Grzegorz Myśliwiec przypadków. ALMAMER wydawnictwo

Transkrypt

1 Grzegorz Myśliwiec + 28 przypadków ALMAMER wydawnictwo

2 Recenzenci dr hab. Tomasz Dołęgowski dr Grzegorz Sołtysiak Redakcja i Korekta Jolanta Sierakowska Projekt okładki Tomasz Fabiański skład i łamanie Tomasz Fabiański Zdjęcia Grzegorz Myśliwiec Copyright by Almamer Szkoła Wyższa, Warszawa 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy. Na okładce alegoria etyki pochodząca z pracy Cesarego Ripy Ikonologia Reprodukcja za zgodą: TEA Tascabili degli Editori Associati S.p.A., Milano ALMAMER Szkoła Wyższa Warszawa, ul. Wolska 43 ISBN wersja drukowana ISBN ebook (PDF) Druk i oprawa Zakład Wydawniczy DrukTur Sp. z o.o Warszawa, ul. Wolska wydawnictwo@druktur.pl Zamówienia tel wydawnictwo@druktur.pl

3 Spis treści Wstęp Metodologia etyki gospodarczej i zawodowej Miejsce norm moralnych wśród innych norm regulujących zachowania człowieka Język etyki, czyli jak rozmawiać o etyce Biznes moralny, niemoralny czy może amoralny? Intencja a wynik działania Gospodarka w drodze do świata duchowości Relacja firma organy władzy Bezstronność i równe szanse podmiotów Zamówienia publiczne jako przykład poszukiwania ładu moralnego w gospodarce Konkurs, przetarg i inne sposoby wyrównywania szans podmiotów w biznesie Bezstronność arbitrów jako fundament sprawiedliwego biznesu Etyka kontroli Zasady kontroli Uczciwy i transparentny lobbing jako wyraz etycznej promocji interesów grupowych Problem z lobbingiem w Polsce Korupcja jako patologia relacji biznes państwo Fenomen Skandynawii Rodzaje korupcji Walka z korupcją determinacja i nadzieje Aspekt personalny korupcyjni janczarzy Relacja pracownik firma Syndrom superdyspozycyjności oraz narzucony pracoholizm nowa jakość pracy czy współczesne niewolnictwo? Etycznie przed zatrudnieniem

4 Etycznie w procesie rekrutacji Etyczne problemy adaptacji zawodowej Lojalność władz firmy wobec akcjonariuszy Dobre praktyki rad nadzorczych Dobre praktyki zarządów Relacja pracownik przełożony Odpowiedzialny szef zjawisko mobbingu Molestowanie seksualne Relacja firma klient Etyka w marketingu Wprowadzanie klienta w błąd Wywieranie niedopuszczalnej presji na klienta Etyczna reklama Przejawy manipulowania klientem w reklamie Przejawy naruszania dobrych obyczajów w reklamie Przejawy reklamy konfrontacyjnej Ciało człowieka w reklamie Przesłanki promocji produktów z wykorzystaniem erotyki Poziomy akceptacji erotyki w reklamie Reklama a dzieci Promocja i reklama produktów leczniczych Etyka mediów odpowiedzialna informacja Relacja firma otoczenie Koncepcje odpowiedzialności dostawcy Etyczny profesjonalizm Zasady rzetelności zawodowej Unikanie konfliktu interesów Korzyści własne pracownika a korzyści firmy Dialog społeczny jako najwyższa forma odpowiedzialności społecznej firm Dylematy etyczne przedsiębiorców Przedsiębiorcy wobec środowiska naturalnego Model etycznego działania decyzji strategicznych w biznesie Collinsa Globalizacja aspekty etyczne Ruchy ekologiczne i konsumenckie a etyka gospodarowania

5 7. Relacje między partnerami etyka konfliktu i negocjacji Konflikt jako czynnik warunkujący skłonność stron do podejmowania działań nieetycznych Prawda i kłamstwo w negocjacjach Uczciwa rywalizacja twórców Zasady autorstwa publikacji naukowych Plagiat kradzież własności intelektualnej Ściąganie choroba edukacji Relacja mistrz uczeń Moralny autorytet i wychowawca Kompetentny przewodnik po świecie wiedzy Sprawiedliwy oceniający i opiniodawca. 132 Zakończenie Bibliografia Spis przypadków Spis wykresów i fotografii. 144

6

7 Wstęp Drogi Czytelniku! Mam przyjemność zaprosić do lektury i refleksji na temat etyki zawodowej i gospodarczej. Dziś już nikt nie ma wątpliwości, że tworzenie bogactwa jest moralnie akceptowane. Nie uważamy już, że źródłem wszelkiego zła jest bogactwo, a raczej to, że bogactwo wyjątkowo skutecznie może służyć dobru. Etyka może wnieść do biznesu nutę łagodności i ciepła, nie pozbawiając go przy tym sprawności i efektywności. W relacjach zawodowych powinno się zaprzestać używania języka wojny i nienawiści, takich słów, jak wróg, przeciwnik, walka, a zastąpić go językiem koncyliacyjnym, wtedy otrzymamy słowa współzawodnictwo, partner, doskonalenie. Zdaję sobie sprawę, że kapitalizm, którego doświadczamy nad Wisłą, ciągle jeszcze nie wszedł w fazę zaawansowaną. Interesy w Polsce to jakby wyścig pierwszych osadników do najlepszych parceli na Dzikim Zachodzie, dlatego nadal obserwujemy w naszym kraju zjawisko niecierpliwości sukcesu cechę tę podkreślają zwłaszcza zagraniczni przedsiębiorcy. W ich macierzystych krajach już wszystko podzielono i zagospodarowano, a u nas działania te są nadal w toku. Wiele zawodów, w których mamy do czynienia z wielkimi wartościami ludzkimi, takimi jak zdrowie czy wolność, dawno już wypracowało własne kodeksy etyczne (etyka lekarska, etyka sędziowska), ale pozostałe, nowsze dziedziny zawodowe mają ambicje dotrzymać im kroku i tworzą własne kodeksy etyczne. Również w gospodarce istnieją obszary tzw. podwyższonej wiarygodności, choćby bankowość, ubezpieczenia emerytalne, giełda, w których instytucjom i ich pracownikom powierza się pieniądze, oszczędności zbierane w celu m.in. zapewnienia godnej starości. Wybory etyczne są przecież zawsze praktyczne i lokalne. Wszystko zależy od wzorca etycznego, który przyłożymy do danej sytuacji. Książka ta adresowana jest przede wszystkim do studentów kierunków ekonomicznych. Szczególnie z myślą o Was Studenci zamieszczono w niej przypadki do samodzielnego rozwiązywania. Każdy z nich zawiera wskazówkę, która powinna naprowadzić na właściwą i wartościową odpowiedź. Układ książki odpowiada podstawowym kanałom komunikacji w firmie i biznesie. Wywód rozpoczyna rozdział metodologiczny wprowadzający podstawowe pojęcia etyczne i umiejscawiający etykę zawodową w świecie wartości. 7

8 Rozdział drugi opisuje relacje między firmą a organami władzy, skupia się m.in. na cechach arbitrów i dobrych standardach kontroli oraz omawia główne patologie występujące w tym środowisku, przede wszystkim korupcję. W rozdziale trzecim przedstawiono relację pracownik firma. Analizowane są w nim fazy pozyskania pracownika dla firmy oraz relacje władz z firmą jako całością. Rozdział czwarty to rozwinięcie tematyki funkcjonowania człowieka w organizacji, z akcentem położonym na relacje z przełożonym. Rozpatrywana jest w nim kwestia nieetycznego wykorzystania zależności służbowej, czyli mobbing. Rozdział piąty opisuje relacje firmy z klientem, skupiając się na etycznej promocji i reklamie. W rozdziale szóstym poddano analizie relacje firmy z szeroko rozumianym otoczeniem, w tym koncepcje odpowiedzialności dostawcy, uniwersalne postrzeganie rzetelności pracy oraz dialog ze społeczeństwem. Rozdział siódmy to pogłębienie tematyki dotyczącej relacji partnerów w biznesie, w tym etyki negocjacji wszechobecnej we współczesnej gospodarce. W ostatnim ósmym rozdziale opisane zostały etyczne aspekty relacji mistrz i uczeń. Obecnie nie tylko w szkole prowadzone są wielostronne i wielowymiarowe procesy edukacyjne, którymi zajmują się wprawdzie profesjonaliści w swojej branży, ale nie zawsze z przygotowaniem pedagogicznopsychologicznym, co zaburza relację mistrz uczeń. Z życzeniami głębokich refleksji moralnych, Grzegorz Myśliwiec

9 1. Metodologia etyki gospodarczej i zawodowej 1.1. Miejsce norm moralnych wśród innych norm regulujących zachowania człowieka Normy moralne to osnowa życia społecznego, warunek funkcjonowania każdej społeczności. Ze względu na swój fundamentalny charakter najważniejsze z norm gwarantowane są prawem. Za normami moralnymi nie stoi już potęga państwa, a tylko sankcja środowiskowa w ostateczności usunięcie z danej społeczności. Niektórzy uważają sankcje moralne za zbyt słabe narzędzie regulacji zachowań. W przypadku dużej atomizacji społeczeństwa istnieje takie zagrożenie rozpad tradycyjnych struktur społecznych to stan moralnej atrofii, któremu trzeba przeciwdziałać za sprawą rekonstrukcji więzi społecznych. To właśnie więź sąsiedzka, aktywność samorządowa, działanie w klubie zainteresowań czyni człowieka rozpoznawalnym i skłania do samorzutnego przestrzegania norm danej społeczności. Najniżej w hierarchii znajdują się normy etykiety, czyli ogólnie stosowanej elegancji w zachowaniach, np. zawodowych. Przepuszczanie osób starszych w drzwiach, podawanie płaszcza, przytrzymywanie drzwi samozamykających się to przejawy dobrego wychowania. O kimś, kto przestrzega etykiety, powiemy, że jest miłym człowiekiem, ale o człowieku wartościowym powiemy, że jest godny zaufania, co oznacza więcej niż postrzeganie kogoś jako człowieka grzecznego, uprzejmego. Czy w społeczeństwie mogą wystarczyć ogólne kodeksy? Kodeksy ogólne, takie jak dekalog, zawsze będą potrzebne, podobnie jak zmieniające się normy lokalne i szczegółowe. Aktywność gospodarcza człowieka przybiera coraz bardziej złożone postacie i etyka zmuszona jest za nimi podążać. Ten sam problem ma etyka medycyny, stawiana w ostatnim czasie przed drastycznymi kwestiami, takimi jak klonowanie czy eutanazja. Etyka gospodarcza jako przykład etyki szczegółowej (kodeksowej) operuje naturalnym i przyjaznym aparatem pojęciowym. W celu zrozumienia i stosowania reguł etycznych niezbędna jest jednak znajomość reguł danej 9

10 dziedziny gospodarki. Żeby na przykład zrozumieć dobre obyczaje panujące na giełdzie, trzeba poznać funkcjonowanie rynku papierów wartościowych, choćby zrozumieć pojęcie fixingu 1. Jak się dokonuje postęp moralny? Elity na ogół podciągają społeczne standardy, promieniują na masy społeczne w dobrym tego słowa znaczeniu. Przykładem przywódcy cieszącego się olbrzymim autorytetem okazał się prezydent Czech Vaclav Havel postrzegany jako wzór łagodności, kultury i mądrości. Gdy w ciężkich zmaganiach z chorobą płuc Havel walczył o życie, społeczeństwo czeskie solidaryzowało się z nim i okazywało mu wyrazy gorącego wsparcia. W epoce zaniku autorytetów i dominacji pragmatyzmu taki Don Kichot zasiadający na Hradczanach spajał ludzi i pozwalał przetrwać trudny okres transformacji. Monarchia angielska i osoba Elżbiety II to z kolei przykład rozdzielności władzy i przywództwa moralnego. Po śmierci Diany Anglicy uświadomili sobie, że rodzina królewska jest dla ich społeczności czymś bardzo ważnym zmniejszyła się liczba krytyków rodziny królewskiej. Morze kwiatów złożonych przed pałacem Buckingham było jednym z dowodów współczucia, ale i poczucia wspólnoty Język etyki, czyli jak rozmawiać o etyce Wartość moralna jest podstawową kategorią aksjologiczną i oznacza przedmiot akceptacji, to wszystko, co stanowi cel ludzkich dążeń, co jest pożądane, cenne, godne wyboru. Definicje wartości moralnych są różne, w zależności od systemu etycznego. Jedne z nich nazywają wartością to wszystko, co stanowi przedmiot pożądania, dążenia i aspiracji człowieka dobro. Nie ma wartości negatywnych. Istnieją tylko antywartości, np. równość nierówność, sprawiedliwość niesprawiedliwość. Wartości nie mają swojego miana, tak jak np. dolary, tony, metry. Nie są też bezpośrednim celem działania gospodarczego, takim jak zysk, zaspokajanie potrzeb, budowanie czegoś. Wartości są akceptowanymi relacjami między podmiotami, czyli np. wypracowany zysk możemy określić jako złodziejski lub jako godziwy, opisując relacje między pracodawcą a pracownikiem w odniesieniu do wysokości ich zarobków. Ideał (wzór osobowy) stanowi w każdym systemie etycznym całość, którą określają cele stawiane w życiu i środki ich realizacji. Dobrze, jeśli ideał 1 Pojęcie giełdowe oznaczające ustalenie jednolitego kursu akcji, na ogół na koniec dnia. 10

11 przybiera postać grupy osób, np. chciałbym mieć wyrozumiałość i cierpliwość Janusza Korczaka, honor i uczciwość Tadeusza Kotarbińskiego, a odwagę Władysława Bartoszewskiego. Oczywiście najlepiej, gdy wzorem osobowym jest ojciec, nauczyciel, dyrektor firmy, ktoś żyjący blisko, kogo bezpośrednio możemy obserwować. Reguły pięknego współżycia ludzi muszą podlegać nie tylko normom moralnym (etycznym), lecz i zwyczajowym, obyczajowym, w przypadku których ocenom etycznym zostają poddane faktyczne zachowania ludzi. Norma moralna to pewien standard zachowania jednostki, grup, jest ona związana z sankcjami grupy społecznej wyrażanymi w opinii jej członków oraz w opinii publicznej wspólnoty. Etykę zawodową można zdefiniować jako zestaw akceptowanych przez grupę norm moralnych, nakazujących i zakazujących, określających zachowania przedstawicieli danego zawodu, oraz norm rozstrzygających typowe konflikty etyczne mogące się pojawić w praktyce zawodowej. Definicja ta zawiera trzy kluczowe składniki. Pierwszy z nich to zestaw akceptowanych norm. Etyka ze swojej natury opiera się na społecznej inspiracji i akceptacji, a jej siła wypływa ze skali tej akceptacji i nie może się odrywać od codziennych postaw i zachowań ludzi. Etyka narzucona grupie z zewnątrz przybiera często postać deklarowanej, ale nieprzestrzeganej. Z kolei kary i nagrody tworzą sankcje równie konieczne jak normy w funkcjonowaniu społeczności. Sankcje moralne wyróżniają się w samoocenie człowieka (wymiar indywidualny) i ocenie społecznej (wymiar grupowy). Sankcje to głos sumienia i wyrzuty sumienia lub spokój sumienia. W przypadku sankcji, która jest nagrodą, występuje ona jako aprobata czyjegoś postępowania, związana z różnego rodzaju zachętami, wyróżnieniami. Sankcje negatywne to ostracyzm grupowy, na którego szczycie znajduje się wykluczenie z grupy. Drugi składnik to wykluczanie pewnych praktyk i zachowań zawodowych, np. używania nazw firm konkurencyjnych w rozmowie z klientami czy podczas wymiany informacji z konkurencją 2. Treść tych norm może być czasem zaskakująca, choćby grupa blokersów nietolerująca określonych zachowań, tu donosicielstwa. Normy nakazu to na przykład obowiązek poinformowania rozmówcy o prawie do autoryzacji wywiadu i o sposobie wykorzystania uzyskanej wypowiedzi 3. 2 Normy zaczerpnięte z uważanego za wzorcowy kodeksu Spedpolu. 3 Normy zaczerpnięte z kodeksu dziennikarskiego. 11

12 Trzeci typ to normy rozstrzygające, czyli wprowadzające hierarchię wartości. Przykładem takiej normy jest wiarygodność zawsze przed szybkością nowej informacji z etyki mediów. Tak znamienne dla mediów walka o newsa i wyprzedzenie konkurencji musi ustąpić przed procedurą weryfikacji informacji, np. z innego źródła. Lista słusznych wartości i zachowań rzadko daje się stosować bez dodatkowych norm regulujących. W etyce mediów wartością jest ochrona życia osobistego ludzi, ale w przypadku funkcjonariuszy publicznych wartość, jaką jest transparentność ludzi władzy, przeważa nad wartością ochrony ich prywatności. W tle jest oczywiście mądrze pojmowany interes publiczny. Etyka zawodowa przybiera często formę kodeksu etycznego danego zawodu, opisującego społecznie akceptowany ideał. Otrzymują one różne nazwy, np. kodeks etyczny, zasady dobrych praktyk, kodeks postępowania etycznego, dobre obyczaje w..., ale istota pozostaje ta sama Biznes moralny, niemoralny czy może amoralny? Poglądy na temat wzajemnych związków biznesu i moralności są trojakiego rodzaju: biznes jest uważany za amoralny; biznes postrzegany jest jako niemoralny; biznes pozostaje w zgodzie z normami moralnymi. Pogląd pierwszy redukuje biznes do umiejętności technicznych, choć wiadomo, że każda transakcja wymaga minimum rzetelności i zaufania. Co więcej, nawet najbardziej zaawansowana technologia nie gwarantuje wysokiej jakości produktów i usług. Konieczne jest zatem rzetelne wykonawstwo i zadowolenie z dobrze wykonanej pracy. Jedynym wyznacznikiem postępowania jest prawo i rynek, czyli korzyść 4. Pogląd drugi głosi, że rynek jest niemoralny ze względu na swą bezwzględność preferuje silniejszych, którzy wcale nie muszą być lepsi. Oba te stanowiska są fałszywe pogląd trzeci albowiem wszelka działalność ludzi gospodarcza w szczególności rządzi się normami moralnymi. Nikt nie może narzucać jedynie własnych reguł postępowania, ponieważ musi, będąc zależny od innych, uwzględniać ich normy, a przynajmniej je znać. Współczesna gospodarka regulowana jest przy tym przez normy praw- 4 M. Rybak, Etyka menedżera społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s

13 ne chroniące np. przed defraudacją czy niewywiązywaniem się ze zobowiązań. A więc każda firma musi przestrzegać kodeksu elementarnych norm działalności, jeśli chce pozyskać zaufanie partnerów i klientów. Jaki jest koszyk moralny społeczeństwa pracującego? Zawartość koszyka moralnego nieustannie się zmienia, ale ramy pozostają ciągle te same: pracownik przełożony; pracownik firma; firma klient; firma firma współpracująca, partnerzy; firma konkurenci; firma otoczenie; firma organy władzy. Na rynku funkcjonują niezależne podmioty gospodarcze, są właściciele i najemnicy (może lepiej nazywać ich pracodawcami i pracobiorcami), a wszystko nadzoruje centralny i lokalny arbiter państwo. Relacja pracownik przełożony. Od kilkunastu lat negatywną karierę robi słowo mobbing, czyli uprawianie przemocy psychicznej w stosunku do pracowników w celu odreagowania własnych stresów. Utrzymywanie podwładnych w strachu, poniżanie i ośmieszanie daje niektórym poczucie bycia kimś silniejszym, lepszym. W literaturze psychologicznej opisano to jako syndrom więzienia, miejsce przegranych, stłoczonych na małej powierzchni i tzw. szczurza kolejność dostępu do pokarmu. Znany psycholog Kazimierz Pospiszyl 5 dostrzega podobieństwo w układach biurowych. Mówi się też, przenosząc doświadczenia z analizy życia rodzinnego, o toksycznej pracy, toksycznym szefie i neurotycznym szefie. Społeczeństwo amerykańskie jest wyjątkowo wyczulone na molestowanie seksualne. Liczne procesy i skandale lat 90. XX wieku wskazały na niedostateczne zainteresowanie równością szans kobiet i mężczyzn w zakresie inicjatywy towarzyskiej i seksualnej. We Francji dla odmiany podchodzi się do tych kwestii bardzo liberalnie, jeśli dotyczy to tylko słów, a nie czynów. Podobnie jest w Polsce. Środowiska feministyczne uważają jednak, że sprawa jest poważna i wymaga poważnego potraktowania, czego dowodem są kolejne próby definiowania tego zjawiska. 5 K. Pospiszyl, Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1998; tenże, Psychopatia, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa

14 Relacja pracownik firma. Na relacje służbowe silny wpływ mają koncepcje wykorzystania kadry przedsiębiorstwa, stosunki wewnętrzne i ogólnie rozumiany stosunek do człowieka. Czy firma zamierza wyeksploatować swoich pracowników, czy dać im szansę rozwoju i samorealizacji? Czy firma chce przetrzymywać w pracy pracowników od rana do nocy, uniemożliwiając im tym samym prowadzenie życia rodzinnego? Czy firma wymaga od pracowników wzajemnej bezwzględnej rywalizacji, z donosicielstwem włącznie? Relacja firma otoczenie. Gospodarka w wyniku swojego nieustannego rozwoju oddziałuje na otoczenie społeczne, czyli zmienia wszystkich wokół. Istnieją jednak opoki, takie jak stereotypy społeczne, związane m.in. z nawykami konsumpcyjnymi. Czy biznes może dowolnie je zmieniać? Czy wolność przedsiębiorcy nie ma granic? Swego czasu toczyła się dyskusja, czy reklamy batonów Snickers i Mars jako substytutu obiadu są moralne. Standardem akceptowanym w godzinach popołudniowych jest ciepły pożywny posiłek. Czekoladowa papka może co prawda na pewien czas oszukać żołądek, ale buduje w wyobraźni dziecka pewien nawyk. W Szwecji na przykład małym dzieciom w ogóle nie daje się słodyczy. Równie ciekawym zjawiskiem jest umacnianie stereotypów społecznych związanych z płcią. W reklamie kobieta często występuje w roli gospodyni domowej, sekretarki, pielęgniarki, a partnerujący jej mężczyźni są odpowiednio biesiadnikami, dyrektorami, lekarzami. Jest to swoiste pozycjonowanie kobiety w życiu gospodarczym, nie zawsze korzystne dla niej samej. Otoczenie człowieka stanowi też świat naszych braci mniejszych, bez których życie człowieka miałoby inną jakość. Walka o każdy zagrożony gatunek fauny to moralny obowiązek nas wszystkich. Zgoda władz Kanady na początku 1996 r. na zbyt wysoki limit odłowu młodych fok (250 tys. sztuk) wywołała falę protestów, zwłaszcza po emisji amatorskiego filmu pokazującego sposób chwytania i uśmiercania foki. Jak dotąd, prosięta nie zasłużyły sobie na podobne współczucie, chociaż sprawiają nam tyle przyjemności... smakowych. Przemysłowy tucz drobiu od dawna jest na cenzurowanym. Niektórzy hodowcy twierdzą, że wpychanie pokarmu na siłę jest torturą, która skłania gęsi do popełniania samobójstw, ale pasztet jest taki smaczny, a drobiowe wątróbki takie małe... Chore (powiększone 2-, 3-krotnie) wątroby drobiu to świadomy zabieg producenta, to w jakimś stopniu jego wolny, świadomy skutków wybór. Relacja firma władza. Zjawisko korupcji to nie tylko cios wymierzony w zasadę uczciwych dochodów, lecz przede wszystkim naruszenie niekwestionowanych praw równości. Twardą rywalizację gospodarczą musi nadzorować 14