŝnych sferach Ŝycia. NaleŜy jednakŝe uprzednio zaznaczyć, iŝ powyŝsze wymiary często zachodzą na siebie, współwystępują, stąd teŝ niekiedy przy analizie pojedynczych, wyróŝnionych działań pojawiają się słuszne wątpliwości co do zakwalifikowania danego poczynania do jednej, wyraźnie wyselekcjonowanej kategorii. rocznicę pracy naukowej, Wyd. UwB, Białystok, s

34 Przedstawione poniŝej ilustracje potraktować oczywiście naleŝy jedynie jako wybór najwaŝniejszych przykładów w sferze przygotowania do starości, nie zaś jako ich wyczerpującą enumerację. Wymiar ekonomiczny 39 W przypadku jednostki przygotowanie do starości w sferze ekonomicznej opiera się przede wszystkim na podejmowaniu decyzji odnoszących się do pracy (wysokość dochodu bieŝącego i przyszłego), konsumpcji i oszczędzania. W uwagi na fakt, iŝ dla zdecydowanej większości współczesnych dochody z pracy są głównym źródłem utrzymania, kwestia pracy jej długości, intensywności, momentu rozpoczęcia i zakończenia kariery zawodowej posiada kluczowe znaczenie. Przygotowanie do starości polega zatem na zaplanowaniu przebiegu swej kariery zawodowej, w tym na podjęciu w stosownym momencie decyzji o tym, kiedy i jak wycofać się z pracy. Kwestia ta jest o tyle istotna, iŝ w obecnym systemie emerytalnym powyŝsze decyzje determinują wysokość przyszłego świadczenia za pośrednictwem zarówno wysokości zgromadzonego kapitału w II filarze, jak i długości okresu pobierania emerytury 40. Z kolei wybór odnośnie sposobu alokacji posiadanych zasobów konsumpcja czy oszczędzanie równieŝ posiada decydujący wpływ na poziom Ŝycia w okresie starości, podobnie jak i na moŝliwość pojawienia się wymuszonych róŝnic w stopie Ŝycia po przejściu na emeryturę. PoniewaŜ zgodnie z koncepcją Modiglianiego w trakcie ludzkiego Ŝycia mamy do czynienia z przemiennymi okresami nadwyŝki/niedoboru konsumpcji w porównaniu do dochodu (z reguły w okresie rozpoczynania dorosłego Ŝycia i po zaprzestaniu aktywności zawodowej konsumpcja przewyŝsza dochody pojawiają się ujemne oszczędności, tj. długi, podczas gdy w średnim wieku dochody umoŝliwiają oszczędzanie), stąd teŝ pojawia się konieczność dokonywania wyboru odnośnie relacji między tymi dwoma sposobami zuŝytkowania dochodów. W praktyce rzecz wygląda tak, iŝ młodzi ludzie są zadłuŝeni, mając lat spłacają swe wcześniejsze zobowiązania, zaś 38 Zob. np. Woźniak Z., 2006, Dziesięć zasad dobrego starzenia się, [w:] M. Halicka, J. Halicki (red.), Zostawić ślad na ziemi. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Pędichowi w 80. rocznicę urodzin i 55. rocznicę pracy naukowej, Wyd. UwB, Białystok, Prezentując przygotowanie się do starości w wymiarze ekonomicznym bazuję głównie na interesującej pracy sprzed kilku lat wydanej przez amerykańską National Research Council, 2001, Preparing for an aging world. The case for cross-national research, National Academy Press, Washington D.C., 308 s. 40 Urbaniak B., 1998, Ekonomiczne przygotowanie do starości, Gerontologia Polska, t. 6, nr 3-4,

35 ostatnie lat kariery zawodowej to okres gromadzenia oszczędności z myślą o swej jesieni Ŝycia. W rzeczywistości rzecz jest bardziej skomplikowana, albowiem największy Ŝyciowy wydatek zakup mieszkania finansowany jest z reguły z kredytu hipotecznego, spłacanego przez następnych wiele lat, po spłacie to którego mieszkanie staje się głównym składnikiem posiadanego majątku. Skądinąd w opinii ekspertów zakup mieszkania dla siebie, nawet i na kredyt, jest najlepszym sposobem oszczędzania na starość 41. Ustalając relację konsumpcja/oszczędności, naleŝy pamiętać o tym, iŝ po przejściu na emeryturę uzyskiwane świadczenie stanowić będzie zapewne mniej niŝ połowę dotychczasowego dochodu z pracy (niektóre symulacje mówią, iŝ w przyszłości w Polsce moŝe być to 35-40%), brak/niedobór oszczędności prowadzić moŝe zatem do radykalnego ograniczenia wydatków. Z kolei w przypadku przygotowania się do starości w dziedzinie ekonomiki na poziomie populacji dwie podstawowe kwestie to: właściwa relacja pomiędzy liczbą aktywnych zawodowo i tych nieaktywnych oraz publiczne transfery międzypokoleniowe. W pierwszym przypadku chodzi o takie oddziaływanie na zachowania jednostek (pracowników i pracodawców) na rynku pracy, aby jak najwięcej osób do jak najwyŝszego wieku chciało pracować i było poszukiwanymi na rynku pracy oferentami. Z jednej strony są to zatem wszelkie te działania, które oddziałują na pracownika, zachęcając go do dłuŝszej aktywności współfinansowane ze środków publicznych szkolenia, bodźce podatkowe, pobudki związane z wysokością świadczenia emerytalnego, łatwość uzyskania świadczenia (przed)emerytalnego i rentowego, skuteczny system rehabilitacji medycznej i zawodowej, itp. Z drugiej zaś strony to znoszenie wszelkich barier zawodowych związanych z przekroczeniem przez pracownika magicznego wieku 45, 50 czy 55 lat barier prawnych (skuteczny zakaz dyskryminacji ze względu na wiek, moŝliwość bardziej elastycznego w tym równieŝ jeśli idzie o wynagrodzenie zatrudniania starszych pracowników) czy mentalnych (walka z ageizmem, tj. bazującymi na stereotypach odnośnie niekorzystnego zawsze wpływu wieku na jednostkę uprzedzeniami pracodawców i współpracowników). Te ostatnie działania to element tzw. zarządzania wiekiem, tj. 41 Wagę tego sposobu oszczędzania zwiększa pojawiający się ostatnio odwrócony kredyt hipoteczny (reverse mortgage), umoŝliwiający uzyskiwanie na podstawie umowy z bankiem dochodu ze sprzedaŝy nieruchomości, rozłoŝony na wiele lat dochód. Po ustalonym okresie, w którym sprzedający uzyskuje dochód, lecz jednocześnie zamieszkuje w swym dotychczasowym lokalu, właścicielem nieruchomości staje się bank Kotlikoff L. J., Burns S., 2004, The coming generational storm. What you need to know about America s economic future, MIT Press, Cambridge, Mass., London, 274 s. 35

36 podejmowania zmagań mających promować zróŝnicowanie ze względu na wiek w sferze zatrudnienia i zwalczać bariery stawiane starszym pracownikom 42. Bezpośrednio powiązane z poprzednim wątkiem jest ustalenie zasad, na jakich dokonywane są publiczne transfery międzypokoleniowe, tj. redystrybucja zasobów pomiędzy pokoleniami aktywnymi zawodowo i niepracującymi za pośrednictwem władz centralnych i lokalnych. Ten wątek omówię obszerniej nieco dalej, przedstawiając zbiorowe przygotowania do starości w wymiarze politycznym. Wymiar zdrowotny W przypadku płaszczyzny zdrowotnej chodzi o oddziaływanie na fizyczne i mentalne własności jednostki warunkujące jej samodzielność funkcjonalną i stan psychiczny. NiezaleŜnie od poziomu analizy zaznaczyć naleŝy, iŝ chodzi o dwa główne sposoby oddziaływania prewencję (zapobieganie) przed stratami zdrowotnymi i kompensację tych powstałych. W przypadku kompensaty moŝna przy tym wyróŝnić dwa jej rodzaje medyczną (za pomocą podejmowania procedur medycznych mających przywrócić przynajmniej częściowo stan zdrowia przed pojawieniem się problemu) i technologiczną (ukierunkowaną na zastąpienie trwałych/czasowych strat zdolności samodzielnego funkcjonowania wykorzystaniem róŝnorodnego typu protez cywilizacyjnych, tj. utensyliów umoŝliwiających samodzielność 43 ). Jednostka przygotowuje się zatem do starości poprzez prozdrowotny tryb Ŝycia (dieta, częsty, aczkolwiek nie wyczynowy wysiłek fizyczny, ćwiczenie umysłu, unikanie uŝywek, nadmiaru soli), właściwą mieszankę czasu pracy i relaksu, badania profilaktyczne właściwe dla płci i wieku (np. co 2-3 lata całościowy przegląd ), odpowiednią reakcję na pojawiające się problemy zdrowotne (wizyty u lekarzy, w tym i lekarzy specjalistów, wykonywanie ich zaleceń), wykorzystywanie pojawiających się nowinek technologicznych ułatwiających wykonywanie czynności domowych i zawodowych na poziomie zbliŝonym do tego obserwowanego kilka, kilkanaście lat temu, własne inwestycje w wygląd zewnętrzny (dbałość o skórę, włosy, uzębienie). Odmienne są procedury występujące w przypadku przygotowywania się społeczeństwa. Odpowiednikami powyŝszych starań są: kampanie prozdrowotne i regulacje prawne 42 EFfILWC (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions), 2006, A guide to good practice in age management, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 36 s. 36

37 ograniczające dostęp do niektórych substancji, regulacje prawne z zakresu prawa pracy określające czas pracy i warunki urlopu, zapewnienie właściwej pod względem dostępności (przestrzennej i ekonomicznej), zakresu (stopień objęcia wszystkich procedur lecznictwa otwartego i zamkniętego) i fazy cyklu Ŝycia (od badań prenatalnych do opieki geriatrycznej i paliatywnej) opieki zdrowotnej. Wymiar relacyjny (społeczny) Wymiar ten obejmuje budowanie i podtrzymywanie relacji międzyludzkich, tak w ramach rodziny, sąsiedztwa, przyjaźni, jak i na podstawie innych typów związków. Na poziomie jednostkowym pierwszoplanowym elementem, bezpośrednio rzutującym na jakość jesieni Ŝycia jest wybór Ŝyciowego partnera i decyzja o posiadaniu potomstwa. W przypadku doboru partnera pamiętać naleŝy o róŝnicy pomiędzy trwaniem Ŝycia kobiet i męŝczyzn (stąd teŝ idealnym z punktu widzenia redukcji okresu wdowieństwa rozwiązaniem jest małŝeństwo męŝczyzny z kobietą o kilka lat od niego starszą) i o większej trwałości związków homogamicznych 44. W przypadku przedwczesnego owdowienia pamiętać naleŝy o niebezpieczeństwach związanych z nieprzebywaniem w stanie małŝeńskim, prowadzących do nadumieralności osób stanu wolnego w porównaniu do tych zamęŝnych/ŝonatych 45. Czynnikiem decydującym w tym przypadku o wykorzystaniu tego zasobu w okresie starości jest równieŝ jakość relacji z partnerem Ŝyciowym i dbałość o jego potrzeby (w tym i zdrowotne) na wcześniejszych etapach Ŝycia. PoniewaŜ dzieci wymieniane są zaraz po Ŝonie/męŜu jako potencjalne źródło wsparcia w okresie starości, ich posiadanie (zwłaszcza w liczbie większej niŝ jedno) samoczynnie przekładać się będzie na ostatnim etapie Ŝycia na jego jakość. W tym przypadku równieŝ podkreślić naleŝy jakość relacji z potomstwem, jak i znaczenie tzw. efektu demonstracji dla wpojenia swym własnym dzieciom powinności opieki nad własnym rodzicem Za taką protezę cywilizacyjną uznane być moŝe zarówno centralne ogrzewanie (zniesienie konieczności przynoszenia opału i podtrzymywania ognia w piecu), aparat słuchowy, jak i mikrofalówka. 44 Homogamia to cecha doboru związków małŝeńskich prowadząca do preferowania partnera podobnego do siebie z punktu widzenia kluczowych dla określenia statusu społecznego cech, takich jak: poziom wykształcenia, klasa społeczna, klasa miejscowości zamieszkiwania, wyznanie i intensywność religijności, stan cywilny. 45 Szukalski P., 2007, ZróŜnicowanie poziomu umieralności a stan cywilny, Wiadomości Statystyczne, nr 5, Efekt demonstracji to nic innego jak efekt obserwowania świata w pierwszych latach Ŝycia i budowania na tej podstawie znajomości zasad Ŝycia społecznego w świecie obowiązujących. W tym przypadku udzielanie przez trzydziestolatków z małymi dziećmi wsparcia swym rodzicom przekłada się na wpojenie do podświadomości dziecka zasady pomagania starszym krewnym, zwłaszcza rodzicom. 37

38 RównieŜ dbałość we wcześniejszych fazach Ŝycia o relacje z innymi znanymi nam osobami przyjaciółmi, sąsiadami, współpracownikami przejawiająca się zrozumieniem ich potrzeb, przydatnością w chwilach, gdy tego potrzebują, tolerancją dla ich odmienności procentuje w okresie, gdy częściej będziemy potrzebować wsparcia ze strony innych. Z kolei na poziomie zbiorowym ten wymiar przygotowanie do starości przekłada się na ideę kształtowania relacji międzypokoleniowych, tj. zrozumienia dla potrzeb osób przynaleŝących do innych grup wieku. W tym przypadku chodzi o: 1) budowanie pojęcia solidarności międzypokoleniowej, tj. gotowości do wyraŝenia zgody na ponoszenie cięŝarów przede wszystkim wyraŝonych w postaci pienięŝnej, w formie danin publicznych związanych z zaspokajaniem przez społeczeństwo potrzeb zdrowotnych, bytowych, społecznych i psychologicznych osób starszych; 2) zapobieganie konfliktowi międzypokoleniowemu, który we współczesnych społeczeństwach moŝe mieć źródło ekonomiczne (na ten temat więcej przy okazji omawiania wymiaru politycznego przygotowań) lub kulturowe, wynikające z szybko zmieniających się norm, a tym samym braku prestiŝu i duchowego przywództwa seniorów wśród młodzieŝy i generalnie ludzi młodych. Wymiar przestrzenny Wymiar przestrzenny odnosi się do sposobu organizacji przestrzeni fizycznej, w której zamieszkujemy, prowadzimy codzienną aktywność i się przemieszczamy. Z punktu widzenia jednostki najwaŝniejszym elementem tego obszaru jest wykazanie troski o miejsce zamieszkiwania. Kategoria miejsce zamieszkiwania posiada dwa aspekty: połoŝenie (rozumiane jako scena, na której rozgrywa się Ŝycie codzienne ang. site) i umiejscowienie (situation). PołoŜenie związane jest z takimi charakterystykami miejsca zamieszkiwania jak: wielkość, układ, jakość itp., czyli zbiór cech opisujących fizyczne i społeczne zaplecze zajmowanego lokalu (tj. mieszkanie samo w sobie ). Umiejscowienie opisuje pozycję w stosunku do innych waŝnych w Ŝyciu jednostki miejsc zazwyczaj poprzez podanie ilości jednostek odległości bądź czasu do miejsca pracy, pobierania nauki, zakupów, rekreacji czy domostwa osób wchodzących w skład rodziny. Przygotowanie do starości winno uwzględniać oba te aspekty. 38

39 W przypadku wyboru mieszkania i sposobu jego urządzania naleŝy pamiętać o następujących zasadach 47 : a) lepiej wybrać mieszkanie jedno- niŝ dwupoziomowe; b) jeśli nie jest to parter, naleŝy poszukiwać mieszkania z windą; c) naleŝy poszukiwać mieszkania odznaczającego się dobrą lokalizacją, tj. bliskością do bliskich krewnych i do takich waŝnych instytucji jak gabinet lekarza rodzinnego, poczta, oddział banku czy innych miejsc sklep spoŝywczy, apteka, park, oraz dogodną komunikacją publiczną, umoŝliwiająca szybkie i wygodne dotarcie do lokalnych centrów handlowo-usługowych; d) z uwagi na to, iŝ po usamodzielnieniu się dzieci dotychczasowe mieszkanie okazuje się często zbyt duŝe, warto zastanowić się nad jego zamianą na mniejsze, tańsze w utrzymaniu; e) naleŝy w mieszkaniu unikać takiego jego urządzenia, które z jednej strony skutkowałoby duŝymi, pustymi przestrzeniami, z drugiej zaś strony prowadziłoby do nadmiernego stłoczenia mebli (w obu przypadkach chodzi i łatwość poruszania się w okresie starości i moŝliwość podparcia się w trakcie przemieszczeń); f) warto dokonać w pewnym momencie wymiany mebli, tak aby fotele i kanapy posiadały siedziska na tyle wysoko, aby łatwo moŝna było powstać z nich; równieŝ i łóŝko powinno mieć materac na wysokości umoŝliwiającej szybkie i samodzielne powstanie; wymiana powinna obejmować meble kuchenne w celu eliminacji wszystkich tych szafek zmuszających do nadmiernie niskiego schylania się, jak i podnoszenia się na palcach i wchodzenia na drabinki (a zatem chodzi o przemeblowanie umoŝliwiające ułoŝenie wszystkich niezbędnych kuchennych utensyliów na wysokości od kolan do barku); g) naleŝy zrezygnować z śliskich posadzek i nieprzytwierdzonych do podłoŝa dywaników, wszelkie niebezpieczne miejsca trzeba lepiej oświetlić i zastanowić się nad przytwierdzeniem do ścian poręczy; h) przerobić naleŝy równieŝ łazienkę i toaletę, dodając przymocowane do ściany uchwyty i dokupując np. maty antypoślizgowe do wanny; i) z uwagi na wyŝsze zapotrzebowanie starszego organizmu na ciepło załoŝenie stałego bądź dodatkowego źródła ciepła umoŝliwiającego uzyskanie temperatury wyŝszej o ok. 2 C od temperatury zazwyczaj wystarczającej na wcześniejszych etapach Ŝycia; 47 Coni N., Davison W., Webster S., 1994, Starzenie się, tłum J. Lipka, WN PWN, Warszawa, 212 s. 39

40 j) w przypadku utraty partnera Ŝyciowego naleŝy zastanowić się nad potencjalnym współlokatorem (co oznacza zarówno potanienie kosztów utrzymania, jak i moŝliwość uzyskania szybkiej pomocy w razie potrzeby) lub zamianą dotychczasowego mieszkania na inne mniejsze. Z kolei w przypadku przygotowania zbiorowego chodzi o: 1) organizację przestrzeni publicznej (tj. przestrzeni, do której dostęp jest w zasadzie wolny dla kaŝdego), tak aby wyeliminować bariery architektoniczne, utrudniające poruszanie się (wysokie stopnie, brak podjazdów, brak wind) i odpoczynek (brak ławek, zieleńców, parków, miejsc niezorganizowanych spotkań) seniorom; 2) organizację przestrzeni prywatnej za pomocą instrumentów prawnych, tak by spełniała minimum adaptacji do potrzeb osób starszych 48 ; 3) ułatwienie dostępu do usług społecznych finansowanych ze środków publicznych poprzez dopasowane do potrzeb starzejącego się społeczeństwa rozmieszczenie punktów świadczących te usługi i poprzez zorganizowanie publicznej komunikacji dostosowanej do potrzeb osób starszych (np. niskopodłogowe autobusy). Wymiar technologiczno-edukacyjny W niniejszym podpunkcie łączę technologie i edukację, albowiem są one ściśle powiązane szybki rozwój technologiczny, odnotowywany w ostatnich latach, z biegiem czasu przyspieszający, dezawuuje kompetencje zawodowe i społeczne osób o bardziej zaawansowanym wieku, wzmagając potrzebę ich nadrobienia poprzez pozyskiwanie nowej wiedzy, kwalifikacji i umiejętności, a zatem poprzez edukację. Przygotowanie do starości na poziomie jednostkowym oznacza konieczność nadąŝania za rozwojem technologicznym. UmoŜliwia on bowiem: a) podtrzymanie komunikacji z bliskimi osobami, niezamieszkującymi z daną jednostką, b) kontakt ze światem, c) znajomość róŝnorodnych, bardziej skutecznych protez cywilizacyjnych, d) dostęp do tańszych i bardziej dostępnych procedur medycznych (dziś np. zrobienie EKG bez wizyty u lekarza, czy uzyskanie porady w mniej dotkliwych dolegliwościach, w przyszłości zapewne większość usług medycznych będzie dostępna za pomocą technologii informatycznej bez konieczności zapewnienia jedności miejsca i czasu kontaktu pacjenta z 48 O tych dwóch kwestiach pisze szerzej: Niezabitowski M., 2008, Projektowanie i przystosowywanie środowiska mieszkaniowego do potrzeb ludzi starszych. Wybrane aspekty społeczne, psychologiczne i architektoniczne, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk o pracy i polityce społecznej, nakładem Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ, Łódź,

41 lekarzem). W przypadku wystąpienia niedoborów wiedzy, jak korzystać z dostępnych technicznie i ekonomicznie technologii, starzejąca się osoba musi mieć świadomość konieczności pozyskania niezbędnej wiedzy. Brak takiej gotowości do nadrabiania zaległości prowadzić będzie do ich kumulacji, a w konsekwencji do zmniejszania się szansy bycia au courant z nowinkami technicznymi, a tym samym pełniejszego i tańszego zaspokajania potrzeb. Edukacja z punktu widzenia dojrzałej jednostki nie powinna się ograniczać tylko do pozyskiwania wiedzy technicznej. Wzrastająca złoŝoność świata społecznego skłaniać winna do uzupełniania swej wiedzy i kompetencji w sferze umiejętności kontaktów z innymi. Szczególnym polem edukacyjnym powinny być prawa konsumenckie i pracownicze (jako ochrona przed potencjalnymi naduŝyciami ze strony kontrahentów na rynku dóbr i usług i na rynku pracy) oraz ekologia (wzmaganie świadomości i zachowań wymaganych przez ideę zrównowaŝonego rozwoju). Na poziomie populacji przygotowanie do starości w interesującej nas sferze odnosi się do kilku powiązanych ze sobą zagadnień: 1) organizacji i finansowania róŝnorodnych szkoleń dla osób znajdujących się na róŝnych etapach ontogenezy; 2) promowania wśród obywateli danego kraju idei permanentnego kształcenia poprzez zarówno kampanie społeczne, jak i zachęty finansowe; 3) zachęcanie pracodawców do organizacji szkoleń podnoszących kwalifikacje swych pracowników i do wysyłania na nie osób w wieku niemobilnym 49 ; 4) rozbudzanie ciekawości świata jako rozrusznika kreatywności i aktywności indywidualnej; 5) organizacji i finansowania instytucji edukacyjnych zaspokajających potrzeby poznawczo-społeczne osób najstarszych; 6) zarządzanie rozwojem technicznym w sposób wzmagający łatwość korzystania z niego przez osoby starsze (w krajach zachodnioeuropejskich to z reguły administracja publiczna jest rozsadnikiem nowych moŝliwości uŝywania technologii komunikowania się poprzez 49 Osoby w wieku produkcyjnym (w polskich realiach prawnych to lat w przypadku kobiet i lat w przypadku męŝczyzn) dzielone są na dwie kategorie młodszych (tj. jednostki w tzw. mobilnym wieku produkcyjnym) i starsze (w niemobilnym wieku produkcyjnym). Cezurą wieku jest w tym przypadku 45. rok Ŝycia, zaś przyczyna takiej dystynkcji przekonanie o mniejszej mobilności starszej grupy wieku na trzech płaszczyznach: przestrzennej (niŝsza skłonność do zmiany miejsca zamieszkiwania), zawodowej (niŝsza skłonność do zmiany wykonywanego zawodu) i profesjonalnej (mniejsza chęć do podnoszenia kwalifikacji zawodowych). 41

42 wprowadzanie coraz bardziej zaawansowanych metod przesyłania wymaganych przez prawo informacji od obywateli do organów władzy informacje podatkowe, dane statystyczne, oddawanie głosów w wyborach) w tym przypadku władze publiczne mają moŝliwość wpływania na wygląd nowo wprowadzanych technologii (np. interfejsy w przypadku usług internetowych), przede wszystkim na łatwość ich obsługi i dostosowanie do potrzeb i moŝliwości osób w róŝnym wieku; 7) zmniejszanie moŝliwości wystąpienia naduŝyć ze strony organizacji dostarczających nowoczesnych technologii i osób postronnych wobec starszych uŝytkowników, nie zawsze zdających sobie sprawę ze wszystkich aspektów korzystania z danego rozwiązania technologicznego. Wymiar polityczny Przygotowanie do starości w sferze politycznej dotyczy obecnie w zasadzie tylko i wyłącznie działań zbiorowych, których celem jest udoskonalenie procesów decyzyjnych, tak by: 1) lepiej umoŝliwiały uwzględnienie reprezentacji osób starszych; 2) lepiej zabezpieczyły interesy innych, mniejszościowych grup docelowych polityki społecznej; 3) przyczyniały się do niewypaczania zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej w długim okresie. UŜywam obecnie ograniczenia odnoszącego się do teraźniejszości, albowiem w odległej przeszłości w warunkach silnej władzy i surowej kontroli rodzicielskiej rodzajem przygotowania do starości na poziomie indywidualnym było powolne przekazywanie władzy zarządzania majątkiem rodzinnym swym dzieciom wraz z ich usamodzielnianiem się, tj. zakładaniem własnych rodzin. Dziś w warunkach demokratyzacji więzi rodzinnej w tej sferze Ŝycia codziennego brak jest przesłanek do dokonywania rozmyślnych działań ukierunkowanych na podwyŝszenie swej jakości Ŝycia w ostatniej fazie Ŝycia. Przyjrzyjmy się zatem pokrótce wymienionym powyŝej trzem dezyderatom. W pierwszym przypadku chodzi o utworzenie mechanizmów w większym stopniu prowadzących do uwzględnienia głosu seniorów przy podejmowaniu róŝnorodnych decyzji większość polityków niezaleŝnie od szczebla władzy to ludzie w sile wieku, a zatem osoby, które choćby z uwagi na etap cyklu Ŝycia, na którym się znajdują mają odmienne spojrzenie na potrzeby seniorów. Z drugiej strony chodzi o zaangaŝowanie 42

43 większej liczby osób starszych w proces podejmowania decyzji nie tylko jako wyborców, lecz równieŝ wnioskodawców i opiniodawców. Z kolei konieczność zabezpieczenia interesów innych grup wynika z tego, iŝ rosnąca liczba osób starszych, charakteryzujących się wyŝszą od przeciętnej skłonnością do uczestniczenia w wyborach (zwłaszcza władz lokalnych), rzutować moŝe na wyraźne preferowanie ich niektórych przynajmniej problemów przez ugrupowania polityczne kosztem interesu innych zbiorowości. Stąd teŝ wprowadza się propozycje, aby przykładowo wzmóc zabezpieczenie praw dzieci i młodzieŝy poprzez bądź obniŝenie wieku czynnego prawa wyborczego do 16 lat, bądź przyznania rodzicom prawa głosu za wychowywane, nieletnie potomstwo 50. W przypadku utrzymywania zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej, nie wnikając w niniejszym miejscu głębiej w rozumienie tej kategorii (zainteresowanych tym odsyłam do innego opracowania 51 ), wyjaśnijmy Ŝe pojęcie to rozumiane jest zazwyczaj się na dwa sposoby: sensu largo i sensu stricto. W pierwszym znaczeniu chodzi jedynie o uwzględnianie interesów innych generacji przy podejmowaniu decyzji, w znaczeniu drugim, zawęŝającym, ale jednocześnie bardziej restrykcyjnym, celem jest zrównowaŝenie praw i obowiązków poszczególnych generacji, co rozumiane jest na kilka sposobów najczęściej jako dąŝenie do uzyskania od kaŝdej kolejnej generacji równego w ujęciu względnym w stosunku do uzyskanego przez to pokolenie dochodu wkładu do wspólnego, dzielonego pomiędzy wszystkich funduszu. Zdecydowanie częściej stosowane jest przy tym podejście węŝsze, sensu stricto. Celem państwa jest zatem takie określenie zasad sprawiedliwości międzypokoleniowej (i automatycznie bazującego na niej kontraktu intergeneracyjnego), aby w długim okresie nie zachodziła krzywdząca nierówność. W praktyce z reguły to dąŝenie sprowadza się do ograniczania bieŝącej konsumpcji finansowanej ze środków publicznych (w tym przede wszystkim hojności wobec emerytów) w celu uniknięcia nadmiernego długu publicznego, z definicji spłacanego przez następne pokolenia. W tym przypadku przygotowanie do starości moŝe być utoŝsamione z dąŝeniem do uniknięcia konfliktu międzypokoleniowego o podłoŝu ekonomicznym. 50 Antczak R., Dobrowolski P., 2007, Jak zapobiec konfliktowi pokoleń w Polsce?, [w:] W poszukiwaniu kompasu dla Polski. Po II Kongresie Obywatelskim, IBnGR, Gdańsk, Szukalski P., 2004, Kontrakt międzypokoleniowy a zasada sprawiedliwości międzypokoleniowej, [w:] L. Frąckiewicz, A. Rączaszek (red.), Kapitał społeczny, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice,

44 4. Cel badania Jak wspomniano we wcześniejszych partiach niniejszego opracowania, w najbliŝszych dekadach w Polsce wystąpi przyspieszony proces starzenia się ludności. Wynikać on będzie z dochodzenia do wieku emerytalnego licznych generacji powojennego wyŝu demograficznego. Tym samym juŝ dziś wiadomo, jaka wielka będzie skala róŝnorodnych problemów społecznych, ekonomicznych, politycznych i obyczajowych związanych z rozrostem populacji osób starszych. Chcąc lepiej przygotować się do czekających nas jako społeczeństwo problemów, większa niŝ obecnie uwaga winna być skierowana na diagnozę o charakterze dynamicznym tj. na swoiste scenariusze przyszłości, pokazujące kluczowe sfery Ŝycia społecznego seniorów z punktu widzenia tych, którzy nimi będą w perspektywie najbliŝszych lat. Pierwotnym celem prezentowanego dalej badania było prześledzenie przygotowania do starości na poziomie indywidualnej osób przynaleŝących do pokolenia powojennego wyŝu demograficznego. W trakcie dyskusji postanowiliśmy nieco rozszerzyć badaną grupę, tak aby objąć nią wszystkie osoby na przedpolu starości, tj. mające przynajmniej 45 lat, lecz jednocześnie nie przekraczające wieku 65 lat. Jednocześnie zdecydowaliśmy się na ograniczenie naszych eksploracji do kilku najwaŝniejszych z punktu widzenia przyszłości sfer Ŝycia: 1) stylu Ŝycia jako czynnika determinującego przygotowanie w sferze normatywnoobyczajowej, a pośrednio oddziałującego na wszystkie pozostałe; 2) rynku pracy chcąc określić intensywność przygotowania ekonomicznego; 3) opiekę na starość próbując opisać wymiar relacyjny, a pośrednio równieŝ normatywno-obyczajowy; 4) stan zdrowia jako czynnik zdrowotny, a pośrednio i ekonomiczny. Dodatkowo, wskutek uwzględnienia dezyderatów sponsora badania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych włączony został dział niepełnosprawność, będący skądinąd w ścisłym związku z przygotowaniem do starości ekonomicznym i zdrowotnym. Pytania dotyczące interesujących nas zagadnień formułowane były tak, aby z jednej strony pozyskać jak najwięcej wiedzy o zaistniałych dotąd faktach, z drugiej zaś aby zgromadzić informacje o deklaracjach odnoszących się do przyszłości i własnych projekcjach. Połączenie tych dwóch typów pytań umoŝliwia naszym zdaniem analizę planów odnośnie swej własnej starości w kontekście moŝliwości realizacji tych planów. Oczywiście 44

45 bazowanie na deklaracjach i własnych planach Ŝyciowych jest słabością wszystkich tego typu badań, uzyskujemy bowiem wyidealizowany opis, nadmiernie poboŝnoŝyczeniowy obraz przygotowania badanych jednostek do starości. Podstawowym skądinąd problemem jest, na ile owe plany i wizje związane są z przygotowaniem do starości, na ile odzwierciedlają jedynie chęć dostosowania się do inercyjnych wzorców kulturowych. 5. Podsumowanie Przedstawione w niniejszym rozdziale działania zmierzające do przygotowania się do lepszej starości nie wyczerpują analizowanego zagadnienia. Ich celem było jedynie wskazanie istoty idei przygotowania się jednostek i zbiorowości do starości. W skali ogólnospołecznej przygotowanie do starości ściśle powiązane być moŝe z koncepcją aktywnego starzenia się, którego idea zasadza się na umoŝliwieniu ludziom, by niezaleŝnie od płynącego czasu mogli wieść produktywne Ŝycie w sferze społecznej i gospodarczej poprzez wsparcie wyborów odnoszących się do zarządzania swym czasem i jego podziału na pracę, naukę, odpoczynek i opiekę nad innymi. Zadaniem władz publicznych jest w takim przypadku znoszenie barier skupionych głównie w sferze niedostosowanej polityki społecznej, nieelastycznych rynków pracy i złego stanu zdrowia utrudniających osiągnięcie takiego stanu rzeczy 52. Zadanie to realizowane jest poprzez politykę aktywnego starzenia się, a zatem próbę zarządzania przygotowaniem do starości w skali indywidualnej. Raz jeszcze podkreślenia warte jest stwierdzenie, iŝ zbiorowe przygotowanie do starości moŝe oddziaływać na to samo działanie na poziomie jednostkowym. Chcąc wpływać na wybory dokonane przez indywidua, zdawać sobie jednakŝe naleŝy sprawę, iŝ osiągnięcie sukcesu w tej materii zaleŝy tylko i wyłącznie od współwystępowania trzech zbieŝnych posunięć władz publicznych: oddziaływania na świadomość jednostek (uwraŝliwianie ich na myślenie perspektywiczne i uświadomienie im alternatywnych metod rozwiązania występujących problemów), tworzenia obiektywnych moŝliwości korzystania z istniejących alternatyw (przede wszystkim rozbudowa infrastruktury instytucjonalnej) i wprowadzanie bodźców warunkujących konkretne zachowanie (działania w postaci zachęt/nakazów). 45

46 Literatura: Antczak R., Dobrowolski P., 2007, Jak zapobiec konfliktowi pokoleń w Polsce?, [w:] W poszukiwaniu kompasu dla Polski. Po II Kongresie Obywatelskim, IBnGR, Gdańsk, Coni N., Davison W., Webster S., 1994, Starzenie się, tłum J. Lipka, WN PWN, Warszawa, 212 s. EFfILWC (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions), 2006, A guide to good practice in age management, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 36 s. Kotlikoff L. J., Burns S., 2004, The coming generational storm. What you need to know about America s economic future, MIT Press, Cambridge, Mass., London, 274 s. Niezabitowski M., 2008, Projektowanie i przystosowywanie środowiska mieszkaniowego do potrzeb ludzi starszych. Wybrane aspekty społeczne, psychologiczne i architektoniczne, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk o pracy i polityce społecznej, nakładem Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ, Łódź, NRC (National Research Council), 2001, Preparing for an aging world. The case for cross-national research, National Academy Press, Washington D.C., 308 s. Perek-Białas J., Worek B., 2005, Aktywne starzenie się. Aktywna starość określenie pojęć, [w:] J. Perek- Białas (red.), Aktywne starzenie się. Aktywna starość, Aureus, Kraków, Szukalski P., 2004, Kontrakt międzypokoleniowy a zasada sprawiedliwości międzypokoleniowej, [w:] L. Frąckiewicz, A. Rączaszek (red.), Kapitał społeczny, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice, Szukalski P., 2007, ZróŜnicowanie poziomu umieralności a stan cywilny, Wiadomości Statystyczne, nr 5, Urbaniak B., 1998, Ekonomiczne przygotowanie do starości, Gerontologia Polska, t. 6, nr 3-4, Woźniak Z., 2006, Dziesięć zasad dobrego starzenia się, [w:] M. Halicka, J. Halicki (red.), Zostawić ślad na ziemi. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Pędichowi w 80. rocznicę urodzin i 55. rocznicę pracy naukowej, Wyd. UwB, Białystok, Zych A. A., 2001, Słownik gerontologii społecznej, WA śak, Warszawa, 326 s. 52 Perek-Białas J., Worek B., 2005, Aktywne starzenie się. Aktywna starość określenie pojęć, [w:] J. Perek- Białas (red.), Aktywne starzenie się. Aktywna starość, Aureus, Kraków,

47 Iwona A. Oliwińska Style Ŝycia współczesnych Polaków 1. Wprowadzenie W realizowanych współcześnie badaniach nad stylami Ŝycia kryterium podziałów stanowi społeczna lokalizacja ich reprezentantów [Palska 2002; Tarkowska 2000; Gliński 1983]. Typologie odnoszą się takŝe do stylów Ŝycia pojedynczych jednostek [Siciński 1978, Siciński 1988], określonych grup społecznych [Fatyga i Rogala Obłękowska 2002] czy narodowych. O moŝliwościach innych podziałów pisze Hanna Palska mogą to być style dominujące, mniejszościowe lub alternatywne [Wyka 1988, Jawłowska 1978] w danej społeczności. Natomiast o zaleŝnościach pomiędzy stratyfikacją społeczną a stylem Ŝycia lub jego elementami (zakładając, Ŝe rozumiemy to jako zaleŝność pomiędzy strukturą społeczną a kulturą) pisali chociaŝby: Max Weber, Thorstein Veblen, Florian Znaniecki czy Pierre Bourdieu. O ile problematyka stylów Ŝycia podejmowana jest w Polsce od lat 70. XX wieku, o tyle problematyka starości, starzenia się społeczeństwa coraz częściej zaczęła się pojawiać w literaturze od lat 90. XX wieku. MoŜna znaleźć w niej opisy poszczególnych elementów stylów Ŝycia ludzi starych t.j.: zdrowia [Wysokińska-Miszczuk 1998], pracy (aktywność zawodowa) [Skrętowicz 2006], rodziny (rola najstarszego pokolenia i znaczenie dla rodziny) [Buchla 2007], aktywności społecznej [Kamiński 1978, Orzechowska 2006] niŝ kompleksowych stylów [Czerniawska 1998; Szatur-Jaworska 2006; Koprowiak i Nowak 2007]. Starzenie się społeczeństw stało się powaŝnym problemem, koniecznym do w miarę szybkiego opanowania. Stąd teŝ chociaŝby badano i analizowano miejsce i rolę człowieka w środowisku zamieszkania, ale takŝe problemy zdrowotne wynikające z wydłuŝającego się Ŝycia. MoŜna powiedzieć tak, Ŝe w okresie starości zmienia się sytuacja Ŝyciowa człowieka [Steuden, Marczuk 2006; Synak 2000 i 2002]. Dotyczy ona pracy zawodowej (przejście na emeryturę czy rentę, której wysokość niejednokrotnie nie pozwala na zaspokojenie większości potrzeb), wiąŝe się z częściowym ograniczaniem kontaktów społecznych (wycofywanie się ze sfery społecznej, kulturalnej na rzecz religijnej), innego rodzaju zagroŝeniami zdrowotnymi niŝ we wcześniejszych fazach Ŝycia (większa podatność na zachorowania i urazy, częstsze 47

48 korzystanie z usług medycznych i pielęgnacyjnych, z pomocy rodziny), ale równieŝ ze zmianą w hierarchii odczuwanych potrzeb (tj. np.: akceptacji społecznej, uŝyteczności czy więzi emocjonalnej), czy zmianami społeczno-kulturowymi (nowe wzory konsumpcji, zachowań w sferze obyczajowości, kontekst rodzinny, itp.). MoŜna powiedzieć, Ŝe te wszystkie zmiany wpływają na modyfikowanie wybranych elementów stylu Ŝycia u osób starszych. Zdecydowanie mniej uwagi poświęcano zmianom stylu Ŝycia w ramach koncepcji cyklu Ŝycia, w tym zmianom wynikającym z przygotowania się (świadomego bądź nie) do starości. Celem niniejszego opracowania jest określenie, na ile wśród badanych w trakcie projektu To idzie starość latków następuje zmiana stylu Ŝycia oraz opis głównych elementów stylu Ŝycia Polaków i Polek na przedpolu starości. Styl Ŝycia zgodnie z definicją Andrzeja Sicińskiego oznacza: zespół codziennych zachowań (sposób postępowania, aktywność Ŝyciową), specyficzny dla danej zbiorowości lub jednostki (treść i konfigurację owych zachowań); a inaczej mówiąc: charakterystyczny sposób bycia odróŝniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych. Na całość, jaką stanowi styl Ŝycia, składają się przy tym: zachowania ludzi zróŝnicowane co do zakresu i formy (ciągi tych zachowań nakierowane na określone cele, a więc czynności, działania ); motywacje owych zachowań (przypisywane im znaczenia i wartości); a takŝe pewne funkcje rzeczy będących bądź rezultatami, bądź celami, bądź instrumentami owych zachowań (którym, w związku z tą rolą, równieŝ przypisuje się pewne wartości)[siciński 2002:22-23]. Dla stylu Ŝycia jednostki istotne są elementy (i stosunek do nich) składające się na jej styl Ŝycia, tj.: budŝet czasu (sposoby zagospodarowywania, spędzania czasu, itp.), praca (jej charakter, stosunek jednostki do niej, itp.), konsumpcja dóbr (jej poziom, wzory konsumpcyjne, w tym wydatki na poŝywienie, ubranie, mieszkanie, itp.), stosunek do własnego ciała, zdrowia i choroby, uczestnictwo w kulturze (potrzeby intelektualne i estetyczne), uczestnictwo w Ŝyciu publicznym, samoidentyfikacja. MoŜna powiedzieć, Ŝe styl Ŝycia jest określany przez rodzaje potrzeb i moŝliwości ich zaspokajania. MoŜliwości wyboru sposobu zaspokajania potrzeb jednostki w znacznym stopniu determinuje sytuacja ekonomiczna, co często wiąŝe się z pozycją danej osoby w strukturze społecznej. Jednostka swoimi zachowaniami manifestuje przynaleŝność do określonej grupy czy klasy. Oczywiście, te zachowania mogą być świadome (dąŝenie do zmiany siebie, chęć dostosowania się do grupy, do której się aspiruje, itp.), ale mogą być takŝe nie w pełni świadome (postępowanie nawykowe, czy poŝądane w konkretnej 48

49 sytuacji, itp.). Pozwalają one na własną identyfikację jednostki. Codzienne działania, wybory, sposoby zaspokajania potrzeb pozwalają na funkcjonowanie w pewnej przestrzeni kulturowej, którą sama jednostka, w zaleŝności od swego połoŝenia społecznego i ekonomicznego, wypełnia istotnymi dla niej elementami. 2. Style Ŝycia i ich elementy badania własne W niniejszym opracowaniu analizie zostały poddane takie elementy stylów Ŝycia czterech grup wieku jak: praca (subiektywne oceny poziomów: wynagrodzenia w stosunku do wysiłku wkładanego w wykonywaną pracę; satysfakcji z wykonywanej pracy oraz równieŝ subiektywne oceny relacji z bezpośrednimi przełoŝonymi i współpracownikami w zakładzie pracy), aktywność społeczna (formy aktywności, czy dominujący jest typ aktywności na rzecz najbliŝszego otoczenia społecznego, czy typ działania obywatelskiego), czas wolny (przeznaczenie czasu wolnego, a w tym uczestnictwo w kulturze, model spędzania czasu wolnego), dbałość o zdrowie i kondycję psychofizyczną (subiektywna samoocena stanu zdrowia, dbałość o kondycję psychofizyczną, rodzaj podejmowanych działań prozdrowotnych), korzystanie z nowoczesnych technologii (jakiego rodzaju udogodnienia są wykorzystywane przez badanych, co pozwala ustalić czy są aktywnymi uczestnikami świata nowoczesnych technologii) czy oraz myślenie o przyszłości (jak długa jest perspektywa czasowa, czy badani obawiają się przyszłości, czego najbardziej się lękają). Grupa latków Opinie na temat oceny otrzymywanego wynagrodzenia w stosunku do wysiłku włoŝonego w wykonywaną pracę wśród aktywnych zawodowo osób z tej grupy były podzielone (por. tab. 5). Ponad 40% stwierdziło, Ŝe są wynagradzani odpowiednio do wysiłku, ale ponad 48% - Ŝe zbyt nisko. W najmłodszej grupie wieku, jak pokazują dane w tabeli poniŝej, znalazło się najwięcej osób usatysfakcjonowanych w stopniu średnim. Tu widoczna jest zaleŝność oceny stopnia satysfakcji od wieku badanych. Im młodsi badani tym częściej wskazywali stopień średni, rzadziej wysoki. Tabela 1. Ocena odczuwanej satysfakcji z wykonywanej pracy 49

50 45-49 Stopień odczuwanej satysfakcji Ogółem N= N=321 N=295 N=185 N=63 Wysoki 28,9 29,6 24,0 33,0 36,5 Średni 59,8 62,6 62,4 54,0 50,8 Niski 9,3 6,9 10,8 11,9 6,5 Wcale 0,8 0,3 1,7 0,5 0,0 Brak odpowiedzi 1,2 0,6 1,0 0,5 6,3 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: badania ZUS 2007 Blisko połowa aktywnych zawodowo oceniła relacje z przełoŝonymi jako dobre, a ponad 25% jako bardzo dobre (starsze roczniki aktywnych zawodowo wyŝej oceniły te relacje). RównieŜ relacje ze współpracownikami zostały ocenione pozytywnie jako dobre ponad 50% i bardzo dobre ponad 30% (zbliŝonej oceny udzieliła grupa latków) por. tab. 6 i 7. Poza aktywnością zawodową, przedstawiciele tej grupy wieku podejmują indywidualne działania najczęściej na rzecz społeczności lokalnej i/lub sąsiadów, ale teŝ udzielają się we wspólnocie mieszkańców. Zdecydowanie rzadziej wskazywano działanie w organizacji pozarządowej (ta sfera pozostaje domeną działania najstarszych badanych). Z kolei aktywność w sferze polityki (partie, związki zawodowe), chociaŝ najrzadziej wskazywana, jest wyŝsza niŝ u najstarszych roczników (por. tab. 8). Podobnie jak pozostałe grupy wieku i ta najczęściej deklarowała, Ŝe w czasie wolnym ogląda telewizję, ale teŝ znajduje czas na spotkania ze znajomymi rodziną. Dzień wolny przeznacza teŝ na czytanie ksiąŝek, realizowanie hobby oraz chodzenie do kina, teatru. Ponadto badani wykorzystują wolne chwile na nadrabianie zaległości w pracy domowej i zawodowej (starsze roczniki rzadziej wskazywały te odpowiedzi) por. tab. 11. Jak pokazują dane w budŝecie czasu wolnego tej grupy nie ma miejsca na czynny wypoczynek po pracy. Praca pochłania zbyt wiele czasu, nawet ten na obowiązki domowe i dopiero czas wolny przeznaczany jest na nadrabianie zaległości. MoŜna powiedzieć, Ŝe mamy tu do czynienia ze zjawiskiem nierównej dystrybucji czasu (przeznaczanie czasu wolnego nie na czynny wypoczynek, lecz na pracę) [Tarkowska 1997]. Najmłodsi z badanych, jak pokazują dane zamieszczone poniŝej, najlepiej ocenili swój stan zdrowia. W przypadku tego pytania odpowiedzi róŝnicowały: wiek i poziom wykształcenia im młodsze osoby i wyŝszy poziom wykształcenia tym lepsza samoocena zdrowia. 53 Na pytanie udzielali odpowiedzi respondenci o staŝu pracy wynoszącym 10 lat lub więcej, którzy są aktywni zawodowo. 50

51 Tabela 2. Samoocena stanu zdrowia Ocena Ogółem N= N= N= N= N=304 Bardzo dobry 10,4 17,9 10,1 7,9 3,6 Dobry 42,4 50,7 44,8 39,3 31,6 Taki sobie (ani dobry ani zły) 34,6 23,8 33,3 39,4 45,4 Zły 11,2 5,9 11,4 12,0 16,8 Bardzo zły 0,7 0,8 0,2 0,3 2,0 Brak odpowiedzi 0,7 1,0 0,2 1,2 0,7 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: badania ZUS 2007 Ponadto 62,2% zadeklarowało, iŝ dba o zdrowie i kondycję psychofizyczną (por. tab.12). Ta, jak i pozostałe grupy, najczęściej wskazywała niestosowanie uŝywek jako formę dbałości o nie (por. tab. 13). Na 2. miejscu znalazło się stosowanie diety (w pozostałych grupach dopiero na 6. pozycji). Na kolejnych: wysypianie się, robienie badań profilaktycznych, unikanie stresu i przestrzeganie zaleceń lekarzy. Wydawałoby się, Ŝe jeśli najmłodsza grupa, to będzie ją charakteryzować większa aktywność fizyczna, według deklaracji - uprawianie sportu znalazło się dopiero na 7. miejscu. Najrzadziej wskazywane były: udział w bezpłatnych badaniach profilaktycznych i korzystanie medycyny alternatywnej. Jak pokazują dane pomimo wysokiej oceny stanu zdrowia badana grupa nie podejmuje działań podtrzymujących potencjał własnego ciała, nie myśli o problemach zdrowotnych, które mogą pojawić się w starszym wieku. Najmłodsza grupa badanych, częściej od pozostałych, wykorzystuje wszystkie udogodnienia. Na sprawne poruszanie się w świecie nowoczesnych technologii (tj.: internet, poczta mailowa, programy komputerowe) wpływa wiek (im młodsi tym częściej wykorzystują owe technologie), poziom wykształcenia (częściej osoby z wykształceniem wyŝszym i licencjackim niŝ średnim ogólnokształcącym) oraz wykonywany zawód (wyŝsza kadra kierownicza, specjaliści). Tabela 3. Wykorzystywane udogodnienia w Ŝyciu codziennym 54 L.p. Udogodnienia Ogółem N= N= N= N= N= Telefon komórkowy 76,1 90,0 79,7 75,7 53,0 2. Internet (jako źródło informacji) 33,3 52,7 34,0 26,9 13,8 3. Poczta mailowa 21,7 34,9 20,3 20,0 8,2 4. Programy komputerowe 12,0 20,1 11,6 10,9 3,0 5. Inne nowoczesne udogodnienia 0,3 0,5 0,0 0,6 0,0 6. Nie korzystam z Ŝadnych technologii 20,5 8,5 17,0 20,1 42,1 Źródło: badania ZUS Pytanie z opcją wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie sumują się do 100%. 51

52 Najmłodsi badani nie myślą o przyszłości w dłuŝszej perspektywie czasowej częściej 1 roku niŝ 2-5 lat (por. tab. 9). Są raczej skoncentrowani na tym, co dzieje się w ich Ŝyciu obecnie, nie planują odległej przyszłości. Zaledwie 1,3% badanych wskazało perspektywę 10 lat. Wpływ na taką postawę ma zapewne doświadczanie szybkich i częstych zmian dokonujących się w wielu sferach Ŝycia po okresie transformacji. Ponad połowa badanych z tej grupy wieku jest aktualnie w takiej sytuacji, która nie pozwala im mieć poczucia bezpieczeństwa na przyszłość (por. tab. 10). Tabela 4. Największe obawy dotyczące przyszłości 55 L.p. Obawy Ogółem N= N= N= N= N= Choroba, niedołęŝność, utrata pamięci 51,5 45,6 52,1 53,6 56,0 2. Utrata samodzielności, bycie cięŝarem dla innych 19,0 20,3 18,6 18,5 18,4 3 Samotność, utrata osób bliskich 9,9 10,8 9,8 9,7 9,2 4. Złe warunki Ŝycia, trudności z utrzymaniem się 8,3 10,6 8,2 8,8 4,9 Źródło: badania ZUS 2007 Najmłodsza grupa wieku rzadziej wskazywała niŝ starsi, Ŝe obawia się w przyszłości: choroby, niedołęŝności, utraty pamięci (ufa swojemu organizmowi, Ŝe pozostanie w takiej kondycji równieŝ w przyszłości), ale częściej: utraty samodzielności, bycia cięŝarem dla innych, złych warunków Ŝycia, trudności z utrzymaniem się oraz samotności, utraty osób bliskich. Obawy o sytuację materialną w przyszłości wynikać mogą, podobnie jak i w dwu starszych grupach wieku, z nieodpowiedniego poziomu wynagrodzenia (blisko połowa aktywnych zawodowo uwaŝa, Ŝe jest zbyt nisko wynagradzana). RóŜnice w kompozycji elementów stylu Ŝycia: w sferze pracy najczęściej wskazywano średni stopień satysfakcji z wykonywanej pracy; w sferze aktywności - ta grupa najczęściej wskazywała na udzielanie się w partii, związkach zawodowych; w sferze czasu wolnego częściej nadrabianie zaległości w pracy zawodowej i domowej; uczestnictwo w kulturze częściej bywanie w kinie, teatrze; w sferze zdrowia ta grupa lepiej niŝ starsze roczniki oceniła swój stan zdrowia, wśród działań prozdrowotnych najczęściej wskazywano na stosowanie diety i uprawianie sportu; w sferze nowoczesnych technologii ta grupa najczęściej wykorzystuje wszystkie wymienione udogodnienia; 55 Odpowiedzi nie sumują się do 100% wybrane zostały tylko najczęściej wskazywane cztery obawy. 52

53 myślenie o przyszłości częstsze wskazania przedziału 1 roku; obawy dotyczące przyszłości częściej utrata samodzielności, bycie cięŝarem dla innych; złe warunki Ŝycia, trudności z utrzymaniem się oraz samotność, utrata osób bliskich. Grupa latków W tej grupie wiekowej znalazło się najwięcej osób, wśród aktywnych zawodowo, niezadowolonych z poziomu wynagrodzenia (zbyt niski) Tabela 5. Ocena wynagrodzenia w stosunku do wysiłku włoŝonego w wykonywaną pracę Poziom Ogółem N= N=321 N=295 N=185 N=63 Wysoko 6,8 7,8 5,1 7,1 9,6 Odpowiednio do wysiłku 39,9 40,5 38,2 42,2 38,0 Zbyt nisko 48,9 48,3 52,0 47,5 41,4 Nie mam zdania 3,1 3,1 3,8 2,7 1,6 Brak odpowiedzi 1,3 0,3 1,0 0,5 9,5 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: badania ZUS 2007 O osobach 50+ mówi się w mediach, w dyskursie publicznym, Ŝe nie chcą pracować, a jedynie uciec na wcześniejszą emeryturę, a o pracodawcach, Ŝe nie chcą ich zatrudniać. Stąd teŝ przygotowywane są programy aktywizacji kierowane do tej grupy m.in.: Solidarność pokoleń (dotyczy m.in.: finansowania podnoszenia kwalifikacji, zmniejszenia kosztów pracy dla pracodawcy, itp.). W tym zakresie działa takŝe Forum 50+ Seniorzy XXI wieku. Głównymi celami są: szerzenie kampanii przeciw dyskryminacji ze względu na wiek, podejmowanie wspólnych działań zmierzających do poprawy jakości Ŝycia, nagłaśnianie problemów i potrzeb tej grupy wiekowej, promowanie zdrowia i aktywnego stylu Ŝycia, a takŝe wzajemne uczenie się i wymiana doświadczeń. Ponadto 62,4% osób z tej grupy jest usatysfakcjonowana w stopniu średnim z wykonywanej pracy. JednakŜe relacje panujące w zakładzie pracy zostały ocenione pozytywnie. Tabela 6. Relacje z bezpośrednimi przełoŝonymi w zakładzie pracy Ocena relacji Ogółem N= N= N= N= N=63 56 Na pytanie udzielali odpowiedzi respondenci o staŝu pracy wynoszącym 10 lat lub więcej, którzy są aktywni zawodowo. 57 Na pytanie udzielali odpowiedzi respondenci o staŝu pracy wynoszącym 10 lat lub więcej, którzy są aktywni zawodowo. 53

54 Bardzo dobre 25,2 25,9 23,7 26,5 25,3 Dobre 50,1 48,3 53,3 52,0 38,2 Takie sobie (ani dobre ani złe) 15,1 16,5 15,6 13,5 11,2 Złe 0,7 0,3 1,4 0,6 0,0 Bardzo złe 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Nie dotyczy 7,1 7,7 5,0 6,0 19,0 Brak odpowiedzi 1,6 1,0 1,0 1,6 6,3 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: badania ZUS 2007 Ponad 53% zadeklarowało, Ŝe ma dobre relacje z bezpośrednimi przełoŝonymi, a 56% - dobre relacje ze współpracownikami (por. tab. 7). RównieŜ i w tej grupie najczęściej podejmowaną aktywnością społeczną (por. tab. 8) jest indywidualne działanie na rzecz społeczności lokalnej, sąsiadów oraz we wspólnotach mieszkańców. Z duŝo mniejszym zaangaŝowaniem udzielają się badani w organizacjach obywatelskich. Podobnie jak pozostałe grupy wieku i ta preferuje spędzanie czasu wolnego w sposób bierny - przed telewizorem (por. tab. 11). Zamiast na odpoczynek dzień wolny przeznaczają na nadrabianie zaległości bądź to w pracy domowej bądź zawodowej. Formą relaksu w wolne dni są spotkania ze znajomymi lub rodziną, rzadziej czytanie ksiąŝek czy realizowanie hobby. Zdecydowanie najmniej wolnego czasu przeznaczają na chodzenie do kin/teatrów, co moŝe wynikać z braku czasu, lub ograniczonej/ mało interesującej oferty, która nie zaspokaja potrzeby uczestnictwa w tego rodzaju wydarzeniach. Blisko 45% osób z tej grupy ocenia swój stan zdrowia (por. tab. 2) jako dobry, ale ponad 30% jako taki sobie (ani dobry ani zły). Stan zdrowia oceniony został przez badanych nieco lepiej niŝ w dwu starszych grupach, ale gorzej niŝ w młodszej. Podobnie jak w grupie latków ponad 60% badanych zadeklarowało, Ŝe dba o zdrowie i kondycję psychofizyczną (por. tab. 12). Na 1. miejscu wśród działań wpływających na zdrowie i kondycję (por. tab. 13), podobnie jak w pozostałych grupach, znalazło się niestosowanie uŝywek. Dla tej grupy jak i dla starszych badanych jest charakterystyczne, Ŝe wyŝej w hierarchii podejmowanych działań znalazły się te promedyczne (przestrzeganie zaleceń lekarzy czy robienie badań profilaktycznych) niŝ te prozdrowotne (uprawnie sportu, stosowanie diety). Takie podejście wiązać się moŝe z wysoką samooceną stanu zdrowia, a z drugiej z niską świadomością na temat zagroŝeń wywołanych brakiem ruchu, nieodpowiednią dietą czy stresem. Wśród wykorzystywanych nowoczesnych technologii w Ŝyciu codziennym (por. tab. 3) podobnie jak we wszystkich grupach, telefon komórkowy był najczęściej 54

55 wskazywanym udogodnieniem (79,7%). W przypadku pozostałych do wyboru udogodnień widoczne jest ich rzadsze wykorzystywanie niŝ w grupie najmłodszych. W przeciwieństwie do najmłodszych roczników ta grupa ma nieco dłuŝszą perspektywę czasową częściej wskazywała przedział 2-5 lat niŝ 1 roku por. tab. 9. JednakŜe nie opracowała strategii, która pozwoliłaby na bezpieczne patrzenie w przyszłość po zakończeniu aktywności zawodowej, co wiąŝe się z pewnymi obawami. Podobnie jak w pozostałych grupach, i tu ponad połowa osób ocenia niekorzystnie aktualną sytuację patrzy z lękiem w przyszłość (por. tab. 10). Do największych obaw dotyczących przyszłości (por. tab. 4), podobnie jak w pozostałych pięcioletnich grupach wieku, zaliczone zostały: choroba, niedołęŝność, utrata pamięci (z wiekiem wzrastają obawy dotyczące zdrowia), utrata samodzielności, bycie cięŝarem dla innych, złe warunki Ŝycia trudności z utrzymaniem się (rozkład danych pokazuje, Ŝe im niŝsza ocena otrzymywanego wynagrodzenia tym większe obawy dotyczące sfery materialnej przyszłości) oraz samotności, utraty osób bliskich. Pomimo obaw i lęku przed przyszłością i ta grupa badanych nie przygotowuje się aktywnie do starości. RóŜnice w kompozycji elementów stylu Ŝycia: tę grupę najtrudniej jest scharakteryzować. Odpowiedzi jakich udzielała, w kilku przypadkach, były zbliŝone bądź do grupy latków (np. myślenie o przyszłości przedział 2-5 lat, średni stopień satysfakcji z pracy, poczucie bezpieczeństwa na przyszłość) bądź latków (np. dbanie o zdrowie i kondycję psychofizyczną). Dla tej grupy charakterystyczne, jest to, co wskazywała/deklarowała najrzadziej spośród wszystkich badanych roczników. I tak w sferze aktywności społecznej w tej grupie najrzadziej zaznaczano działanie w partii, związkach zawodowych; w sferze czasu wolnego najrzadziej wskazywano spotkania z rodziną; uczestnictwo w kulturze najrzadziej czytanie ksiąŝek, realizowanie hobby; w sferze zdrowia najczęściej spośród wszystkich grup deklarowano udział w bezpłatnych badaniach profilaktycznych, a najrzadziej nie stosowanie uŝywek. Ta grupa rzadziej niŝ młodsi wykorzystuje nowoczesne technologie w Ŝyciu codziennym, a takŝe gorzej niŝ oni ocenia swój stan zdrowia. Ponadto badani z tej grupy czują się zbyt nisko wynagradzani, ale deklarują najczęściej, Ŝe mają dobre relacje z bezpośrednimi przełoŝonymi. Grupa latków RównieŜ i w tej grupie wiekowej, wśród aktywnych zawodowo, znalazły się osoby, które uwaŝają, Ŝe są zbyt nisko wynagradzane w stosunku do wkładanego wysiłku w 55

56 wykonywaną pracę (47,5%), ale teŝ 42,2% wskazało, Ŝe są wynagradzani odpowiednio do wysiłku (por. tab. 5). W tej grupie znalazło się ponad 50% usatysfakcjonowanych w stopniu średnim z wykonywanej pracy, ale teŝ ponad 30% - w stopniu wysokim. W przypadku tej odpowiedzi widoczna jest zaleŝność oceny od wieku badanych - im młodsi tym częstsze wskazania średniego stopnia, a im starsi wysokiego (por. tab. 1). Ponad połowa aktywnych zawodowo osób z tej grupy wieku oceniła swoje relacje z bezpośrednimi przełoŝonymi jako dobre, ale teŝ ponad 25% jako bardzo dobre (por. tab. 6). Pomimo niezadowolenia z poziomu wynagrodzenia i średniego stopnia usatysfakcjonowania z wykonywanej pracy dla tej grupy istotne są dobre relacje ze współpracownikami w miejscu pracy. Tak je oceniło 60% aktywnych zawodowo z tej grupy Tabela 7. Relacje ze współpracownikami w zakładzie pracy Ocena relacji Ogółem N= N=321 N=295 N=185 N=63 Bardzo dobre 29,8 31,2 29,4 29,1 27,0 Dobre 55,2 54,5 56,0 60,0 41,3 Takie sobie (ani dobre ani złe) 7,1 6,9 9,2 3,8 8,0 Złe 0,9 0,9 1,4 0,6 0,0 Bardzo złe 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Nie dotyczy 5,4 4,9 3,1 5,9 17,5 Brak odpowiedzi 1,5 1,6 1,0 0,5 6,3 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: badania ZUS 2007 Jak pokazują poniŝsze dane przedstawiciele tej grupy wiekowej preferują indywidualne działania na rzecz społeczności lokalnej i/lub sąsiadów. Miejsce w sferze polityki (partia, związki zawodowe) oraz trzecim sektorze ustępuje młodszym rocznikom. Natomiast w ograniczonym stopniu, ale podejmuje teŝ działalność w wolontariacie. Tabela 8. Aktywność społeczna 59 Rodzaj aktywności Ogółem N= N= N= N= N=304 Indywidualne działania na rzecz społeczności lokalnej, sąsiadów 22,2 21,6 21,4 25,9 20,0 We wspólnocie mieszkańców 16,6 15,3 17,7 14,4 19,0 W organizacji pozarządowej 8,2 8,6 8,3 6,5 9,5 W partii, związkach zawodowych 5,6 6,9 4,2 5,9 5,3 Jako wolontariusz 3,9 4,4 4,5 4,7 1,3 Inne 1,3 1,2 2,0 1,2 0,7 Źródło: badania ZUS Na pytanie udzielali odpowiedzi respondenci o staŝu pracy wynoszącym 10 lat lub więcej, którzy są aktywni zawodowo. 59 Pytanie z opcją wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie sumują się do 100%. 56

57 Ta grupa badanych nie dba o aktywny wypoczynek w czasie wolnym (por. tab. 11). Poświęca go na nadrabianie zaległości w pracy zawodowej, stawiając wyŝej pracę niŝ własne zdrowie, co w niedługim czasie odczują (osłabienie, przemęczenie organizmu, koszty leczenia). Część czasu wolnego przeznaczana jest na spotkania w gronie przyjaciół lub rodziny. Badani z tej grupy nie są równieŝ aktywni kulturalnie uczestnictwo ogranicza się najczęściej do oglądania telewizji, rzadziej do czytania ksiąŝek czy realizowania hobby oraz sporadycznego kontaktu z kulturą wyŝszą bywania w teatrze. Zdania na temat oceny zdrowia w tej grupie są podzielone: 39,3 % wskazuje dobry stan zdrowia, a 39,4% - taki sobie (por. tab. 2). Ponad 60% osób z tej grupy zadeklarowała, iŝ dba o zdrowie i kondycję psychofizyczną tab.12. Podobnie jak u wszystkich grup wieku, tak i w tej na 1. miejscu znalazło się wśród działań prozdrowotnych (por. tab. 13) nie stosowanie uŝywek. NaleŜy przypuszczać, Ŝe osoby, które oceniły lepiej stan zdrowia mniej wysiłku wkładają w dbałość o nie (wskazują częściej wysypianie, unikanie stresu). Natomiast oceniające gorzej skłaniają się do robienia badań profilaktycznych, przestrzegania zaleceń lekarzy. Na odległych miejscach w hierarchii działań znalazło się uprawianie sportu i stosowanie diety. I ta grupa nie buduje potencjału własnego ciała na przyszłość, chociaŝ się jej obawia w tej kwestii. Ta grupa w jeszcze mniejszym stopniu (tu istotną rolę odgrywa wiek i poziom aktywności zawodowej) wykorzystuje nowoczesne udogodnienia. Na pierwszym miejscu spośród nich znalazł się telefon komórkowy jako nieodłączny atrybut człowieka XXI wieku por. tab. 3. I w przypadku tej grupy widoczna jest zaleŝność długości perspektywy od wieku. Im starsi badani (poza najstarszą grupą) tym częściej wskazują przedział 2-5 lat niŝ 1 roku. Jak pokazują badania [Siemieński 1967, Nosal, Bajcar 2004] osoby po 50 roku są zorientowane na przyszłość, a wskaźnikami tej orientacji jest liczba celów oraz odległość tych celów w czasie. Zazwyczaj dotyczy to celów, które są moŝliwe do realizacji w czasie 2 lat. Tu takim celem moŝe być wyjście z rynku pracy, przejście na emeryturę. Tabela 9. Myślenie o przyszłości L.p. Przedział czasu Ogółem N= N= N= N= N= lat 41,2 38,7 38,3 48,9 40,1 2. Rok 38,5 41,1 37,5 35,2 39,8 3 Miesiąc 14,3 12,8 14,8 12,9 17,1 4. Inne 4,4 6,1 6,7 1,8 1,6 5. Brak odpowiedzi 1,7 1,2 2,7 1,2 1,3 57

58 6. Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: badania ZUS 2007 Jak pokazują dane w poniŝszej tabeli przedstawiciele tej grupy, częściej niŝ młodsze roczniki, wskazywali na brak bezpieczeństwa na przyszłość. Tabela 10. Poczucie bezpieczeństwa na przyszłość L.p. Deklaracje Ogółem N= N= N= N= N= Tak 44,5 45,3 4,7 41,9 46,0 2. Nie 55,2 54,7 54,9 57,5 53,7 3. Brak odpowiedzi 0,3 0,0 0,5 0,6 0,3 4. Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: badania ZUS 2007 Odwołując się do wyników badań [Steuden, Marczuk 2006] - przyszłościowa perspektywa czasowa zaleŝy od sposobu postrzegania wcześniejszych doświadczeń i posiadanych umiejętności antycypacji. Istotne w patrzeniu w przyszłość jest takŝe, to ile ludzie mają kontroli nad tym, do czego zmierzają i czy przewidują jakieś utrudnienia. Orientacja na przyszłość moŝe być takŝe lękowa, zwłaszcza wtedy, gdy przewiduje się zmiany na gorsze [Nawrat 1981]. Ten typ orientacji charakteryzuje wszystkie badane roczniki. Podobnie jak pozostałe grupy i ta obawia się najbardziej w przyszłości: choroby, niedołęŝności, utraty pamięci. Natomiast w mniejszym stopniu: utraty samodzielności, bycia cięŝarem dla innych. Najmniej badani obawiają się: samotności, utraty osób bliskich oraz złych warunków Ŝycia, trudności z utrzymaniem się por. tab. 4. RóŜnice w kompozycji elementów stylu Ŝycia: w sferze pracy częściej niŝ pozostałe grupy ta deklarowała, Ŝe jest wynagradzana odpowiednio i ma dobre relacje ze współpracownikami; w sferze aktywności społecznej ta grupa częściej wskazywała na udzielanie się w wolontariacie oraz podejmowanie indywidualnych działań na rzecz społeczności lokalnej, sąsiadów; w sferze czasu wolnego najrzadziej deklarowano spotkania ze znajomymi; uczestnictwo w kulturze najczęściej czytanie ksiąŝek; w sferze zdrowia stan zdrowia został oceniony gorzej niŝ u młodszych roczników, wśród działań z zakresu dbania o zdrowie najczęściej wymieniano: wysypianie się, robienie badań profilaktycznych oraz medycynę alternatywną; myślenie o przyszłości najczęściej deklarowano przedział 2-5 lat; ta grupa najczęściej wskazywała, iŝ nie ma poczucia bezpieczeństwa na przyszłość i wskazywała częściej niŝ młodsze roczniki: chorobę, niedołęŝność, utratę pamięci a rzadziej utratę samodzielności, bycia cięŝarem dla innych; złe warunki Ŝycia, trudności z utrzymaniem się oraz samotność, utratę osób bliskich. 58

59 Grupa latków Ponad 41% spośród osób aktywnych zawodowo ocenia, Ŝe jest zbyt nisko wynagradzana, a 38% czuje się odpowiednio wynagradzana por. tab. 5. RównieŜ, co do oceny stopnia satysfakcji z wykonywanej pracy zdania są podzielone: 50,8% osób wskazuje stopień średni, a 36,5% - wysoki por. tab. 1. W tym przypadku poziom satysfakcji z pracy wiązał się z wiekiem (im starsi badani, tym większa satysfakcja z wykonywanej pracy). Aktywni zawodowo ocenili pozytywnie swoje relacje w zakładzie pracy z przełoŝonymi jako dobre (38,2%) i bardzo dobre (25,3%), nieco lepiej z przełoŝonymi jako dobre 41,3% i bardzo dobre 27% (por. tab. 6 i 7 ). Rozkład danych wskazuje, Ŝe najstarsi badani ograniczają swoją działalność partyjno-związkową oraz w wolontariacie (pozostawiają tę sferę młodszym), ale są aktywniejsi w działaniach na rzecz najbliŝszego otoczenia (sąsiedzi, wspólnota mieszkaniowa) oraz w organizacjach pozarządowych (tu młodsi ustępują im pola do działania). Takie podejście wiązać się moŝe z negatywnymi doświadczeniami z przeszłości, brakiem zaufania do opcji politycznych, ale równieŝ z wycofaniem z Ŝycia zawodowego (rezygnacja w działaniu w związkach zawodowych). por. tab. 8. Tabela 11. Przeznaczenie dnia wolnego 60 Czynności Ogółem N= N= N= N= N=304 Oglądanie telewizji 66,6 66,2 66,5 65,7 70,2 Spotykanie się ze znajomymi 63,8 64,2 64,6 61,6 66,1 Spotykanie się z rodziną 61,7 61,1 57,4 62,2 68,1 Czytanie ksiąŝek 43,1 43,9 39,4 46,6 44,0 Nadrabianie zaległości w pracy domowej 42,0 43,9 43,6 39,3 30,8 Realizowanie hobby 32,2 32,6 30,4 32,3 32,7 Chodzenie do kina, teatru 11,3 14,5 11,2 12,3 6,1 Nadrabianie zaległości w pracy zawodowej 5,2 7,4 4,7 6,2 1,6 Źródło: badania ZUS 2007 Ta grupa jak i pozostałe w niewielkim stopniu uczestniczy w kulturze (raczej telewizja niŝ teatr czy kino), w sposób bierny spędza czas wolny (zajęcia nie wymagające ruchu, wysiłku fizycznego). Na przykładzie tej grupy widoczna jest zaleŝność ograniczania aktywności w wielu sferach od wieku. Im starsze osoby tym bardziej ograniczają aktywność, zamykając się w domu, ewentualnie w gronie znajomych czy rodziny. Jak wskazują na to wcześniejsze badania [Synak 2002, Trafiałek 2003] głównym obszarem 59

60 aktywności osób starych w Polsce są: rodzina, telewizja, Kościół. Starzy ludzie są zamykani/lub sami się zamykają w sferze domowo-rodzinnej m.in. ze względu na brak konkretnych wzorów aktywnego Ŝycia na emeryturze. Ta grupa najgorzej oceniła swój stan zdrowia 45,4% jako taki sobie, a 31,6% jako dobry por. tab. 2. Odwołując się do wcześniejszych badań [Mianowany, Drygas 2004; Halicka, Pędzich 2002; Bień 2002] moŝna stwierdzić, Ŝe na samoocenę zdrowia poza czynnikami zdrowotnymi, czy demograficznymi, aktywnym spędzaniem czasu wolnego, wpływa takŝe zadowolenie z obecnego Ŝycia, dokonań Ŝyciowych. Z rozkładu danych wynika, Ŝe ta grupa najczęściej deklarowała dbałość o zdrowie i kondycję psychofizyczną. Tabela 12. Dbanie o zdrowie Deklaracje Ogółem N= N= N= N= N=304 Tak 62,6 62,2 61,1 61,0 67,1 Nie 37,4 37,8 38,9 39,0 32,9 Razem 100,0% 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: badania ZUS 2007 JednakŜe wśród działań podejmowanych w tym zakresie, jak pokazują dane z poniŝszej tabeli, wymieniano najczęściej: niestosowanie uŝywek, przestrzeganie zaleceń lekarzy, unikanie stresu, wysypianie się i robienie badań profilaktycznych. Ta grupa nie prowadzi zdrowego stylu Ŝycia, choć deklaruje dbałość o zdrowie i kondycję, unika aktywności fizycznej (która mogłaby poprawić nieco kondycję lub zahamować jej pogorszenie) oraz odpowiedniego Ŝywienia. MoŜna powiedzieć, Ŝe jest to odziedziczony model godzenia się ze swoim wiekiem, biernego trwania, podtrzymywania kondycji zdrowotnej farmakologicznie. Ponadto jak pokazują równieŝ inne badania starsi ludzie nie przywiązują duŝej wagi do sposobu odŝywiania się jako działania wpływającego na poprawę stanu zdrowia [Wierzbicka, Roszkowski 2004]. Tabela 13. Dbałość o zdrowie i kondycję psychofizyczną 61 Podejmowane działania Ogółem N= N= N= N= N=304 Nie stosowanie uŝywek 56,5 58,9 52,8 55,7 59,8 Wysypianie się 48,1 48,0 49,3 51,2 43,8 Przestrzeganie zaleceń lekarzy 47,2 36,6 45,9 54,1 55,0 Robienie badań profilaktycznych 43,6 42,9 42,5 46,5 43,0 Unikanie stresu 41,5 39,3 42,4 36,6 48,4 Stosowanie diety 37,1 51,5 34,8 31,7 28,1 60 Pytanie z opcją wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie sumują się do 100%. 61 Pytanie z opcją wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie sumują się do 100%. 60

61 Uprawianie sportu 27,6 34,7 26,0 24,3 24,2 Udział w bezpłatnych badaniach profilaktycznych 13,5 8,6 16,7 15,4 13,3 Korzystanie z medycyny alternatywnej 9,5 7,2 8,0 12,7 11,5 Inne 0,2 0,0 0,4 0,0 0,5 Źródło: badania ZUS 2007 Warto dodać, Ŝe ta grupa wycofuje się równieŝ ze świata nowoczesnych technologii, wykorzystuje jedynie telefon komórkowy jako codzienne udogodnienie por. tab. 3. Przedstawiciele tej grupy myślą o przyszłości w bądź kategoriach 2-5 lat (40,1%) bądź 1 roku (39,8%) por. tab. 9. DłuŜsza perspektywa czasowa wiązać się moŝe z ustabilizowaną sytuacją rodzinną oraz zawodową badanych. Nie muszą lękać się utraty pracy lub dłuŝszego pozostawania na rynku pracy, mają zapewnione świadczenia emerytalne wypłacane przez jedną firmę z gwarancjami. Ponad 53% osób z tej grupy nie ma poczucia bezpieczeństwa na przyszłość por. tab. 10. RównieŜ i ona obawia się najbardziej: chorób, niedołęŝności, utraty pamięci, utraty samodzielności, bycia cięŝarem dla innych, samotności, utraty osób bliskich, mniej złych warunków Ŝycia, trudności z utrzymaniem się por. tab. 4. RóŜnice w kompozycji elementów stylu Ŝycia: sfera pracy w tej grupie znalazło się najmniej osób aktywnych zawodowo, ale tu najczęściej wskazywano wysoki stopień satysfakcji z wykonywanej pracy; sfera aktywności społecznej najczęściej deklarowano działalność w organizacjach pozarządowych; czas wolny najczęściej oglądanie telewizji; uczestnictwo w kulturze hobby; sfera zdrowia samooceny gorsze niŝ u młodszych roczników, natomiast częstsze wskazania dotyczące dbałości o zdrowie, wśród działań prozdrowotnych wymieniano najczęściej: nie stosowanie uŝywek, unikanie stresu, przestrzeganie zaleceń lekarzy; sfera nowoczesnych technologii - częściej opcja nie korzystam ; myślenie o przyszłości ta grupa rzadziej od pozostałych deklarowała, Ŝe nie ma poczucia bezpieczeństwa na przyszłość. Jednak wśród obaw dotyczących przyszłości najczęściej wskazywała chorobę, niedołęŝność, utratę pamięci. 3. Podsumowanie Odwołując się do Margaret Mead i jej koncepcji trzech kultur, biorąc pod uwagę chociaŝby wiek, wykształcenie i miejsce zamieszkania badanych, moŝna powiedzieć, Ŝe im starsze osoby, gorzej wykształcone i mieszkające w mniejszych skupiskach, tym 61

62 większe prawdopodobieństwo, Ŝe tkwią nadal w kulturze postfiguratywnej, w której liczą się wartości przekazywane przez starszych i instytucje, które je reprezentują, tj.: rodzina, szkoła, zakład pracy. Ta grupa badanych, w odróŝnieniu od innych, jest bardziej zamknięta na zmiany. Tym osobom jest trudniej odnaleźć się w porządku posttradycyjnym, zglobalizowanym, zinformatyzowanym świecie, koniecznych codziennych wyborów, a tym, co ich odgranicza w wyborach, jest tradycja [Giddens, 2006]. Natomiast im młodsze osoby, lepiej wykształcone, mieszkające w większych miastach, tym większe prawdopodobieństwo, Ŝe są reprezentantami kultury typu kofiguratywnego, gdzie znaczącą rolę odgrywają rówieśnicy oraz media. Te osoby chętniej spotykają się ze znajomymi niŝ z rodziną, wykorzystują w większym stopniu nowoczesne udogodnienia, są teŝ skłonne do wprowadzania zmian w swoim Ŝyciu niŝ reprezentanci wspomnianego wcześniej typu kultury. Wybór pracy i środowiska pracy jest istotnym czynnikiem wyboru stylu Ŝycia. Jak podkreśla Pierre Bourdieu, zróŝnicowanie stylów Ŝycia w zaleŝności od grupy społecznej nie jest jedynie efektem róŝnic klasowych w sferze produkcji, ale kluczowym strukturującym czynnikiem stratyfikacji społecznej. Pracujący badani pozytywnie oceniają relacje z bezpośrednimi przełoŝonymi i współpracownikami w zakładzie pracy. Są w średnim stopniu usatysfakcjonowani z wykonywanej pracy, uwaŝając, Ŝe są zbyt nisko wynagradzani w stosunku do wysiłku wkładanego w wykonywaną pracę. Takie oceny sytuacji finansowej i zawodowej rodzą obawy dotyczące przyszłości (złe warunki Ŝycia, trudności z utrzymaniem się), takŝe na stan zdrowia (stres, frustracje). Poziom ocen dokonywanych przez badanych zaleŝał głównie od ich wieku, poziomu wykształcenia, im te zmienne przyjmowały wyŝsze wartości, tym wyŝsze oceny i stopnie satysfakcji. Jak wskazują inne badania [CBOS 2006], co trzeci Polak deklaruje, Ŝe w ciągu ostatnich pięciu lat zmniejszył się zasób wolnego czasu, którym dysponuje. W tym badaniu z deklaracji ankietowanych wynika, Ŝe dominują wzorce biernego spędzania czasu wolnego (przewaŝają czynności sedencyjne, tj. osiadłe, niewymagające ruchu, a zwłaszcza przemieszczeń m.in. oglądanie telewizji, czytanie ksiąŝek, uprawianie niektórych rodzajów hobby) z naciskiem na ludyczną sferę Ŝycia, m.in. na spotkania ze znajomymi lub rodziną. Ten czas wolny jest nierówno dystrybuowany, zamiast na odpoczynek przeznaczany jest na nadrabianie zaległości czy pracę [Palska 2000]. Współcześnie to media dyktują styl kultury [Appadurai 2005], określają horyzont aspiracji, pozwalają na tworzenie wyobraŝonych toŝsamości, wyobraźnia staje się motorem do 62

63 działania. Jest ona codzienną pracą umysłową, elementem Ŝycia codziennego. Marzenia dają moŝliwość do znalezienia przestrzeni dla realizacji Ŝycia, doświadczania emocji, wraŝeń. Chętnie oglądane seriale czy filmy przenoszą odbiorców do innego, często lepszego świata ludzi sukcesu, pięknych, młodych, co pozwala niejednokrotnie zapomnieć o swoim Ŝyciu i Ŝyć problemami ulubionych postaci, gwiazd podkultury. Tego rodzaju audycje są łatwe w odbiorze i nie wymagają szczególnych kompetencji. Media równieŝ kreują konsumpcję, a ona czas wolny. Czas wolny został utowarowiony i stał się wyróŝnikiem czy teŝ wskaźnikiem prac, zajęć klas społecznych i posiadanych zasobów pienięŝnych. MoŜna powiedzieć za Andrzejem Tyszką, Ŝe styl Ŝycia wyraŝa równowagę między aspiracjami, świadomością potrzeb, upodobaniami a moŝliwością ich zaspokajania. ZaleŜność stylu Ŝycia od ekonomicznych czynników jest oczywista, poniewaŝ chociaŝby moŝliwość realizacji zainteresowań estetycznych, upodobań konsumpcyjnych, aspiracji towarzyskich czy określonych wzorów odpoczynku ma swój aspekt ekonomiczny. Na ich realizację trzeba mieć odpowiednie moŝliwości finansowe. JednakŜe owe moŝliwości nie determinują stylu Ŝycia, stanowią jego niezbędny warunek. Jak pokazują liczne badania, moŝna przy jednakowych dochodach bardzo róŝnorodnie wydatkować swoje zasoby (zwłaszcza ich nadwyŝki), by realizować np. w róŝnorodny sposób uczestnictwo kulturalne. Decyduje o tym przyswojony układ wartości i celów, a takŝe zaleŝny od wyposaŝenia kulturowego sposób realizacji tych celów [Tyszka 1972: ]. Dość rzadko badani deklarowali bywanie w teatrze i/lub kinie. Tę opcję wskazywali młodsi, lepiej wykształceni i mieszkających w większych miastach. Uczestnictwo w kulturze ograniczało się raczej do oglądania telewizji i, rzadziej, do czytania ksiąŝek lub oddawania się swojemu hobby. Jak twierdzi Andrzej Siciński: wysokie kompetencje kulturowe, znajomość, <kultury wyŝszej> nie cieszą się wysokim prestiŝem społecznym, aczkolwiek bywają przedmiotem aspiracji [Siciński 2002:163]. Ponadto duŝa część społeczeństwa nie odczuwa potrzeby poszerzania kompetencji kulturalnych, moŝliwości intelektualnych, nie chce rozumieć siebie i świata. Natomiast telewizja (i inne instytucje upowszechniania kultury) w coraz mniejszym stopniu chce i potrafi rozpowszechniać wartości i wytwory kultury wyŝszej wymagającej refleksji i pewnych kompetencji, z którą kontakt nie jest łatwy [Siciński 2002:164]. Jak wynika z badań dotyczących posiadania i korzystania z nowoczesnych technologii [CBOS 2007], połowa dorosłych Polaków ma w swoim gospodarstwie 63

64 domowym komputer osobisty, a dostęp do internetu w domu ma 40% ankietowanych. WyposaŜenie gospodarstw domowych w komputery i dostęp do internetu uzaleŝnione jest od sytuacji materialnej i związanego z nią wykształcenia badanych oraz od miejsca zamieszkania. Im lepsze (we własnej ocenie) warunki materialne i wyŝsze wykształcenie respondentów oraz większe miasto, tym większe prawdopodobieństwo, Ŝe mają w domu komputer i dostęp do internetu. Wraz z wiekiem maleje prawdopodobieństwo korzystania z internetu, poczty mailowej, telefonów komórkowych i programów komputerowych. Korzystanie z nowoczesnych technologii jest domeną młodych ludzi (w tym badaniu młodzi to osoby będące w wieku lat). Wszystkie analizowane podgrupy w mniejszym lub większym stopniu obawiają się przyszłości, a zwłaszcza swojego stanu sprawności, czy zdrowia. Stan zdrowia lepiej oceniają młodsze roczniki badanych o wyŝszym poziomie wykształcenia. Jednak badani nie dbają zbytnio o zdrowy styl Ŝycia, a zwłaszcza o takie jego elementy jak: kondycja fizyczna, odpowiednia dieta, badania profilaktyczne, unikanie stresu czy wysypianie się. Badani deklarowali najczęściej, Ŝe nie stosują uŝywek. MoŜna powiedzieć, Ŝe zachowania prozdrowotne są wyznaczane w znacznej mierze przez kontekst społeczno-kulturowy. Określone praktyki są efektem obiektywnych moŝliwości realizowania określonych zachowań warunkowanych pozycją społeczną i czynnikami strukturalnymi (im młodszy wiek, wyŝsze wykształcenie, pozycja zawodowa, sytuacja materialna, tym chętniej podejmowane są takie działania). Na te zachowania i praktyki mają takŝe wpływ wytwórcy określonych dóbr i usług na konsumentów (liczne promocje zdrowych produktów, ale teŝ kawy, piwa, itp. produktów). Impulsem do działania prozdrowotnego jest teŝ świadomość zdrowotna, ocena stanu zdrowia, stopień zaabsorbowania problemami zdrowotnymi. WaŜna jest takŝe wiara we własne moŝliwości i stopień zaufania do medycyny. Przyglądając się działaniom podejmowanym przez badanych, moŝna zaobserwować dwa podejścia [Ostrowska 1999:41-42]. Pierwsze charakterystyczne dla starszych roczników medyczne: nie stosowanie uŝywek, przestrzeganie zaleceń lekarzy, badania profilaktyczne, korzystanie z medycyny alternatywnej, udział w badaniach bezpłatnych. Drugie podejście charakterystyczne dla młodszych roczników podejście prozdrowotne: większa wiara we własne moŝliwości zmiany i lub poprawy stanu zdrowia, stosowanie diety, uprawianie sportu, wysypianie się, unikanie stresu, ale teŝ niestosowanie uŝywek. JednakŜe w duŝej mierze są to deklaracje, które moŝna zweryfikować przeglądając statystyki dotyczące chorób (np. układu krąŝenia). Z badań przeprowadzonych przez CBOS wynika, Ŝe 64

65 respondenci deklarują dbałość o zdrowie, wskazują na nie jako na wartość, ale nie podejmują działań prozdrowotnych [CBOS 2007]. Ponadto od kilku lat panuje przekonanie, Ŝe zdrowy styl Ŝycia jest kosztowny (pochłania czas i pieniądze na aktywność fizyczną i produkty dietetyczne, ekologiczne, itp.). To badanie pokazuje, Ŝe ankietowani nie są usatysfakcjonowani z poziomu wynagrodzenia oraz obawiają się kłopotów ze zdrowiem w przyszłości, jednak w niewielkim stopniu dbają o nie teraz, nie budują kapitału własnego ciała (zwłaszcza starsze roczniki). Perspektywa czasowa 62, czyli okres, jaki jednostka bierze pod uwagę w projektowaniu, przewidywaniu i realizowaniu swoich działań [Tarkowska 1987], sięga maksymalnie u badanych do 5 lat. Stosunek do czasu zaleŝy od czynników: kulturowych, fazy Ŝycia człowieka, jego cech osobowościowych, stosunku do wydarzeń zachodzących w czasie, czynników fizjologicznych [Siciński 2002:178]. Na postawę wobec czasu, jego wartościowania mają takŝe wpływ problemy stabilności Ŝycia, ciągłości, poczucie zakorzenienia lub tymczasowości, odczuwanie tempa zamian i stosunek do zmian [Tarkowska 1987:139]. Jak pokazały badania amerykańskie, istnieje zaleŝność długości perspektywy czasowej od przynaleŝności do klasy społecznej (klasy niŝsze mają najkrótszą perspektywę czasową). Ponadto dąŝenia do zachowania statusu tworzą długą perspektywę czasową, natomiast zaspokajanie potrzeb ekonomicznych, zwłaszcza konsumpcyjnych zawęŝa perspektywę czasową tylko ku teraźniejszości. Jak się okazuje, dominująca perspektywa czasowa jest łączona w kulturze z określoną, dominującą sferą Ŝycia. Gdy obserwujemy priorytet sfery ekonomiczno-kulturalnej, mamy do czynienia z dominacją przyszłości, jeśli sfery religijnej i rekreacyjnej to dominacja teraźniejszości, a gdy sfery intelektualnej i estetycznej to przeszłości [Tarkowska 1987: 143, 155]. W tym badaniu najdłuŝszą perspektywą (do 5 lat) charakteryzowały się osoby ze starszych grup wieku, z wyŝszym wykształceniem, mieszkające w największych miastach. To oraz inne badania pokazały równieŝ, Ŝe respondenci mają określone oczekiwania w stosunku do rodziny i instytucji publicznych [Synak 2000, Siemieńska 2004], ale sami nie podejmują działań zapobiegawczych. MoŜna powiedzieć, Ŝe samowykluczają się z Ŝycia społecznego, a zamykają się w kręgu rodziny, ewentualnie znajomych i telewizji [Trafiałek 2003]. Z ich niewielką aktywnością kulturalną i fizyczną wiązać się moŝe chociaŝby brakująca lub słabo rozwinięta infrastruktura kulturalno- 62 Stosowana jest zamiennie z orientacją temporalną rozumianą jako sposoby postrzegania i stosunek do róŝnych obszarów czasu. 65

66 sportowa, niekorzystna kondycja finansowa, która nie pozwala na korzystanie z istniejącej infrastruktury. Istotny wpływ odgrywają tu takŝe wzory przejęte w młodości od rodziców bierny odpoczynek, nikłe uczestnictwo w kulturze, niska samoświadomość w kwestii zdrowia (dbałość o zdrowie pozostawia się lekarzom). W nowym typie kultury postfiguratywnej młodsze pokolenia odgrywają dominującą rolę. Tu tempo zmian jest na tyle szybkie, Ŝe stare sprawdzone wzorce zawodzą, a starsze pokolenia nie nadąŝają z przystosowaniem się do nich, są wręcz marginalizowane. W tym typie kultury to dzieci stają się nauczycielami, przewodnikami swoich rodziców i dziadków w nowym, niezrozumiałym dla nich świecie. Dominuje młodość, wielość wyborów, sukces, odrzucenie tradycji. W sferze wartości teŝ następują zmiany zdrowie jako wartość autoteliczna zamienia się w wartość instrumentalną dzięki dobremu stanowi zdrowia będzie moŝna więcej osiągnąć m.in. wyŝszą pozycję społeczno-zawodową. Starsze pokolenia ustępują miejsca młodszym w wielu sferach aktywności. Widać to chociaŝby na polu aktywności społecznej [Klon/Jawor 2008]. Tu zaczynają działać młodzi ludzie urodzeni tuŝ przed lub po 1989 roku. Od 2002 roku zmniejsza się odsetek osób wykazujących gotowość do wspólnych działań społecznikowskich (zwłaszcza wśród osób powyŝej 64. roku Ŝycia), a takŝe wymiar czasowy tej aktywności. Niechęć do zrzeszania się moŝe wynikać z braku potrzeby działania, braku czasu, ale teŝ krytycznej oceny działalności organizacji. MoŜna przypuszczać, Ŝe na osłabienie społeczeństwa obywatelskiego moŝe wpływać emigracja ludzi przedsiębiorczych i aktywnych, wycofywanie się z pracy społecznikowskiej, brak zaufania do niektórych instytucji i organizacji. Badanie pokazało, Ŝe wraz z wiekiem badanych następuje ograniczanie elementów przestrzeni kulturowej. Badani są zmuszeni sytuacją (np. przejście na emeryturę) lub sami rezygnują z podejmowania działań w róŝnych sferach Ŝycia wycofują się z nich. Te osoby nie charakteryzują się myśleniem prospektywnym, gotowością na zmiany, optymizmem czy zadowoleniem. Obawiają się zmian, odczuwają lęk przed niedaleką przyszłością, nie dbają o siebie, nie podejmują działań zaradczych cedują to na młodsze pokolenia, rodzinę i wyspecjalizowane instytucje. MoŜna powiedzieć teŝ tak, Ŝe faza Ŝycia wpływa (poza poziomem wykształcenia, płcią, miejscem zamieszkania) na sposób konstruowania stylu Ŝycia, dobór odpowiednich elementów. Wraz z wiekiem następuje inne rozłoŝenie akcentów na poszczególne sfery aktywności ludzkiej, wybory i potrzeby. 66

67 Młodsze pokolenia raczej eksperymentują, układają swoiste puzzle z róŝnych elementów, niŝ opracowują strategie Ŝyciowe. Starsze od nich pokolenia starają się projektować takie strategie, są otwarte na zmiany, są aktywni w wielu sferach Ŝycia by zaspokoić swoje potrzeby, charakteryzują się teŝ wyŝszym poziomem wykształcenia (w tym badaniu w najmłodszej grupie badanych znalazło się najwięcej osób z wyŝszym i licencjackim wykształceniem). U średniego pokolenia [Oliwińska 2008] nacisk połoŝony jest raczej na sferę zawodową, pracy, nauki, rodziny, a u młodszego pokolenia bardziej na sferę aktywności towarzyskiej, fizycznej czy nauki. U najstarszego widoczne jest wycofywanie się ze sfer aktywności zawodowej, społecznej, kulturalnej na korzyść rodzinnej czy religijnej, a takŝe ograniczanie wyborów i potrzeb. Takie style nazwałabym jako automarginalizujące jednostkę i jej potrzeby. Jak pokazały te badania, w społeczeństwie polskim nie ma wzoru aktywnego przygotowywania się do emerytury. Pomimo tego, Ŝe reforma ubezpieczeń społecznych z 1999 roku zwróciła uwagę na myślenie o przyszłej emeryturze (wybór OFE i inwestowanie w III filar ubezpieczeń), wiedza i skuteczność działania (zabezpieczenia finansowego) nie jest duŝa wśród najbardziej zainteresowanych. Badani pomimo obaw dotyczących sytuacji materialnej w przyszłości nie są zainteresowani dłuŝszym pozostawaniem na rynku pracy (zwalnianiem miejsc pracy dla młodszych). NaleŜy spodziewać się, Ŝe przyszli świadczeniobiorcy znajdą się w gorszej sytuacji finansowej niŝ obecni emeryci. Problemem jest takŝe model biernego spędzania czasu wolnego, niska aktywność fizyczna i brak dbałości o stan zdrowia. Wraz z wiekiem badanych ocena stanu zdrowia jest gorsza, ale nie podejmowane są skuteczne działania, by zadbać o dobrą kondycję. W przeciwieństwie do swoich rówieśników z innych krajów, którzy ćwiczą w parkach tai-chi, jogę, uprawiają jogging, Polacy w nikłym stopniu są zainteresowani taką formą aktywności. Jeśli osoby będące dzisiaj na przedpolu starości pozostaną bierne w tej sferze to w niedalekiej przyszłości, ich budŝety zostaną obciąŝone znacząco wydatkami na leczenie, rodziny opieką nad nimi, częściej takŝe będą musiały korzystać z usług medycznych i pielęgnacyjnych, a gdyby nawet chciały tak czynić, stan zdrowia i pogarszająca się sprawność fizyczna nie pozwolą na aktywność poza rodzinną. U osób będących obecnie na przedpolu starości widoczne są dziedziczone po starszym pokoleniu postawy w kwestiach ograniczania aktywności. W sferze pracy ucieczka na wcześniejszą emeryturę czy rentę przed rosnącymi wymaganiami stawianymi w pracy, koniecznością dokształcania, podwyŝszania kwalifikacji. W sferze 67

68 aktywności społecznej, co pokazały opisywane powyŝej wyniki badań, ograniczanie działalności w organizacjach obywatelskich na rzecz młodszych pokoleń, zwalniając się z podejmowani decyzji, wpływania na kształt szerszego środowiska społecznego niŝ wspólnoty mieszkańców, sąsiedzi. JuŜ dzisiaj zarysowuje się bierna postawa w sferach aktywności, poza rodzinną i rówieśniczą. I tak w sferze kultury widoczne jest ograniczone uczestnictwo, raczej odbiór treści kultury popularnej niŝ wysokiej. Telewizja konsumuje skutecznie czas wolny, zapewnia towarzystwo znanych i lubianych, daje moŝliwość biernego uprawiania sportu (kibicowania ulubionym zespołom lub zawodnikom sportowym), a nie wymusza specjalnych nakładów finansowych czy przygotowań jakie są niezbędne, gdy wychodzi się do teatru, kina. RównieŜ korzystanie z nowoczesnych udogodnień zmniejsza się wraz z wiekiem badanych. ChociaŜ korzystanie z internetu mogłoby rozwiązać wiele problemów (zakupy, nawiązywanie kontaktów, poszerzanie wiedzy, itp.). Jednak prawdopodobne jest, Ŝe wraz w wyjściem z rynku pracy i w tej dziedzinie przyszli emeryci będą ograniczać swoją aktywność. JeŜeli nie przeprowadzi się skutecznych, długofalowych działań podnoszących świadomość, czym grozi wycofywanie się z Ŝycia społecznego, Ŝe trzeba być współcześnie człowiekiem produktywnym i otwartym na zmiany, to przybędzie kolejne pokolenie biernych i biednych starych ludzi oczekujących pomocy od rodziny. Ze względu na wyŝszy poziom wykształcenia i odmienną biografie, dokonywane wybory Ŝyciowe przyszłych emerytów od obecnych wydaje się być moŝliwe wywarcie wpływu, by dokonali zmiany przynajmniej kilku elementów stylu Ŝycia. Konieczne jest w obecnej sytuacji promowanie aktywnego przygotowywania się do starości, ale teŝ wychowywanie do starości o, którym pisał Aleksander Kamiński tak: wychowanie do starości polega na pomaganiu ludziom w nabywaniu potrzeb, przyzwyczajeń i umiejętności, które dopomogą w wyszukaniu i realizowaniu uŝytecznej pracy oraz wykorzystanie czasu wolnego, by pozwalał zaspokoić zainteresowania [Kamiński 1971:93]. Natomiast: przygotowanie do starości powinno być potraktowane jako zabieg wychowawczy. Istotne jest tworzenie sytuacji sprzyjającym poŝądanym zachowaniom społeczeństwa, nawet gdy nie da się z przyczyn obiektywnych wyeliminować przykrych skutków starości (np. chorób) [Kamiński 1977: 28]. W sferze zdrowia dotyczyłoby to czynnego sposobu spędzania czasu wolnego, zdrowego stylu Ŝycia oraz budowania potencjału własnego ciała. Jak pokazują 68

69 doświadczenia krajów europejskich (Dania, Szwecja, Niemcy) - wprowadzenie treningu, aktywności fizycznej na receptę przez lekarzy wpłynęło znacząco na poprawę stanu zdrowia tamtejszych 60.-latków. Korzyścią w przyszłości byłyby mniejsze nakłady na leczenie oraz poprawa kondycji zdrowotnej przyszłych seniorów. W sferze pracy wiązałoby się z tworzeniem odpowiednich warunków do dłuŝszego pozostawania na rynku pracy, przyjaznego środowiska w zakładzie pracy oraz z uświadamianiem zasad nowego systemu emerytalnego. Korzyścią byłyby lepsza wiedza na temat II i III filaru ubezpieczeń, wydłuŝenie aktywności zawodowej i tym samym wyŝsze świadczenia emerytalne. W sferach: społecznej i kulturalnej zwiększenie aktywności przyszłych emerytów we współtworzeniu środowiska społecznego, budowania sieci wsparcia, wykorzystywania nowoczesnych technologii w tych działaniach, ale takŝe ze strony instytucji i organizacji powinno nastąpić większe otwarcie na potrzeby i chęć uczestnictwa przyszłych seniorów w oferowanych przez nie programach. Efektem byłaby rozbudowa sieci samopomocy, zaspokojenie potrzeby przydatności, co przeciwdziałało chociaŝby osamotnieniu. JednakŜe we wszystkich tych sferach niezbędna jest rozbudowa infrastruktury, a jeśli ona juŝ istnieje, uczynieni jej dostępną dla starszych ludzi (chodzi tu m.in. o bariery architektoniczne, finansowe czy istniejącą, a nie spełniającą oczekiwań ofertę lub jej brak). Efektem tych kompleksowych działań byłoby zaktywizowanie pokolenia, które jeśli nie zmieni się typ kultury, to podobnie jak dzisiejsze najstarsze, będzie marginalizowane, a często teŝ postrzegane stereotypowo. Literatura: Appadurai A.,2005, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Universitas, Kraków Bień B., 2002, Stan zdrowia i sprawność ludzi starszych, [w:] B. Synak (red.), Polska starość, Wyd. UG, Gdańsk, s Bourdieu P., 2005, Dystynkcja, Społeczna krytyka władzy sądzenia, Wydawnictwo Scholar, Warszawa Buchla M., 2007, Komunikacja z wnukami szansą na lepszą starość, [w:] M. Wawrzak-Chodaczek (red.), Wybrane aspekty komunikacji społecznej, Wyd. Adam Marszałek, Toruń Bugajska B., Timoszyk-Tomczak C., 2006,Człowiek stary wobec przyszłości, [w:] S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z Ŝycia, Wyd. KUL, Lublin Czerniawska O., 1998, Style Ŝycia w starości, Łódź Fatyga B., Rogala-Obłękowska J., 2002, Style Ŝycia młodzieŝy a narkotyk., Wyniki badań empirycznych, ISP, Warszawa 69

70 Giddens A., 2006, Nowoczesność i toŝsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, PWN, Warszawa, s. 115 Gliński P., Orientacja stylu Ŝycia na mieć. Z badań miejskich stylów w Polsce, Kultura i Społeczeństwo nr 3 z 1983 Halicka M., Pedziach W., 2002, Satysfakcja Ŝyciowa ludzi starych, [w:] B. Synak (red.), Polska starość, Wyd. UG, Gdańsk, s Jawłowska A. i in., 1978, Style Ŝycia a przemiany struktury społecznej: propozycja typologii historycznotypologicznej, PWN, Warszawa Kamiński A., 1971, Wychowanie do starości, Zdrowie Psychiczne nr 1-2, s. 93 Kamiński A., 1977, Pedagogiczne zainteresowania gerontologią społeczną jako odzew na potrzeby przyspieszonej zmienności świata, Zeszyty Naukowe nr 7, Gdańsk, s. 28 Koprowiak E., Nowak B, 2007, Style Ŝycia ludzi starszych. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Wyd. Neurocentrum, Lublin Mead M., 1978, Kultura i toŝsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, PWN, Warszawa Mianowany M., Drygas W., 2004, Ocena zaleŝności między wybranymi cechami społeczno-demograficznymi a samooceną stanu zdrowia starszych mieszkańców Łodzi,[w:] J. Kowalski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagroŝenia, Wyd. UŁ, Łódź, s. 160 Nawrót R., 1981, Orientacja temporalna. Przegląd techniki pomiaru i wyników badań, Przegląd Psychologiczny nr 1 Nosal C., Bajcar B., 2004, Czas psychologiczny: wymiary, struktura, konsekwencje, Wyd. IP IFiS PAN, Warszawa, Orzechowska G., 2000, Miejsce i rola człowieka starszego w środowisku zamieszkania, [w:] Synak B. (red.), Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk Orzechowska G., 2006, Społeczna aktywność ludzi starszych i jej główne uwarunkowania, [w:] S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z Ŝycia, Wyd. KUL, Lublin, s Ostrowska A., 1999, Styl Ŝycia a zdrowie, IFiS PAN, Warszawa, s Oliwińska I., 2008, Warszawskie Szmulki. Miejsce, ludzie, style Ŝycia, Wyd. Akademickie śak, Warszawa Palska H., 2000, Czy nowe style Ŝycia Polaków? Wybrane wymiary stylu Ŝycia ludzi sukcesu, [w:] H. Domański i in., Jak Ŝyją Polacy, IFiS PAN, Warszawa, s. 343 Palska H., 2002, Bieda i dostatek, O nowych stylach Ŝycia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, IFiS PAN, Warszawa Skrętowicz B., 2006, Ludzie starsi na rynku pracy w Polsce wybrane zagadnienia, [w:] J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Starość i starzenie się jednostek i zbiorowości ludzkich, UŁ, Łódź Siciński A., 1978, Styl Ŝycia. Przemiany we współczesnej Polsce, PWN, Warszawa Siciński A., 1988, Style Ŝycia w miastach polskich (u progu kryzysu), Ossolineum, Wrocław Siciński A., 2002, Styl Ŝycia. Kultura. Wybór, IFiS PAN, Warszawa, s , , 178 Siemieńska R., 2004, Płeć a starość wzory kulturowe i polityka państwa, [w:] M. Nietyksza i in., Społeczeństwo w dobie przemian: wiek IX i XX., Wyd. DiG, Warszawa Synak B., 2002, Polska starość, Wyd. UG, Gdańsk, s

71 Szatur-Jaworska B. i in., 2006, Style Ŝycia seniorów, [w:] tejŝe, Podstawy gerontologii społecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, s Tarkowska E., 1987, Czas w społeczeństwie. Problemy, tradycje, kierunki badań, Ossolineum, Wrocław, s. 139, 143, 155 Tarkowska E., 1997, Nierówna dystrybucja czasu, [w:] H. Romański, A. Rychard (red.), Elementy nowego ładu, Wyd. IFiS PAN, Warszawa, s Tarkowska E., 2000, Zrozumieć biednego, O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Topografika, Warszawa, s. 139, , 155 Trafiałek E., 2003, Organizacja czasu wolnego, [w:] tejŝe, Polska starość w dobie przemian, Wyd. Śląsk sp. z o.o., Katowice, s Tyszka A., 1972, Uczestnictwo w kulturze. O róŝnorodności stylów Ŝycia, PWN, Warszawa, s Veblen T., 1971, Teoria klasy próŝniaczej, PWN, Warszawa Weber M., 2002, Gospodarka i Społeczeństwo, PWN, Warszawa Wierzbicka E., Roszkowski W., 2004, Nieprawidłowości w Ŝywieniu wybranej grupy osób starszych oraz propozycje zmian w kierunku prozdrowotnym,[w:] J. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagroŝenia, Wyd. UŁ, Łódź, s. 149 Wyka A., 1988, Alternatywne style Ŝycia jako reakcja na dominujące style Ŝycia w Polsce lat siedemdziesiątych, [w:] A. Siciński (red.), Badania rozumiejące stylu Ŝycia: narzędzia, IFiS PAN, Warszawa Wysokińska-Miszczuk J., 1998, Problemy medyczne i społeczne ludzi starych (zagadnienia gerontologiczne), [w:] L. Jabłoński (red.), Sinologia nauka o zdrowiu społeczeństwa, Wyd. WSOL, Warszawa Znaniecki F., 2001, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, PWN, Warszawa Raporty z badań: Co Polacy robią w czasie wolnym?, CBOS, Warszawa 2006, s 1-2 Zdrowie i zdrowy styl Ŝycia w Polsce, CBOS, Warszawa 2007, s. 1-2 Falkowska M., 1997, Wartości, praca, zakupy. O stylach Ŝycia Polaków, CBOS, Warszawa 71

72 Piotr Szukalski Stan zdrowia Polek i Polaków na przedpolu starości 1. Wprowadzenie Jednym z czynników bezpośrednio determinujących proces wychodzenia z rynku pracy jest stan zdrowia. Choć zgodnie z najczęściej cytowaną wykładnią tego terminu zaproponowaną przez Światową Organizację Zdrowia zdrowie to stan, w którym wszystkie funkcji przebiegające w Ŝywym organizmie mają charakter prawidłowy, w efekcie czego występuje sprawność i pełen dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, w naszym badaniu w module poświęconym temu zagadnieniu ograniczyliśmy się do zebrania od respondentów deklaracji odnośnie występowania róŝnego typu schorzeń pojmowanych dość tradycyjnie a zatem chorób lub innych upośledzeń przekładających się na ograniczenie samodzielności wypełniania najwaŝniejszych pełnionych ról społecznych, przede wszystkim roli zawodowej. Blok pytań dotyczący stanu zdrowia obejmował 3 pytania zadawane wszystkim respondentom, kolejnych 5 tym, którzy oceniali swój stan zdrowia niekorzystnie, oraz dodatkowe 3 pytania zadawane jedynie osobom posiadającym orzeczenie o niepełnosprawności. Źródłem wszystkich danych uŝytych w niniejszym opracowaniu o ile nie zaznaczono inaczej są wyniki raportowanego badania. Zanim jednak przejdziemy do prezentacji wyników badania To idzie starość, chciałbym przedstawić dane pochodzące z innych źródeł odnośnie stanu zdrowia Polaków i Polek w interesującym nas w niniejszym opracowaniu wieku. 2. Stan zdrowia Polaków na przedpolu starości w świetle badań GUS W ostatnim dziesięcioleciu GUS dwukrotnie prowadził duŝe przekrojowe badania dotyczące sytuacji zdrowotnej ogółu ludności zamieszkującej terytorium Polski pierwsze z nich w 1996, drugie zaś w roku W niniejszym miejscu tytułem punktu wyjścia chciałbym przywołać wyniki tych nowszych badań odnośnie samooceny stanu zdrowia. 72

73 Badani wówczas Polacy oceniali swój stan zdrowia w sposób bardzo zróŝnicowany, zaś najbardziej widoczną zmienną róŝnicującą ich odpowiedzi był wiek. Niestety, w publikacji podsumowującej owo badania wiek ów był pogrupowany w sposób inny niŝ w ramach naszego badania, albowiem dziesięcioletnie grupy wieku obejmowały roczniki wchodzące w skład kolejnych dziesiątek wieku 63. Odpowiednie dane przedstawia poniŝsza tabela 1. Tab. 1 Samoocena stanu zdrowia Polaków na przedpolu starości według badania GUS z 2004 r. (w %) Wiek Samoocena stanu zdrowia bardzo dobra dobra takie sobie, ani Złe bardzo złe dobre, ani złe ,1 46,8 35,8 8,6 1, ,3 31,0 44,6 17,9 2, ,7 18,7 49,8 23,5 5,7 Źródło: GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2006, Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r., ZWS GUS, Warszawa, s. 79] Wśród najmłodszych dominowały odpowiedzi świadczące o pozytywnej ocenie swego stanu zdrowia, zaś wśród osób po sześćdziesiątce więcej było opinii negatywnych niŝ pozytywnych. Generalnie w całej badanej zbiorowości osób na przedpolu starości najczęstszą odpowiedzią było określanie swego statusu zdrowotnego jako takiego sobie. Lepiej przy tym swoje zdrowie oceniały osoby o dłuŝszej historii kształcenia oraz męŝczyźni. Z praktycznego punktu widzenia podkreślić naleŝy, iŝ nawet po sześćdziesiątym roku Ŝycia wysoce negatywna opinia na temat swego stanu zdrowia naleŝała do rzadkości, zaś ogół osób odczuwających jakieś powaŝne problemy zdrowotne (tak bowiem naleŝy interpretować warianty odpowiedzi zły i bardzo zły ) nieco przekraczał czwartą część ogółu. MoŜna zatem powiedzieć, iŝ stan zdrowia w świetle samooceny nie naleŝy do najgorszych. PoniewaŜ zaś występuje ścisła korelacja pomiędzy samooceną a stanem zdrowia ocenionym przez profesjonalistę, uznać moŝna, iŝ stan zdrowia zdecydowanej większości Polaków i Polek na przedpolu starości nie powinien wzbudzać większych obaw. Jednocześnie pamiętać naleŝy, iŝ w długim okresie pojawiły się symptomy wskazujące na pogarszanie się stanu zdrowia ogółu ludności Polski, w tym równieŝ i osób w 63 GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2006, Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r., ZWS GUS, Warszawa, 73

74 interesującym nas wieku. Jeśli bowiem za wskaźnik stanu zdrowia przyjąć deklarację występowania niepełnosprawności, to gromadzone w trakcie Narodowych Spisów Powszechnych dane są alarmujące (tab. 2). Tab. 2 Udział osób niepełnosprawnych w poszczególnych grupach wieku według Narodowych Spisów Powszechnych z lat 1978, 1988, 2002 (w przeliczeniu na tysiąc osób danej płci w danym wieku) Rok Płeć Wiek Ogółem MęŜczyźni Kobiety Źródło: [GUS, 1991: 34, 37; GUS, 2003a: ] PoniewaŜ w Polsce dopiero od roku 1978 zbierane są w trakcie Spisów Powszechnych dane odnośnie deklarowanej niepełnosprawności, nie moŝemy dokonać porównania w dłuŝszym okresie. PowyŜsze dane wskazują jednak, iŝ w kaŝdej podgrupie wieku nas interesującego występował wzrost udziału osób odczuwających ograniczenie samodzielnego funkcjonowania. Oczywiście nie musi to oznaczać, iŝ powyŝsze zmiany samoczynnie przekładają się na pogarszanie się stanu zdrowia (czemu zaprzeczają choćby pośrednie mierniki stanu zdrowia, jakimi są trwanie Ŝycia i prawdopodobieństwa zgonów), albowiem moŝe być to: a) efekt zaniku selekcji naturalnej (a zatem rezultat zwiększania się doŝywania do zaawansowanego wieku osób, które w innych warunkach z uwagi na nienajlepszy stan zdrowia nie doŝyłyby); b) efekt kohortowy 64 (niektóre roczniki przeŝywały swe momenty krytyczne w lepszych i gorszych okresach historycznych, np. wojny, okres odbudowy owe momenty krytyczne to okresy w Ŝyciu, gdy zwiększa się zapotrzebowanie organizmu na duŝo wysokiej jakości Ŝywności; w przypadku męŝczyzn taki okres krytyczny to okres dojrzewania, w przypadku kobiet ciąŝa, zaś dla przedstawicieli obu płci to w okresie Ŝycia płodowego 5-7 miesiąc); c) efekt wzrostu 434 s. 64 Kohorta to w języku demografii grupa osób, które w tym samym okresie doświadczyły tego samego zdarzenia a zatem szczególnym rodzajem kohorty jest generacja, tj. jednostki, które w tym samym roku kalendarzowym urodziły się. 74

75 świadomości zdrowotnej (sześćdziesięcioletnia osoba uwaŝająca, iŝ późna dorosłość jest okresem występowania wielu powaŝnych schorzeń i uznająca ograniczenia samodzielnego funkcjonowania za typowy rezultat wieku, nie będzie uwaŝać niektórych ograniczeń za niepełnosprawność; jej rówieśnik przekonany o moŝliwości Ŝycia bez problemów zdrowotnych związanych z wiekiem tymczasem tą samą sytuację zdrowotną zdefiniuje odwrotnie). Wreszcie uznać moŝna, iŝ część przyrostu niepełnosprawności wynika ze złagodzenia procedur przyznawania orzeczeń o ograniczoności samodzielnego, codziennego funkcjonowania. W ten bowiem sposób interpretować chyba naleŝy fakt, iŝ w badanym okresie w bardzo szybkim tempie wzrastała przede wszystkim skala niepełnosprawności prawnej (tab. 2). Tab. 3 Udział osób niepełnosprawnych prawnie w poszczególnych grupach wieku według Narodowych Spisów Powszechnych z lat 1978, 1988, 2002 (w przeliczeniu na tysiąc osób danej płci w danym wieku) Rok Płeć Wiek MęŜczyźni Kobiety Źródło: GUS (Główny Urząd Statystyczny), 1991, NSP 1988, Inwalidzi w Polsce w latach , Warszawa, s. 37; GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003a, NSP Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Cz. I. Osoby niepełnosprawne, ZWS GUS, Warszawa, s JednakŜe ta pozornie optymistyczna konstatacja nie jest do końca prawdą, albowiem pomiędzy rokiem 1988 a 2002 z wyłączeniem osób w wieku lat w kaŝdej innej podgrupie zwiększył się udział niepełnosprawnych tylko biologicznie wśród niepełnosprawnych ogółem. Jest to potwierdzeniem tezy o pogarszającym się przynajmniej subiektywnie stanie zdrowia osób w interesującym nas wieku. Przejdźmy w takim przypadku do prezentacji wyników naszego badania. 3. Deklaracje odnośnie stanu zdrowia Wśród respondentów przewaŝały opinie pozytywne na temat własnego zdrowia najczęściej wskazywaną odpowiedzią była ocena dobra, choć juŝ druga w kolejności była 75

76 ambiwalentna odpowiedź takie sobie. JednakŜe zaznaczyć naleŝy, Ŝe choć odpowiedzi bardzo zły stanowiły margines (0,7%) oceny złe (11,2%) przewaŝały nad oceną bardzo dobrą (10,4%). Podkreślić przy tym naleŝy bardzo silny wpływ wieku jako czynnika determinującego deklaracje. Przykładowo oceny stanu zdrowia bardzo dobre wyraŝało 17,9% respondentów w wieku lat i jedynie 3,6% tych po sześćdziesiątym roku Ŝycia, podczas gdy deklaracje o złym stanie zdrowia rosły w sposób zbliŝony do liniowego od 5,9% do 16,8% (zob. rys. 1). W przypadku płci jako czynnika róŝnicującego jego wpływ był zdecydowanie słabszy i niejednorodny, albowiem z jednej strony męŝczyźni nieco częściej deklarowali występowanie dobrego stanu zdrowia, z drugiej zaś równieŝ nieco częściej stan zdrowia zły i bardzo zły w porównaniu ze zbiorowością kobiet. Ta dziwna prawidłowość jest dobrze znana badaczom zdrowia publicznego, albowiem męŝczyźni generalnie lepiej oceniają swoją kondycję zdrowotną, a jednocześnie mniej o siebie dbają. Rys. 1 Ocena stanu zdrowia według wieku (jako % odpowiedzi w danej grupie wieku) 100% 80% 60% 40% 20% bardzo zły zły taki sobie dobry bardzo dobry 0% Najsilniej odpowiedzi o stan zdrowia róŝnicowało wykształcenie im było ono lepsze, tym równieŝ badani posiadali bardziej pozytywne oceny swej kondycji zdrowotnej. JednakŜe pamiętać naleŝy, iŝ w tym przypadku o silnym związku pomiędzy poziomem wykształcenia a wiekiem, zwłaszcza w przypadku najniŝszego poziomu wiedzy i umiejętności potwierdzonych świadectwem szkolnym. Wyniki NSP 2002 jednoznacznie bowiem pokazują, iŝ przykładowo udział osób mających wykształcenie wyŝsze wśród jednostek w wieku lat wynosił 11,4%, zaś w wieku lata 9,9%, podczas gdy 76

77 frakcja osób z wykształceniem podstawowym kształtowała się odpowiednio 17,7% i 44,3% 65. Jednocześnie badanie potwierdziło związek pomiędzy stanem cywilnym a stanem zdrowia znany z innych źródeł odnoszących się do oceny niepełnosprawności 66 czy analiz umieralności 67. Generalnie najbardziej pozytywnie swoje zdrowie oceniają osoby pozostające w stałym związku (małŝeństwie bądź kohabitacji), następnie kawalerowie i panny, zaś zbliŝony równie negatywny obraz wdowcy i rozwiedzeni. Nieco gorsza sytuacja wdów i wdowców wynika jednocześnie z odmiennego od osób rozwiedzionych rozkładu wieku więcej jest bowiem wśród jednostek, które przeŝyły śmierć dotychczasowego partnera Ŝyciowego osób relatywnie zaawansowanych wiekiem (a o silnym związku między wiekiem a deklaracjami odnośnie stanu zdrowia wspomniano wcześniej). Przykładowo, jeśli porównamy tylko zgrupowane odpowiedzi pozytywne (zdrowie oceniane jako bardzo dobre lub dobre) i negatywne (odpowiedzi zły i bardzo zły stan zdrowia) uzyskujemy we wspomnianych grupach stanu cywilnego następujące wskaźniki struktury: pozostający w stałym związku 66,3% i 9,8%, panny i kawalerowie 52% i 8,4%, rozwiedzenie 33,6% i 20,7% i owdowiali 32,6% i 23,2%. 4. Ograniczenia zdrowotne w wykonywaniu pracy i czynności codziennych Osoby deklarujące stan zdrowia zły lub bardzo zły stanowiące ogółem 11,9% badanej zbiorowości były bardziej szczegółowo wypytywane o schorzenia wpływające na ich samoocenę kondycji zdrowotnej. W przypadku tych właśnie osób wyraźnie dominowały choroby układu krąŝenia, wymieniane przez 52,4% respondentów, przyczyna najczęściej podawana jako podłoŝe ograniczenia dobrostanu we wszystkich badaniach stanu zdrowia, jak i najwaŝniejsza przyczyna zgonów w Polsce. Specyfika tej grupy przejawiała się wysoką częstością deklarowania występowania schorzeń układu ruchu (43,2%) GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003, Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, ZWS GUS, Warszawa, 152 s. 66 Abramowska-Kmon A., 2008, Indywidualne demograficzno-społeczne determinanty stanu zdrowia osób starszych próba kwantyfikacji ich wpływu, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomyślne starzenie się w świetle nauk o zdrowiu, Wyd. Biblioteka, Łódź, Szukalski P., 2007, ZróŜnicowanie poziomu umieralności a stan cywilny, Wiadomości Statystyczne, nr 5, Z uwagi na moŝliwość podawania więcej niŝ jednej dolegliwości podawane w niniejszym miejscu wskaźniki struktury nie sumują się do 100%. 77

78 Pozostałe dolegliwości nie dotyczyły juŝ tak duŝej grupy osób trzy schorzenia uzyskały zbliŝoną częstość występowania ok. 1/5 zbiorowości (schorzenia neurologiczne 24,1%, schorzenia układu oddechowego 19,7% i schorzenia narządu wzroku 18,0%), pozostałe znajdujące się w kafeterii wybrane zostały przez niewielką frakcję respondentów deklarujących zły lub bardzo zły stan zdrowia (schorzenia laryngologiczne 8,5%, schorzenia psychosomatyczne 4,5%). Co ciekawe, jedynie 1,7% badanych, którym zadawano niniejsze pytanie stwierdzało, iŝ mimo złej samooceny stanu zdrowia nie odczuwają Ŝadnych ograniczeń utrudniających codzienne Ŝycie, w tym i wykonywanie pracy. Z kolei gdy te same osoby pytaliśmy o ograniczenia zdolności do wykonywania pracy przez wymieniane schorzenia, jedynie co czwarty ocenił, iŝ uniemoŝliwiają one wykonywanie pracy (26,5%), dominowała zaś ocena, iŝ dolegliwości utrudniają w duŝym stopniu aktywność zawodową (43,7%). Ograniczenie w niewielkim stopniu odczuwało 22%, zaś opinię, iŝ owe schorzenia nie stanowią bariery sformułowało 5,6%. PowyŜsze osoby były równieŝ sondowane odnośnie okresu, przez który występujące problemy zdrowotne prowadzące do negatywnej samooceny zdrowia ograniczały ich zdolność wykonywania pracy. Rozkład odpowiedzi w tym przypadku był wysoce niekorzystny dla moŝliwości łatwego włączenia badanych w system rynku pracy, albowiem zdecydowana większość (59,6%) oceniała, iŝ problemy te oddziałują na ich moŝność wykonywania pracy przez przynajmniej pół roku, dalsze 14% sądziło, iŝ dotyczy to okresu krótszego niŝ 6 miesięcy, zaś 23,6% uznało, iŝ mimo występowania problemów zdrowotnych utrudniających pracę nie moŝna ich uznać za czynnik uniemoŝliwiający jej wykonywanie. Z uwagi na fakt, iŝ obiektem szczególnego zainteresowania decydentów i praktyków polityki społecznej osób na przedpolu starości są osoby deklarujące występowanie problemów zdrowotnych długotrwałych (tj. przynajmniej przez 6 miesięcy), osoby te pytane były o ograniczenia samodzielności w szerszym znaczeniu obejmujące oprócz pracy zawodowej równieŝ i prowadzenie gospodarstwa domowego i dbałość o siebie (higiena, przygotowanie sobie posiłku, ubioru, utrzymanie czystości, itp.). 26,2% badanych spełniających powyŝszy warunek wstępny stwierdziło, iŝ występujące schorzenia całkowicie uniemoŝliwiają im samodzielne Ŝycie, dalszych 62,1% uskarŝało się na ograniczenia w duŝym stopniu, 9,7% na stopień niewielki, zaś jedynie 2% mówiło o braku jakichkolwiek utrudnień w codziennym funkcjonowaniu. Choć powyŝsze wielkości brzmią 78

79 alarmująco, pamiętać musimy, iŝ po przeliczeniu na całą badaną zbiorowość uzyskujemy odpowiednio 1,8%, 4,3%, 0,7% i 0,1%, co wskazuje, i tak na znaczny, albowiem ponad sześcioprocentowy udział w badanej próbie osób uskarŝających się na niemoŝność samodzielnego funkcjonowania w Ŝyciu codziennym. Tą samą grupę respondentów pytaliśmy o czynniki posiadające decydujący wpływ na występowanie deklarowanych problemów zdrowotnych ograniczających moŝliwość wykonywania pracy przez przynajmniej 6 miesięcy. Blisko połowa badanych 69 stwierdziła, iŝ ich problemy zdrowotne spowodowane zostały przez czynniki nie związane z wykonywaniem pracy (47,3%). Pozostali byli odmiennego zdania, wymieniając z reguły więcej niŝ jedną bezpośrednią przyczynę związaną z aktywnością zawodową negatywnie oddziałująca na ich zdrowie: były to w kolejności stres związany z pracą (51,8%), choroba zawodowa (36,7%), praca w szkodliwych warunkach (32,8%) i wreszcie last but not least wypadek w pracy (13,0%). Zastanawia na tej liście zarówno wyraźna preponderancja stresu jako niedocenianego zazwyczaj faktora długotrwałych powaŝnych problemów zdrowotnych, jak i relatywnie wysoka częstość wypadków (choć w tym ostatnim przypadku zaznaczyć naleŝy, iŝ po przeliczeniu na ogół badanych deklaracje takie składało jedynie 1,1% respondentów). 5. Niepełnosprawność Kolejnym analizowanym zagadnieniem jest niepełnosprawność prawna rozumiana jako ograniczenie moŝliwości samodzielnego funkcjonowania potwierdzone orzeczeniem organu posiadającego odpowiednie uprawnienia do tego komisji orzekającej bądź lekarza-orzecznika. Oprócz niepełnosprawności prawnej dodatkowo w badaniach nad stanem zdrowia ludności wyróŝniana jest niepełnosprawność biologiczna, tj. stan niemoŝności wykonywania podstawowych czynności determinujących na określonym etapie Ŝycia samodzielne funkcjonowanie. Nie zawsze dwie powyŝsze kategorie się pokrywają, albowiem oprócz osób rzeczywiści odczuwających ograniczenia codziennego funkcjonowania posiadających urzędowe potwierdzenie takiego stanu rzeczy, znaleźć moŝna osoby niepełnosprawne tylko biologicznie, bądź wyłącznie prawnie. 69 PoniewaŜ badani mogli udzielać więcej niŝ jednej odpowiedzi, podane w niniejszym miejscu wskaźniki struktury nie sumują się do 100%. 79

80 Ogółem 86,1% respondentów nie posiada jakiegokolwiek orzeczenia o niepełnosprawności. Spośród pozostałych 5,6% posiada decyzję o całkowitej utracie zdolności do wykonywania pracy, 3,2% o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, zaś 3,6% o lekkim stopniu niesamodzielności (pozostałe 1,5% to brak odpowiedzi). W populacji osób posiadających orzeczenie o występowaniu schorzenia uniemoŝliwiającego/utrudniającego wykonywanie pracy zdecydowanie gorsza jest pozycja męŝczyzn, wśród których aŝ 52,5% deklarowało orzeczenie o całkowitej utracie zdolności do pracy w zbiorowości kobiet wskaźnik ten przyjął wartość 36,8%. Podejrzewać moŝna, iŝ ta gorsza pozycja męŝczyzn jest wynikiem większego szacunku wśród nich dla pracy, co przejawia się bagatelizowaniem występujących problemów zdrowotnych i udawaniem się do komisji orzekających o niepełnosprawności dopiero w sytuacji powaŝnych dolegliwości. NaleŜy bowiem sądzić, iŝ znana z innych badań niechęć męŝczyzn do kontaktu z lekarzem i generalne lekcewaŝenie początkowych kłopotów zdrowotnych prowadzić będzie do takiej właśnie selekcji. Oprócz płci równieŝ i poziom wykształcenia róŝnicował częstość deklaracji odnośnie posiadania orzeczenia o niepełnosprawności prawnej, albowiem 16,8% osób o wykształceniu nie wyŝszym niŝ podstawowe, 16% tych z wykształceniem zawodowym, 10,9% średnim zawodowym, 8,6% średnim ogólnokształcącym i pomaturalnym oraz 8,3% z dyplomem szkoły wyŝszej legitymowało się orzeczeniem odpowiedniego organu o niepełnosprawności. Z powyŝszego uszeregowania wyłamywały się jednakŝe osoby posiadające dyplom wyŝszej szkoły zawodowej, spośród których aŝ 15,1% zadeklarowało powyŝszy stan rzeczy. Dziwi to, gdyŝ choć grupa ta była relatywnie mało liczna, generalnie osoby o tym poziomie wykształcenia były nieco młodsze od średniej dla całej zbiorowości. Co niezwykle ciekawe, nawet posiadanie orzeczenia o całkowitej utracie zdolności do wykonywania pracy nie oznaczało, iŝ jednostka nie wykonywała Ŝadnej wynagradzanej pracy. Cząstkowe współczynniki zatrudnienia 70 dla osób o całkowitej niepełnosprawności wynosiły bowiem 2,4%, dla osób o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności 12,5%, tych z lekkim stopniem niepełnosprawności 18,5%, zaś wśród osób bez orzeczenia 65,1%. Jednocześnie co oczywiste współczynniki aktywności zawodowej osiągały jeszcze 70 Cząstkowy wskaźnik zatrudnienia to iloraz liczby osób pracujących spełniających jakieś dodatkowe kryterium i wszystkich jednostek spełniających dane kryterium. Z kolei cząstkowy współczynnik aktywności zawodowej, to iloraz aktywnych zawodowo (tj. pracujących i bezrobotnych) wchodzących w skład pewnej podzbiorowości do ogółu jednostek z tej podzbiorowości. 80

81 wyŝsze wielkości, odpowiednio 3,5%, 16,7%, 22,2% i 73,1%. O ile powyŝsze wielkości dla osób o umiarkowanym i lekkim stopniu ograniczenia zdolności do wykonywania pracy świadczą bądź o chęci do dalszej pracy, bądź o przymusie ekonomicznym, o tyle niezwykle frapujące są jednostki aktywne zawodowo mimo orzeczenia o całkowitej utracie zdolności do wykonywania pracy. Choć są to pojedyncze przypadki, wskazują na występowanie nadmiernie pesymistycznego osądu stanu zdrowia, jaki czasami wydawany jest przez organy orzekające o uznaniu za niepełnosprawnego prawnie. Spośród osób posiadających orzeczenie o niepełnosprawności (a zatem 12,4% zbiorowości ogółem) zdecydowanie przewaŝają jednostki, którym decyzja odpowiedniego organu potrzebna była do podjęcia starań o przyznanie renty (66,1%), w następnej kolejności były osoby, chcące tylko ustalić stopień niepełnosprawności (29%), zaś jedynie nieliczni deklarowali, iŝ interesowało ich uzyskanie potwierdzenia do długotrwałej utraty zdolności do wykonywania pracy. Dominuje zatem bardzo instrumentalne podejście do tego typu decyzji organów orzekających, ukierunkowane na wykorzystanie posiadanej niepełnosprawności dla uzyskania korzyści materialnych. Pozostaje oczywiście pytaniem otwartym, na ile zachowania naszych respondentów kształtowały się pod wpływem sytuacji na rynku pracy, a zatem na ile antycypacja bycia zagroŝonym bezrobociem przekładała się na poszukiwanie werdyktu przyznającego uprawnienia do świadczenia rentowego. Obiektywnie bowiem stwierdzić naleŝy, Ŝe niewielka część posiadających orzeczenie o niepełnosprawności kontynuuje pracę zawodową (8,6%), zdecydowana większość natomiast jest bierna zawodowo. Co oczywiste z uwagi na wzmiankowany związek pomiędzy problemami zdrowotnymi a wiekiem znaczna część osób z decyzjami orzekającymi o niepełnosprawności to jednostki w dość zaawansowanym wieku, czego przejawem pośrednim jest fakt, iŝ 1/3 z nich (33,3%) pobiera świadczenie emeryckie, uzaleŝnione od łącznego kryterium wieku i staŝu pracy. Jednocześnie aŝ 71,9% badanych przyznaje się do korzystania w jakimś okresie po uzyskaniu orzeczenia o niepełnosprawności z róŝnorodnych pozapienięŝnych form uzyskiwanej pomocy, takich jak rehabilitacja lecznicza, szkolenia, warsztaty terapii zajęciowej, usługi socjalne. Pytaniem pozostaje, na ile odwoływanie się do róŝnorodnych form rehabilitacji leczniczej i zawodowej było przymusem stosowanym przez ZUS i KRUS, na ile wynikało z chęci samego zainteresowanego, aby przynajmniej częściowo 81

82 odzyskać utraconą/ograniczoną samodzielność i poprawić swój status zdrowotny i zawodowy. Teza o instrumentalnym traktowaniu orzeczenia o niepełnosprawności znajduje potwierdzenie w rozkładzie odpowiedzi na pytanie, czy po uzyskaniu takowego orzeczenia respondent rozwaŝał moŝliwość przejścia na rentę czy emeryturę. Ponad ¾ (76,4%) stwierdziło, iŝ po uzyskaniu orzeczenia w niedługim czasie podjęło decyzje o dezaktywizacji zawodowej. Dalsze 3,2% deklaruje, iŝ obecnie jest w trakcie starań o uzyskanie takiego świadczenia. Jedynie co dziesiąty (10,2%) nie brał pod uwagę moŝliwości zakończenia kariery zawodowej, zaś 4,8% choć rozwaŝało takie posunięcie, z róŝnych względów postanowiło kontynuować pracę. 6. Podsumowanie W niniejszej części raportu uwaga skoncentrowana została na samoocenie stanu zdrowia i rozpowszechnieniu niepełnosprawności prawnej. Uzyskane wyniki nie odbiegają znaczącą od innych stosownych badań, tym jednak co jest bezsprzecznym wnioskiem płynącym z niniejszych badań jest uzyskanie silnych przesłanek potwierdzających trywialną skądinąd tezę, iŝ uzyskanie orzeczenia o niepełnosprawności w polskich realiach jest traktowane przez osoby znajdujące się na przedpolu starości jako swoista polisa ubezpieczeniowa, umoŝliwiająca łatwiejsze dojście do świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych renty lub wcześniejszej emerytury. Wszak jedynie niewielka część badanych przyznawała się, iŝ uzyskanie orzeczenia o niepełnosprawności nie miało Ŝadnego wpływu na rozwaŝanie moŝliwości wycofania się z rynku pracy. Jednocześnie świadczy to o słabości praktyk rehabilitacji medycznej, jeśli w tak duŝym stopniu następuje przekształcanie się orzeczenia o niepełnosprawności w uprawnienie do uzyskania świadczenia rentowego. Literatura: Abramowska-Kmon A., 2008, Indywidualne demograficzno-społeczne determinanty stanu zdrowia osób starszych próba kwantyfikacji ich wpływu, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomyślne starzenie się w świetle nauk o zdrowiu, Wyd. Biblioteka, Łódź, GUS (Główny Urząd Statystyczny), 1991, NSP 1988, Inwalidzi w Polsce w latach , Warszawa, 330 s. GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003, Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, ZWS GUS, Warszawa, 152 s. 82

83 GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003a, NSP Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Cz. I. Osoby niepełnosprawne, ZWS GUS, Warszawa, 227 s. GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2006, Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r., ZWS GUS, Warszawa, 434 s. Szukalski P., 2007, ZróŜnicowanie poziomu umieralności a stan cywilny, Wiadomości Statystyczne, nr 5,

84 Zofia Szweda-Lewandowska Rehabilitacja zawodowa 1. Wprowadzenie Starzenie się ludności skutkuje wzrostem liczby osób niepełnosprawnych. Problemy związane ze starzeniem się pojawiają się juŝ około 45. roku Ŝycia, a proces ten nasila się po 50. roku Ŝycia. Starzenie się społeczeństwa i niska aktywność zawodowa osób starszych będą prowadzić do obniŝenia zasobów siły roboczej. Sytuacja taka oznacza negatywne skutki dla gospodarki oraz systemu ubezpieczeń społecznych. Strategia Lizbońska zakłada podwyŝszenie do 2010 roku wskaźnika aktywności zawodowej osób powyŝej 50. roku Ŝycia do poziomu 50%. Sytuacja ta stwarza nowe wyzwania w dziedzinie rehabilitacji. Coraz więcej osób będzie wymagało pomocy przy dostosowaniu się do rynku pracy. Rehabilitacja zawodowa moŝe stać się niezbędnym narzędziem prewencji w zakresie wczesnego opuszczania rynku pracy przez osoby starsze. Odpowiednia rehabilitacja medyczna moŝe opóźniać deficyty zdrowotne związane z postępującym procesem starzenia. Celem niniejszej części raportu jest przedstawienie sytuacji w zakresie rehabilitacji zawodowej oraz medycznej. Istotna, z punktu widzenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jest ocena przez respondentów skuteczności rehabilitacji. 2. Przygotowanie do starości Wraz ze wzrastającą liczbą osób w starszej grupie wieku produkcyjnego będzie rosła liczba osób niezdolnych do wykonywania pracy zawodowej. Część z tych osób będzie mogła kontynuować dotychczasową pracę zawodową po przejściu procesu rehabilitacji, część będzie musiała dokonać przekwalifikowania zawodowego, niektórzy będą musieli podjąć pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy. JednakŜe bez względu na to, którą opcję wybierze jednostka, kluczowym zagadnieniem jest zmiana nastawienia, społeczeństwa do wykonywania pracy zawodowej przez osoby w niemobilnym wieku produkcyjnym. 84

85 Jednym z głównych problemów dotyczących rynku pracy jest nie tylko przekonanie pracodawców do zatrudniania osób starszych, lecz równieŝ zmiana nastawienia pracowników i zachęcenie ich do kontynuowania pracy zawodowej w wieku przedemerytalnym. Obecnie w Polsce wskaźnik aktywności ekonomicznej wśród ludności w wieku przedemerytalnym jest jednym z najniŝszych w Europie. Zgodnie z koncepcją przygotowania do starości istotne jest, aby osoby będące na przedpolu starości przygotowały się do tego etapu swojego Ŝycia. Przygotowanie to powinno przebiegać równocześnie na kilku płaszczyznach. Odpowiednie zachowania zdrowotne, takie jak umiar w konsumpcji uŝywek (lub jej brak), dieta oraz ćwiczenia fizyczne mają kluczowe znaczenie dla przyszłego stanu zdrowia, który decyduje o moŝliwości kontynuowania pracy zawodowej. Istotnym elementem przygotowania do starości jest analiza ścieŝki kariery zawodowej. Część zawodów wymaga szczególnych predyspozycji psychofizycznych, których występowanie często determinuje wiek, np. policjanci, górnicy, tancerze. W przypadku takich zawodów przygotowanie do starości powinno polegać na przekwalifikowaniu zawodowym. Obecnie najczęściej jedynym rozwiązaniem problemu niemoŝności wykonywania dotychczasowego zawodu jest przejście na rentę bądź wcześniejszą emeryturę, pracownicy rzadko myślą o zmianie zawodu lub zmianie pracy. Przygotowanie do starości w dziedzinie pracy zawodowej powinno wiązać się z doszkalaniem lub przekwalifikowaniem zawodowym. Przygotowanie do starości w aspekcie medycznym powinno zapobiegać pojawieniu się choroby zawodowej lub minimalizować jej skutki. Wraz ze wzrastającą liczbą osób w wieku przedemerytalnym i zmniejszającymi się zasobami siły roboczej zwiększać się będzie znaczenie przygotowania się do starości, zarówno w aspekcie zbiorowym, jak i indywidualnym. Zwiększać się równieŝ będzie znacznie rehabilitacji medycznej, zawodowej oraz społecznej. 3. Pojęcia Zanim jednak przejdziemy do omówienia wyników badania, naleŝy zdefiniować podstawowe pojęcia związane z obszarem badawczym. RozwaŜając zagadnienia rehabilitacji, naleŝy zdefiniować następujące pojęcia: inwalidztwo, upośledzenie, niepełnosprawność, rehabilitacja. 85

86 Zgodnie z definicją zaproponowaną przez Hulka inwalidztwo to defekt fizyczny lub umysłowy o trwałym charakterze. Pod pojęciem upośledzenia rozumie Hulek łączny rezultat przeszkód, które inwalidztwo spiętrza między jednostką dotkniętą nim a osiągnięciem przez nią maksymalnego poziomu funkcjonalnego, (...) upośledzenie bardziej związane jest ze stanem somatyczno-psychicznym 71. Tak więc zasadnicza róŝnica pomiędzy inwalidztwem a upośledzeniem dotyczy skutków. Inwalidztwo moŝe być szczegółowo zdiagnozowane przez lekarza i dotyczy stanu fizycznego danej jednostki, podczas gdy upośledzenie ma równieŝ wymiar psychiczny, często jest więc trudno jednoznacznie określić rozmiary upośledzenia. Zgodnie z definicją Światowej Organizacji zdrowia (WHO) niepełnosprawność to niemoŝność lub ograniczenie w wykonywaniu codziennych czynności wynikająca z utraty sprawności albo spowodowana wrodzonymi wadami fizycznymi bądź psychicznymi 72. Główny Urząd Statystyczny uwaŝa za osobę niepełnosprawną osobę, która posiada odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osobę, która takiego orzeczenia nie posiadała, lecz odczuwała ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku (zabawa, nauka, praca, samoobsługa). GUS dzieli osoby niepełnosprawne na dwie grupy: osoby niepełnosprawne prawnie, są to osoby, które posiadają w trakcie ich indagowania odpowiednie orzeczenie wdane przez organ do tego uprawniony, osoby niepełnosprawne tylko biologicznie osoby, które nie posiadały odpowiedniego orzeczenia, ale miały lub odczuwały całkowicie lub powaŝnie ograniczoną zdolność do wykonywania czynności podstawowych. U osób w wieku 16 lat i więcej ustawodawstwa przyjął trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany, lekki. Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej, społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku znaczny stopień niepełnosprawności uniemoŝliwia podjęcie pracy, osoba taka moŝe być zatrudniona jedynie z zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej. Umiarkowany stopień niepełnosprawności umoŝliwia wykonywanie pracy na stanowisku odpowiednio przygotowanym do potrzeb i moŝliwości danej osoby. Lekki stopień 71 Hulek A., 1969, Teoria i praktyka w rehabilitacji inwalidów, PZWL, Warszawa, s WHO (World Health Organization), 2008, The world health report, publikacja dostępna na stronie w dniu r. 86

87 niepełnosprawności nie ogranicza moŝliwości podjęcia pracy oraz nie wpływa na pełnione role społeczne. Podział niepełnosprawności na prawną i biologiczną umoŝliwił w czasie NSP'2002 wyodrębnienie nie tylko osób odczuwających ograniczenia codziennego funkcjonowania formalnie uznanych za niepełnosprawne, ale równieŝ takich, które - nie posiadając orzeczenia o niepełnosprawności - odczuwają ograniczenia sprawności fizycznej lub psychicznej, oraz takich, które posiadając odpowiednie orzeczenie nie odczuwały niemoŝności wykonywania czynności dnia codziennego. Niepełnosprawność uniemoŝliwia lub utrudnia wykonywanie obowiązków zawodowych, prowadzenie gospodarstwa domowego, zdobywanie lub podwyŝszanie kwalifikacji zawodowych, pełnienie ról społecznych. Celem rehabilitacji jest zapewnienie jednostce zdolności do funkcjonowania w danej społeczności. Główne funkcje rehabilitacji to: usprawnienie jednostki upośledzonej psychicznie, fizycznie lub społecznie, zapewnienie jej moŝliwości uczenia się, wykonywania pracy, egzystencji w społeczności. Rehabilitacja ma na celu przywrócenie osobie niepełnosprawnej (dotyczy to osób, które na skutek wypadku lub choroby nie mogą w pełni wykonywać swoich dotychczasowych obowiązków zawodowych, rodzinnych, społecznych) samodzielności w codziennej egzystencji oraz umoŝliwienie jej wykonywania pracy zawodowej 73. W przypadku osób z wrodzonym upośledzeniem rehabilitacja ma na celu integrację tych osób z środowiskiem, umoŝliwienie wykonywania czynności zawodowych oraz zapobieganie postępowaniu upośledzenia 74. Współczesne teorie dotyczące rehabilitacji wyróŝniają rehabilitację: rozwojową, pedagogiczną, medyczną, zawodową, społeczną, psychiczną. Z punktu widzenia przeprowadzonego badania najbardziej istotne są cztery ostatnie rodzaje rehabilitacji (rys. 1). Rehabilitacja medyczna (lecznicza) jest kompleksowym zespołem działań, zarówno lekarzy, jak i fizjoterapeutów, mającym na celu przywrócenie maksymalnej sprawności fizycznej osobie niepełnosprawnej lub chorej 75. Zazwyczaj jest to pierwszy rodzaj rehabilitacji, od której rozpoczyna się proces powrotu jednostki do Ŝycia codziennego. 73 Zabłocki J., 1998, Wprowadzenie do rewalidacji, Wyd. A. Marszałek, Toruń, s Kowalik S., 2007, Psychologia rehabilitacji, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, s Pichalski R., 2002, Podstawy rehabilitacji zdrowotnej, zawodowej i społecznej, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa, s

88 Rehabilitacja zawodowa i społeczna wiąŝą się z przystosowaniem jednostki do nowych warunków środowiskowych, takich jak konieczność zmiany pracy lub zawodu, zmiana roli społecznej 76. Rehabilitacja psychiczna ma na celu przywrócenie sprawności psychicznej zaburzonej stresem pojawiającym się wraz z nową sytuacją (choroba, niepełnosprawność). W przypadku osób po 45. roku Ŝycia rehabilitacja medyczna moŝe zapewnić zdolność do kontynuowania pracy zawodowej. Efektywna rehabilitacja zapobiega niezdolności do pracy, a w konsekwencji pełni rolę narzędzia prewencji rentowej. 76 Kwolek A., 2003, Perspektywy rehabilitacji u progu XXI wieku, Centrum Badawczo-Szkoleniowe WSZiA, Zamość, s

89 89