Kryteria akceptowalności ryzyka poważnych awarii przemysłowych

Transkrypt

1 Kryteria akceptowalności ryzyka poważnych awarii przemysłowych Mieczysław Borysiewicz Instytut Energii Atomowej, Instytut Ochrony Środowiska Adam S. Markowski Politechnika Łódzka, Wydział Inżynierii Procesowej i Ochrony Środowiska Warszawa, listopad

2 Spis treści: 1. Wprowadzenie Ryzyko, wskaźniki i kryteria akceptowalności ryzyka Pojęcie ryzyka Wskaźniki ryzyka Wskaźnik wypadków śmiertelnych (FAR) Półilościowe określenie i ocena ryzyka (kategoryzacja) Ilościowe wskaźniki ryzyka Wskaźnik ryzyka związany z wielkością szkód Wykorzystanie zasady ALARP w powiązaniu ze wskaźnikami ryzyka WYKORZYSTANIE OCEN RYZYKA Filozofia zarządzania bezpieczeństwem Praktyczne podejście do zarządzania bezpieczeństwem i ryzykiem Zarządzanie systemowe Wykorzystanie standardów technicznych Scenariusze deterministyczne Analiza kosztów i korzyści (Cost Benefit Analysis CBA) Podstawy zasad zarządzania ryzykiem instalacji procesowych w praktyce Zasady zarządzania bezpieczeństwem w wybranych krajach Zastosowanie ocen ryzyka w wybranych krajach Podstawy do ustalenia ilościowych kryteriów akceptowalności ryzyka Znaczenie oceny ryzyka w procesie informowania o ryzyku Dopuszczalność i akceptowalność ryzyka podejścia prawne Ryzyko absolutne i względne Ilościowa ocena ryzyka a wspieranie procesu decyzyjnego Stosowanie QRA przez agendy rządowe Aspekty wyboru kryteriów akceptowalności ryzyka z perspektywy zarządzania bezpieczeństwem instalacji wysokiego poziomu ryzyka Przegląd zasad wyboru kryteriów akceptowalności ryzyka Możliwości wspierania decyzji Dostosowanie do potrzeb komunikowania Niedwuznaczność Niepewność Dodatkowe aspekty Ustalenie dopuszczalnego poziomu Traktowanie odchyleń od kryteriów akceptowalności ryzyka Aktualizowanie kryteriów akceptowalności ryzyka Priorytetyzacja środków ograniczania ryzyka Zastosowanie kryteriów akceptowalności ryzyka na różnych etapach cyklu życia Etap projektu koncepcyjnego Etap budowy i montażu Etap eksploatacji Problemy zastosowań kryteriów akceptowalności ryzyka w praktyce Kryteria ilościowe akceptowalności ryzyka Kryteria akceptowalności ryzyka stosowane przez przemysł Kryteria ryzyka indywidualnego Kryteria ryzyka społecznego

3 8. Propozycje rozwiązań w Polsce Praktyczne zastosowanie kryteriów akceptowalności ryzyka w ocenie ryzyka instalacji procesowych Wykorzystanie jakościowych kryteriów akceptowalności Wykorzystanie wielowarstwowej matrycy ryzyka Kryteria akceptowalności w analizie warstw zabezpieczeń Kryteria akceptowalności w ilościowej analizie ryzyka - przykład Literatura

4 1. Wprowadzenie Ocenę stopnia zapewnienia bezpieczeństwa można dokonać się na podstawie analizy i oceny ryzyka. Służą do tego zarówno metody jakościowej jak i ilościowej analizy ryzyka. Pierwsze z nich zwykle obejmują zagadnienia bezpieczeństwa zawodowego natomiast drugie to w dużej mierze domena bezpieczeństwa procesowego. W analizie ryzyka dokonuje się ustalenia wskaźnika ryzyka natomiast w ocenie ryzyka porównuje się uzyskany wskaźnik z kryteriami akceptowalności ryzyka. Dopiero takie porównanie daje podstawy do stwierdzenia o stopniu zapewnienia bezpieczeństwa lub o efektywności zastosowanego systemu bezpieczeństwa i ochrony. Podkreśla to znaczenie właściwego wyboru kryteriów akceptowalności ryzyka. Kryteria akceptowalności ryzyka można stosować do pojedynczych stanowisk pracy, poszczególnych systemów instalacji, całej instalacji lub całego zakładu. Mogą więc dotyczyć ryzyka zawodowego, ryzyka procesowego lub ryzyka zdrowotnego i środowiskowego. Określenie kryteriów akceptowalności ryzyka procesowego, tak aby można je było wykorzystać w decyzjach dotyczących licencjonowania instalacji zagrożonych wystąpieniem poważnych awarii, jest przedsięwzięciem niezwykle trudnym. Kryteria takie nie mogą być stosowane w izolacji od innych wspomnianych obszarów ryzyka a dodatkowo muszą uwzględniać wymogi związane z planowaniem przestrzennym oraz uwarunkowaniami społecznymi i ekonomicznymi. Znaczenie doboru kryteriów akceptowalności ryzyka jest szczególnie istotne w określaniu celów formułowanych w polityce systemu zarządzania bezpieczeństwem danego przedsiębiorstwa. Im kryteria ryzyka są bardziej wymagające tym zastosowane środki bezpieczeństwa i ochrony są bardziej rozbudowane i kosztowniejsze. Jest to więc istotny element w polityce finansowej firmy. Dlatego kryteria takie są zwykle, podobnie jak polityka bezpieczeństwa, zatwierdzane przez najwyższe kierownictwo. Poziom dopuszczalnego ryzyka procesowego jest zwykle przedmiotem analiz i interpretacji w każdym konkretnym przypadku danego zakładu. Dotyczy to wskaźników ryzyka indywidualnego i ryzyka grupowego/społecznego, które mają zastosowanie w zakresie bezpieczeństwa procesowego. Jednakże należy mocno podkreślić, 4

5 że akceptacja danej aktywności (licencja na produkcję) nie może być wyłącznie oparta o wyznaczony poziom ryzyka i porównanie z kryteriami akceptowalności. Takie podejście mogło by prowadzić do automatycznej akceptowalności tych instalacji, które spełniają te kryteria i do odrzucenia tych, które ich nie spełniają. Właściwa decyzja nie może być osiągnięta jeśli nie rozważy się niepewności związanych z wyznaczeniem wskaźników ryzyka, kosztami redukcji ryzyka, innymi kosztami dla społeczeństwa czy też korzyściami, które można z tego tytułu osiągnąć. Jednakże jest z pewnością użyteczne określić cele w zakresie kryteriów ryzyka jak również te poziomy ryzyka, które społeczeństwo nie życzyło by sobie aby były w powszechnym użyciu, niezależnie uzyskanych korzyści. Dla określenia kryteriów akceptowalności ryzyka należy przede wszystkim ustalić wskaźniki ryzyka dla normalnego życia każdego człowieka a następnie porównać je z dodatkowym poziomem ryzyka narzuconym w wyniku realizacji danego procesu produkcyjnego. Uznaje się, że taka różnica nie powinna być zbyt duża. W tym kierunku poszły prace w szeregu krajach Unii Europejskiej, które uznają poziom ryzyka jako podstawę do oceny stopnia zapewnienia bezpieczeństwa. Można tu wspomnieć o Wielkiej Brytanii lub Holandii, które wprowadziły do obowiązujących przepisów kryteria ilościowe ryzyka indywidualnego, zbiorowego i środowiskowego. Na drugim końcu są Niemcy ze swoją hierarchią szczegółowych przepisów regulujących wszelkie aspekty bezpieczeństwa instalacji oraz zagrożeń ludności i środowiska. Niniejsza praca ma na celu przybliżyć zagadnienia zastosowania kryteriów akceptowalności ryzyka w różnych procesach decyzyjnych, a szczególnie w ocenie zapewnienia bezpieczeństwa w aspekcie wymagań określonych w nowej Ustawie - Prawo Ochrony Środowiska, dotyczących poważnych awarii. W rozdziale 2 dokonano szczegółowego przeglądu sposobu wyrażania poziomu ryzyka za pomocą różnych wskaźników ryzyka, w rozdziale 3 omówiono ich zastosowanie w ocenach ryzyka i innych procesach decyzyjnych a podstawy dla ustalenia kryteriów akceptowalności są przedmiotem rozdziału 4. Zastosowanie kryteriów akceptowalności w zarządzaniu bezpieczeństwem i ryzykiem są przedmiotem rozdziałów 5 i 6. Przedstawiono również propozycję zastosowania tych rozwiązań do naszych, krajowych warunków. Przykład praktycznego zastosowania kryteriów akceptowalności ryzyka dla instalacji procesowych przedstawiono w rozdziale 9. 5

6 Podstawowy problem formalnego wprowadzenia zagadnień akceptowalności ryzyka prawodawstwa krajowego przedyskutowano w rozdziale Ryzyko, wskaźniki i kryteria akceptowalności ryzyka 2.1. Pojęcie ryzyka Zagrożenia związane z poważnymi awariami wymagają wprowadzenia ścisłych metod i środków zapewnienia bezpieczeństwa. Stan bezpieczeństwa zwykle jest akceptowany jeśli dany obiekt lub działalność spełnia wymagania bezpieczeństwa sformułowane w przepisach prawnych i normach. Istnieją więc liczne wymagania zarówno ogólne dotyczące przestrzegania zasad bhp jak i bardzo szczegółowe, np. w zakresie prowadzenia operacji ciśnieniowych czy magazynowania substancji toksycznych. Ich przestrzeganie pozwala w dużej mierze zapewnić bezpieczne prowadzenie procesów. Jednakże ogromna różnorodność procesów produkcyjnych i technologicznych uniemożliwia uregulowanie wszystkich szczegółowymi przepisami. Stąd odpowiednie władze i przemysł stoją przed problemem jak mierzyć i regulować efektywnie bezpieczeństwo w procesach przemysłowych. Dla rozwiązania tych problemów a w szczególności dla efektywnego podejmowania decyzji dotyczącej działalności przemysłowej wprowadzono koncepcję ryzyka i techniki jego określenia. Proces podejmowania decyzji w obszarze ryzyka, a więc efektywny dobór środków zabezpieczeń i ochrony w odniesieniu do występujących zagrożeń, w celu uzyskania co najmniej dopuszczalnego poziomu ryzyka nazywamy zarządzaniem ryzykiem. Ilustrację wzajemnej zależności miedzy tymi elementami przedstawia rys

7 Ryzyko nieakceptowane Ryzyko tolerowane (ALARP) Ryzyko akceptowane Inwentaryzacja zagrożeń Inwentaryzacja systemów bezpieczeństwa i ochrony (zabezpieczenia) Zdolność do powodowania strat Rodzaj substancji Ilość substancji Warunki procesowe i aparaturowe Potencjał zagrożeń Wielowarstwowe systemy bezpieczeństwa SZB i OŚ BAT Potencjał bezpieczeństwa Zdolność do zapobiegania stratom Rys. 2.1 Zarządzanie ryzykiem dla zapobiegania poważnym awariom. Termin "ryzyko" jest szeroko stosowany zarówno w normalnym życiu każdego człowieka jak i w świecie nauki i techniki. Istnieją różne definicje ryzyka, w zależności od konkretnego zastosowania. W odniesieniu do instalacji procesowych zawierających duże ilości substancji niebezpiecznych Institution of Chemical Engineers w Anglii podaje następującą definicję ryzyka: "ryzyko to możliwość wystąpienia niepożądanego skutku w określonym czasie lub w określonych okolicznościach". We wszystkich definicjach ryzyka występują zawsze dwa elementy składowe : - występowanie niepożądanych skutków i - możliwość czy takie skutki wystąpią czyli prawdopodobieństwo ich występowania ( niepewność). Nie można więc mówić o ryzyku jeśli nie występują te dwa elementy. Matematycznym najprostszym wyrażeniem określającym ryzyko jest kombinacja tych dwóch składników w postaci ich iloczynu: Ryzyko = prawdopodobieństwo (niepewność) x wielkość niepożądanych skutków 7

8 Powyższa definicja nie może być uznana za poprawną, gdyż dotyczy jedynie jednego scenariusza awaryjnego. W przypadku awaryjnych uwolnień niebezpiecznych substancji chemicznych scenariusze awaryjne mogą być różnorodne i powstawać w wyniku wzajemnego rozwoju danego zdarzenia awaryjnego a reakcjami systemów bezpieczeństwa i ochrony. Dlatego też, w sensie kwantytatywnym, ryzyko procesowe określone w postaci zależności funkcyjnej trójkowej: R = f (P, C, S) gdzie: P- prawdopodobieństwo występowania określonych skutków zagrożeń; C- wielkość tych skutków; S- dany scenariusz zdarzenia awaryjnego (S) Wskaźniki ryzyka Dla akceptowalności poziomu ryzyka stosowane są różne wskaźniki ryzyka. Ponieważ w definicji ryzyka mówi się o skutkach określonych scenariuszy awaryjnych, to w przypadku awaryjnych uwolnień niebezpiecznych substancji chemicznych, można się spodziewać, że rodzaje tych skutków mogą być zmienne, od najpoważniejszych czyli ofiar śmiertelnych do pomijalnie małych. Mogą obejmować również skutki materialne i środowiskowe. Wprawdzie w analizach ryzyka dąży się do oceny wszystkich możliwych rodzajów skutków, jednakże z uwagi na niezwykle szeroki zakres takich analiz jak i brak wystarczającej wiedzy, przyjęto skutki śmiertelne traktować jako reprezentujące wszystkie inne rodzaje skutków lub strat Wskaźnik wypadków śmiertelnych (FAR) Wskaźnik FAR wyraża oczekiwaną liczbę ofiar śmiertelnych przypadająca na 100 milionów godzin narażenia w określonej grupie pracowników. Jest wyrażony za pomocą liczby, (np. FAR = 4 dla pracy w przemyśle chemicznym). Wskaźnik ten może mieć również zastosowanie do całej instalacji i wówczas jest oczekiwaną liczbą ofiar śmiertelnych na 100 milionów godzin narażenia od jednej albo kilku wyszczególnionych instalacji. Poziom ryzyka jest uśredniany po wszystkich stanowiskach / obszarach instalacji. Zalety i wady wskaźnika FAR przedstawia tabela poniżej. 8

9 Tabela 2.1. Zalety i wady ogólnego wskaźnika FAR Aspekt Możliwości wspierania decyzji Dostosowanie do potrzeb komunikowania - łatwość zrozumienia przez nieekspertów, - możliwość porównywania z innymi działalnościami Niedwuznaczność precyzja, granice systemu, uśrednianie Niezależności Niepewności Dodatnie i ujemne strony FAR w odniesieniu do całej instalacji Wartość FAR w odniesieniu do całej instalacji nie najlepiej nadaje się do wspierania procesu decyzyjnego w kontekście odzwierciedlenia efektów z zastosowania środków ograniczania ryzyka. Jest ona zależna od średniej ze wszystkich narażonych pracowników, w której środki ograniczające skutki będą zwykle zanikać niemal całkowicie (w tym kontekście obszar FAR jest bardziej odpowiedni). Wartość FAR jest względnie łatwo przyswajana przez nieekspertów i jest najłatwiejsza ze wszystkich wskaźników do porównywania ryzyka charakteryzującego różne działalności. Istnieje możliwość niedwuznacznego zdefiniowania FAR w odniesieniu do całej instalacji, ale średnia z całej instalacji może implikować trochę niedokładny obraz ryzyka. FAR w odniesieniu do całej instalacji będzie faworyzować koncepcję z wysokim poziomem obsługi w niskim obszarze ryzyka, co determinuje, że poziom ryzyka może być wysoki w kilku mniejszych obszarach bez koniecznego pokazywania skutków FAR w odniesieniu do całej instalacji. Do określenia wskaźnika FAR w odniesieniu do całej instalacji wymagane obliczenia obejmują cały łańcuch zdarzeń i dodatkowo uśrednienie dla całej zagrożonej załogi. Dlatego wyniki obarczone są względnie wysokim poziomem niepewności. Wskaźnik FAR może również odnosić się do grupy pracowników narażonych na jednorodne ryzyko np. do operatorów w sterowni. Wówczas grupowe FAR jest oczekiwaną liczbą ofiar śmiertelnych na 100 milionów godzin narażenia danej grupy. Zalety i wady tego wskaźnika przedstawia tabela

10 Tabela 2.2 Zalety i wady grupowego wskaźnika FAR Aspekt Możliwości wspierania decyzji Dostosowanie do potrzeb komunikowania - łatwość zrozumienia przez nieekspertów, - możliwość porównywania z innymi działalnościami Niedwuznaczność precyzja, granice systemu, uśrednianie Niezależności Niepewności Dodatnie i ujemne strony grupowego FAR Bardziej odpowiednim wskaźnikiem niż FAR w odniesieniu do całej instalacji jest grupowe FAR, ponieważ uśrednia po mniejszej liczbie stanowisk. Grupowe FAR jest podobne do FAR w odniesieniu do całej instalacji, co determinuje mimowolne łączenie obu wartości. Tak jak wskaźnik FAR w odniesieniu do całej instalacji, ale z wyższą precyzją poziomu uśrednienia. W porównaniu z FAR w odniesieniu do całej instalacji, z PLL i z krzywymi F-N mniejsza niezależność wskaźnika wskutek jego skupienia na mniejszej grupie personelu. Niepewność wskaźnika jest względnie wysoka, ponieważ wszystkie obliczenia FAR stosuje się daleko od następstwa zdarzenia. Grupowe FAR jest lepszym wskaźnikiem niż FAR w odniesieniu do całej instalacji wskutek jego uśredniania mniejszej grupy. W podobny sposób można zdefiniować wskaźnik FAR w odniesieniu do fizycznie wyznaczonego obszaru. Wówczas, wskaźnik ten nazywany obszarowym FAR; jest oczekiwaną liczbą ofiar śmiertelnych na 100 milionów godziny narażenia w fizycznie wyznaczonym obszarze. Podobnie, wady i zalety tego podejścia podaje tbela 2.3. Tabela 2.3. Zalety i wady wskaźnika obszarowego FAR Aspekt Możliwości wspierania decyzji Dostosowanie do Dodatnie i ujemne strony obszarowego FAR Obszarowe FAR jest odpowiedniejszym wskaźnikiem do wspierania procesu podejmowania decyzji niż PLL, krzywe F-N, IR, FAR w odniesieniu do całej instalacji i grupowe FAR w wyniku jego skupienia na jednym, szczególnym obszarze instalacji. Istnieją trudności w porównaniu z innymi działalnościami, ponieważ definiowany 10

11 potrzeb komunikowania - łatwość zrozumienia przez nieekspertów, - możliwość porównywania z innymi działalnościami Niedwuznaczność precyzja, granice systemu, uśrednianie Niezależności Niepewności obszar się zmienia. Alternatywne porównania muszą być robione obszar po obszarze. Tak samo jak FAR w odniesieniu do całej instalacji w stosunku do precyzji i granic systemu. Znacznie lepiej niż FAR w odniesieniu do całej instalacji, ponieważ uśrednia ryzyko. Tak jak grupowy FAR. Tak jak grupowy FAR oprócz tego, że uśrednienie jest inne. Innym wskaźnikiem ryzyka jest Potencjalna Utrata Życia (PLL). Wartość PLL jest statystycznie oczekiwaną liczbą ofiar śmiertelnych w obrębie wyszczególnionej populacji podczas określonego okresu czasu. Charakterystykę tego wskaźnika podaje tabela 2.4. Tabela 2.4. Zalety i wady wskaźnika PLL Aspekt Możliwości wspierania decyzji Dostosowanie do potrzeb komunikowania - łatwość zrozumienia przez nieekspertów, - możliwość porównywania z innymi działalnościami Niedwuznaczność - precyzja, - granice systemu, - uśrednianie Niezależności Niepewności Dodatnie i ujemne strony wskaźnika PLL PLL jest odpowiednim wskaźnikiem do porównywania alternatywnych rozwiązań ukierunkowanych na osiągnięcie tego samego celu. PLL jest względnie łatwy do rozumienia dla nieekspertów ze względu na wyliczenie absolutnego poziomu ofiar śmiertelnych. Jednak granica akceptowalności nie uwzględnia liczby pojedynczych osób w populacji. Dlatego należy na to zwrócić szczególną uwagę podczas dokonywania porównań z innymi działalnościami, specjalnie w przypadku, gdy liczba pojedynczych osób jest różna. Zwykle istnieje możliwość zdefiniowania wskaźnika PLL niedwuznacznie. PLL jest odpowiednim wskaźnikiem do uśredniania różnic między grupami pracowniczymi itd. Wartość PLL będzie faworyzować rozwój koncepcji, która charakteryzuje się mniejszym poziomem zatrudnienia/obsługi, co implikuje, że niższa liczba pojedynczych osób jest narażona na ryzyko. Właściwie obliczona wartość PLL jest daleko na końcu łańcucha zdarzeń i dlatego posiada najwyższy poziom niepewności, wyższy niż częstości naruszeń głównych funkcji bezpieczeństwa i częstości pogorszenia się stanu awaryjnego. Wartość PLL jest mniej niepewna niż wartości FAR wskutek pominięcia uśredniania osób. Do innych bardziej znanych ogólnych wskaźników ryzyka można zaliczyć Indeks Pożarowo wybuchowy DOW, Indeks Oceny Zagrożeń Pożarowych, Wybuchowych i Toksyczności MOND oraz Indeks System Identyfikacji, Oceny i Klasyfikacji Zagrożeń Procesowych w 11

12 Przemyśle Chemicznym - TEMCLEV, opracowany przez Instytut Przemysłu Organicznego w Warszawie i Politechnikę Wrocławską Półilościowe określenie i ocena ryzyka (kategoryzacja) Dla półilościowego oszacowania poziomu ryzyka służ kategorie ryzyka. Są one wynikiem zastosowania określonych półilościowych metod analizy i oceny ryzyka, a mianowicie tzw. matrycy ryzyka, grafu ryzyka i kalkulatora ryzyka. Szczególne znaczenie dla ryzyka procesowego, ze względu na prostotę i elastyczność posiada matryca ryzyka, która może być odpowiednim wyrażeniem ryzyka w przypadkach, gdzie wiele zdarzeń awaryjnych jest włączonych do analizy i trudno obliczyć pojedynczą wartość dla poziomu ryzyka. Matryca ryzyka wyznacza poziom ryzyka na postawie wcześniej oszacowywanych kategorii wielkości skutków oraz kategorii prawdopodobieństwa ich występowania. Liczba kategorii jest dobierana w każdej analizie i zwykle obejmuje od 5 do 7 kategorii i jest dopasowana do potencjalnych wielkości skutków. Wielkości prawdopodobieństwa wystąpienia awarii procesowych są zwykle zawarte między 10 0 a /rok. Ustalenie tych kategorii pozwala na określenie i jednoczesną ocenę poziomu ryzyka (patrz rys. 2.2). Zwykle, matryca jest dzielona na 3 do 5 obszarów ryzyka w zależności od dokładności wyników jakie chcemy osiągnąć. W przypadku trzech obszarów ryzyka wyróżnia się: - ryzyko nieakceptowalne, - ryzyko akceptowalne, - ryzyko tolerowane lub dopuszczalne zawarte między ryzykiem nieakceptowanym a (lnym) i akceptowalnym. Dla zdarzeń awaryjnych określonych poziomem ryzyka tolerowanego należy wykonać dalszą analizę w celu przesądzenia, czy jest wymagane dalsze ograniczanie ryzyka i czy korzyści z tego tytułu będą większe niż poniesione koszty. Zdarzenia takie, wraz ze zdarzeniami z poziomem ryzyka nieakceptowalnego również kwalifikuje się do tzw. reprezentatywnych zdarzeń awaryjnych, dla których powinny być przeprowadzone bardziej szczegółowe analizy zagrożeń. Granica akceptowalności ustalona przez zdefiniowane obszary w matrycy, które reprezentują nieakceptowalne i akceptowalne ryzyko. Zadanie to jest kluczowe dla programu zarządzania ryzykiem i zwykle podlega zatwierdzeniu przez najwyższe kierownictwo firmy. Położenie 12

13 tych obszarów i ich wzajemny stosunek decyduje o kosztach poniesionych na zapewnienie właściwego poziomu bezpieczeństwa. Wzrost Prawdopodobieństwa O N N N A O N N A A O N A A A O Wzrost wielkości skutków N - ryzyko nieakceptowalne O - wymagane są dalsze działania A - ryzyko akceptowalne Rys Matryca ryzyka Wyniki dla dużej liczby scenariuszy zdarzeń awaryjnych, charakteryzujących ciągłymi zmiennymi w zakresie prawdopodobieństwa i skutków, które umożliwiają pełną kwantyfikację ryzyka za pomocą tzw. krzywej ryzyka. Ilustruje to wykres na rys Prawdopodobieństwo A O N Skutki Rys Przykładowa krzywa ryzyka opracowana na podstawie ciągłych zmiennych Wady i zalety kategoryzacji poziomu ryzyka podaje poniższa Tabela

14 Tabela 2.5 Wady i zalety kategoryzacji poziomu ryzyka Aspekt Możliwości wspierania decyzji Dostosowanie do potrzeb komunikowania - łatwość zrozumienia przez nieekspertów, - możliwość porównywania z innymi działalnościami Niedwuznaczność - precyzja, - granice systemu, - uśrednianie Niezależności Niepewności Dodatnie i ujemne strony matryc ryzyka Nieszczególnie pasuje do procesu podejmowania decyzji, ponieważ ryzyko jest szacowane zgrubnie w postaci kategorii i często jest wyrażane subiektywnie. Stąd mogą być podejmowane działania ograniczające ryzyko, które nie odzwierciedlają skutków w macierzy ryzyka. Matryca jest łatwo rozumiana przez nieekspertów. Daje optyczną prezentację ryzyka. Nie koniecznie jest najstosowniejszą do porównań z inny działalności, ponieważ matryca ryzyka jest tworzona pod kątem przeprowadzanej analizy. Generalnie stosowana w odniesieniu do ograniczonych problemów. Powinna istnieć możliwość niedwuznacznego określania, ale często charakteryzuje się niskim poziomem precyzji wskutek względnie z grubsza dokonanego w matrycy ryzyka podziału na grupy i braku szczegółowych obliczeń. Definicja kategorii skutków i rozróżnienie między nieakceptowalnym i akceptowalnym ryzykiem będą decydować czy macierz ryzyka faworyzuje pewną szczególną koncepcję, czy też nie. Matryca ryzyka jest względnie nieczuła na niepewności, ponieważ wydzielenie kategorii dokonywane jest z grubsza a możliwość przypisania cechy do w złej komórki jest względnie niska. 14

15 Ilościowe wskaźniki ryzyka Skutki uwolnień niebezpiecznych substancji do otoczenia mogą obejmować zarówno pracowników jak i ludność znajdującą się w otoczeniu zakładu, majątek produkcyjny oraz poszczególne ekosystemy. Ryzyko globalne winno uwzględniać wszelkie rodzaje skutków. Takie zadanie w dużej mierze jest jeszcze nie wykonalne. Dlatego też dla wyznaczania ryzyka globalnego bierze się pod uwagę te wskaźniki ryzyka reprezentujące różne skutki. Do takich wskaźników ryzyka należy ryzyko indywidualne i ryzyko grupowe. Ryzyko indywidualne (IR) Ryzyko indywidualne jest prawdopodobieństwem wystąpienia skutków śmiertelnych w wyniku określonego zdarzenia awaryjnego, dla indywidualnego człowieka, znajdującego się w punkcie (x,y) strefy zagrożenia w okresie, po którym dokonywane jest uśrednianie (zazwyczaj jest to okres 1 roku). Typowa wartość liczbowa IR wynosi, np /rok. Naniesienie wartości indywidualnego ryzyka w różnych punktach na mapie zagrożonego obszaru daje geograficzny rozkład ryzyka, charakterystyczny dla obszaru położonego wokół niebezpiecznej instalacji. Linia łącząca punkty lokalizacyjne (x,y) wokół instalacji, posiadająca tą sama wartość ryzyka indywidualnego, nazywana jest izo-krzywą ryzyka. Przykład izo-krzywej ryzyka indywidualnego pokazuje rys Rys Krzywa ryzyka indywidualnego 15

16 Z wielką ostrożnością należy używać wartości ryzyka indywidualnego odnosząc je do typowych lub przeciętnych przedstawicieli społeczności. W rzeczywistości, ze względu na dużą zmienność ludzkich zwyczajów i podatności na czynniki szkodliwe, istnieje całe widmo możliwych wartości IR. Ponieważ trudno jest obliczać poziom ryzyka w odniesieniu do konkretnej osoby stąd obliczenia są często przeprowadzane w stosunku do przeciętnej osoby. W takim przypadku wartości IR będzie proporcjonalne do wskaźnika grupowego FAR. Jeśli w danej instalacji istnieje możliwość występowania wielu scenariuszy awaryjnych to dla obliczenia ryzyka indywidualnego należy skorzystać z następującego równania: gdzie: p i R = p i c i jest prawdopodobieństwem występowania i tego scenariusza; c i jest skutkami występującymi w i-tym scenariuszu. i Wady i zalety ryzyka indywidualnego IR podaje poniższa tabela 2.6. Tabela 2.6. Wady i zalety ryzyka indywidualnego IR Aspekt Możliwości wspierania decyzji Dostosowanie do potrzeb komunikowania - łatwość zrozumienia przez nieekspertów, - - możliwość porównywania z innymi działalnościami Niedwuznaczność - precyzja, - granice systemu, Dodatnie i ujemne strony ryzyka indywidualnego IR względnie dobrze pasuje do potrzeb podejmowania decyzji w sprawie działań, które mogą dotyczyć pojedynczej osoby, ponieważ są jasno ukazane skutki. IR jest względnie proste do zrozumienia dla nieekspertów i względnie łatwo daje się porównać z ryzykiem indywidualnym dla innych działalności. Mogą pojawiać się problemy wynikające z rodzaju narażenia dla konkretnej osoby. IR determinuje ograniczenia w uśrednianiu odpowiednie do tych z obszarowego FAR. 16

17 - uśrednianie Niezależności Niepewności W rzeczywistości mniej zależny w porównaniu z FAR w odniesieniu do całej instalacji, PLL i krzywych F-N. Jak inne wskaźniki ryzyka odnoszące się do personelu IR będzie związane ze względnie wysoką niepewnością, ponieważ następstwo całej awaria musi być określone ilościowo. Ryzyko grupowe Istnieją dwa odmienne rodzaje ryzyka społecznego, zwanego również ryzykiem grupowym: - przypadek, w którym poziom fizycznych obrażeń dotyczy całej społeczności krajowej lub międzynarodowej powoduje mniej lub bardziej przypadkowy udział ofiar śmiertelnych (np. w wyniku skażenia radioaktywnego); - przypadek z wystąpieniem fizycznych obrażeń w ograniczonym zasięgu (większość poważnych zagrożeń chemicznych), w którym skutki społeczne mogą być bardzo poważne. Dla zarządzania bezpieczeństwem zakładów chemicznych zaliczonych do grupy zwiększonego i dużego ryzyka i szczególne ważny jest ten drugi przypadek. Jest jasne z powyższej dyskusji, że w większości przypadków w strefie zagrożenia, np. w strefie narażenia na dawkę śmiertelną substancji toksycznej, nie występuje jedna osoba, ale zwykle jest więcej osób. Dla odpowiedniej prezentacji ryzyka odnoszącego się do większej liczby osób, najczęściej pracowników, stosowany jest wskaźnik ryzyka grupowego lub społecznego. Ryzyko grupowe jest prawdopodobieństwem powstawania określonych skutków, na które narażona jest grupa osób wskutek wystąpienia określonego scenariusza danego zdarzenia awaryjnego. Jest przedstawiane w postaci zależności między kumulatywną częstością występowania scenariuszy awaryjnych (F) i liczbą osób (N) liczba ofiar powstających w każdym z tych scenariuszy spośród danej populacji. Poziom ryzyka grupowego nie zależy tylko od występujących zagrożeń tj. instalacji, rodzaju substancji chemicznych czyli rodzaju zagrożenia ale zależy od rozkładu populacji ludzkiej wokół instalacji. 17

18 Ryzyko grupowe jest prezentowane za pomocą charakterystycznej krzywej rozkładu ryzyka grupowego F-N pokazanej na Rys Położenie krzywej ryzyka grupowego względem linii charakteryzującej wielkości ryzyka grupowego akceptowalnego pozwala wyciągnąć wnioski dotyczące potencjalnych zagrożeń dla grupy ludzi oraz rozmieszczenia obiektów w których na stałe pracują lub przebywają ludzie. Częstość, F kryterium akceptowalności izolinia ryzyka grupowego Liczba ofiar śmiertelnych, N Rys Krzywa rozkładu ryzyka grupowego F-N Zalety i wady zastosowania wskaźnika ryzyka grupowego podaje poniższa tabela 2.7. Tabela 2.7 Zalety i wady zastosowania wskaźnika ryzyka grupowego Aspekt Możliwości wspierania decyzji Dostosowanie do potrzeb komunikowania - łatwość zrozumienia przez nieekspertów, - możliwość porównywania z innymi działalnościami Niedwuznaczność Dodatnie i ujemne strony wskaźnika ryzyka grupowego Zastosowanie krzywych F-N może napotykać trudności, jeżeli granica jest przekroczona w jednym obszarze, pomimo że w innych jest znacznie poniżej. Skumulowane wyrażenie krzywych F-N nastręcza trudności w ich zrozumieniu. W pewnej mierze krzywe F-N są odpowiednie do dokonywania porównań tak długo jak stosowne krzywe odzwierciedlają inne działalności. Podobnie jak w przypadku wskaźnika PLL, krzywe F-N nie odzwierciedlają wskaźnika ryzyka grupowego z liczbą zagrożonych, pojedynczych osób. Istnieje możliwość ich niedwuznacznego zdefiniowania. 18

19 precyzja, granice systemu, uśrednianie Niezależności Niepewności Kryteria akceptowalności bazujące na krzywych F-N mogą być formułowane w sposób korzystny w odniesieniu np. do koncepcji z niskim ryzykiem wystąpienia poważnych awarii. Jakkolwiek, kryteria takie można zdefiniować niezależnie od rodzaju sytuacji. Tak jak w stosunku do PLL 2.3. Wskaźnik ryzyka związany z wielkością szkód Dla ustalenia globalnego poziomu ryzyka, jak wiadomo należy również określić poziom skutków powstających w trakcie poważnych awarii. Mogą one być bardzo różnorodne od tych katastroficznych obejmujących ofiary śmiertelne do zniszczenia i degradacji środowiska naturalnego oraz różnych dóbr majątkowych. Straty w dobrach materialnych reprezentują aspekt ekonomiczny awarii. Istotna jest metodyka określania tych strat a do tego celu służą różne wskaźniki, przy których wyborze należy kierować się następującymi zasadami: - wskaźniki powinny w miarę możliwości w pełni opisywać różne formy szkód, w wyniku różnych możliwych awarii, tzn. powinno ich być wystarczająco dużo; - wskaźniki powinny być łatwe do zastosowania w praktyce, tzn. ich liczba nie powinna być bardzo duża, a same wskaźniki dające się wyznaczyć w sposób jednoznaczny. W tabeli 2.8 przedstawiono propozycję zestawu dziewięciu wskaźników, zaproponowanych w Szwajcarii. Tabeli 2.8. Opis dziewięciu wskaźników szkód Wskaźnik Ludzie i istoty żywe N 1 = liczba zgonów i przypadki ciężkiego inwalidztwa N 2 = liczba rannych N 3 = liczba ewakuowanych Opis Zgony natychmiastowe i odległe Ciężko i lekko ranni, a także liczba osób z długoczasowym negatywnym skutkiem dla zdrowia Liczba osób ewakuowanych na okres powyżej 1 roku 19

20 N 4 = współczynnik alarmu N 5 = liczba zabitych zwierząt domowych Podstawy życia N 6 = powierzchnia zdegradowanego ekosystemu N 7 = powierzchnia skażonej gleby N 8 = powierzchnia obszarów skażonej wody gruntowej Dobra materialne N 9 = straty dyskontowe Iloczyn czasu trwania alarmu lub stan niepokoju i liczby osób, których to dotyczy Liczba opadłych dużych zwierząt domowych i dziko żyjących, takich jak: konie, krowy, owce, jelenie, kozice, itd. Liczba małych zwierząt, takich jak: kury, koty, zające lub lisy uwzględniona jest ze współczynnikiem 0,01. Ryby są uwzględnione przez współczynnik n6. Powierzchnia ekosystemu, którego naturalna równowaga została naruszona. W przypadku skażenia wód należy uwzględnić zarówno obszar jak również tereny łowieckie. W przypadku skażeń wód, powinna być włączona strefa nadbrzeżna jak również tereny łowieckie w przypadku zdziesiątkowania zwierząt drapieżnych. Powierzchnia obszarów skażonych ważnych ekosystemów, chronionych prawem powinna być uwzględniona z mnożnikiem 10. Powierzchnia obszaru, który stał się nieurodzajny, nie nadający się do zamieszkania, nieużyteczny lub wymagający zastosowania specjalnych środków rekultywacji. Suma powierzchni stref ochronnych wód gruntowych typów A i S, które zostały skażone w taki sposób i w takim rozmiarze, że zagraża to przeniknięciem skażeń do wód gruntowych. Wszystkie szkody bezpośrednie i pośrednie takie jak np. straty w zmniejszeniu zamieszkania, uszkodzenia dóbr materialnych, koszty leczenia, ewakuacji, procesów sądowych, itp. Wybór tych wskaźników winien być zastosowany do konkretnych potrzeb, w szczególności liczba tych wskaźników może być zmniejszona. Wskaźniki N1 - N5 dotyczą istot żywych, N6 - N8 odnoszą się do podstaw życia, a ostatni N9 związany jest z dobrami materialnymi. Żaden ze wskaźników nie odnosi się do powietrza. W przypadku poważnej awarii powietrze 20

21 odgrywa rolę jedynie jako środek transportu skażeń a rodzaje szkód stąd wynikających są przedstawiane przez inne z podanych wyżej wskaźników. Za pomocą tych dziewięciu wskaźników można uzyskać dostatecznie pełny opis szkód, powodowanych przez większość scenariuszy awaryjnych. W wielu przypadkach, tylko jeden lub kilka wskaźników jest istotnych. Wartości, jakie mogą przyjąć te wskaźniki należy przeliczyć zgodnie z przyjętą skalą osi wielkości szkód. Propozycję algorytmu obliczenia znormalizowanych wartości wskaźników poważnych awarii przedstawia rys Wartości wskaźnika poważnej awarii zwierają się w przedziale pomiędzy 0 a 1. Wartości pomiędzy 0 a 0,3 reprezentują awarię. Wartości przekraczające 0,5 odnoszą się do katastrofy. Pomiędzy tymi dwoma znajduje się obszar ciężkich awarii. Skala osi wielkości szkód nie jest ograniczona z góry. W rozpatrywanym przypadku, z różnych przyczyn urywa się ona na wartości 1. Wskaźnik poważnych awarii w przypadku szkód jeszcze większych otrzymuje wartość 1. W każdym razie, nie ma podstaw oczekiwać zaistnienia awarii o większym rozmiarze szkód, biorąc pod uwagę typowe szwajcarskie przedsiębiorstwa, w których znajdują się niebezpieczne substancje. Jednak w innych dziedzinach, takich jak energetyka jądrowa, jakie zdarzenia mogą mieć miejsce. W ten sposób dla każdego scenariusza awaryjnego można wyznaczyć dziewięć wskaźników. W wielu przypadkach jeden ze wskaźników będzie dominujący, a inne małe, bez znaczenia. W takiej sytuacji wartość tego wskaźnika jest wartością wskaźnika scenariusza awaryjnego. Jeżeli nie ma dominującego wskaźnika, tzn. istnieje wiele ważnych wskaźników, wtedy należy dla obliczenia wskaźnika scenariusza awaryjnego zastosować odpowiednią formułę syntetyzującą te wartości. Wartość prawdopodobieństwa i wskaźników awarii wybranych scenariuszy awaryjnych stanowią bazę danych do sporządzenia krzywej funkcji skumulowanej w układzie współrzędnych P (prawdopodobieństwo) - S ( skutki). Najpierw, porządkuje się scenariusze zgodnie z wartościami ich wskaźników awarii. Następnie otrzymuje się wykres schodkowy sumując kolejno prawdopodobieństwa różnych scenariuszy zaczynając od tego o największej wartości wskaźnika awarii. W rezultacie funkcja skumulowana przedstawia aproksymację prawdopodobieństwa tego, że w następstwie zaistnienia poważnych awarii, w rozpatrywanym przedsiębiorstwie, rozmiar szkód przekroczy określoną wartość. 21

22 Rys. 2.6 Zasady wyznaczania wskaźników poważnych awarii stosowane w Szwajcarii 22

23 Rys. 2.7 Wykres P-S oraz krzywa skumulowana 2.4. Wykorzystanie zasady ALARP w powiązaniu ze wskaźnikami ryzyka Kryteria akceptowalności ryzyka odnoszone są do wskaźników ryzyka a więc mogą występować w zakresie : - matrycy ryzyka, - wskaźnika wypadków śmiertelnych, - ryzyka indywidualnego, - ryzyka społecznego (grupowe). 23

24 W każdej z tych grup w odniesieniu do podejmowania decyzji w obszarze ryzyka zwykle ma zastosowanie zasada ALARP. Właściwe zastosowanie zasady ALARP można interpretować jako spełnienie wymagania dotyczącego utrzymania poziomu ryzyka tak niskiego jak to tylko praktycznie możliwe. Zasada ALARP zakłada, że cały zakres ryzyka dzieli się na trzy obszary za pomocą określonych poziomów ryzyka wyznaczonych przed odpowiednie wskaźniki minimalnego i maksymalnego ryzyka: - obszar poniżej dolnej granicy tj. ryzyka akceptowanego, - obszar powyżej górnej granicy tj. ryzyka nieakceptowanego, - obszar ALARP znajdujący się między tymi dwoma granicami. Ustalenie dla danego scenariusza awaryjnego poziomu ryzyka akceptowanego nie wymaga żadnych dodatkowych działań i przeciwnie, uzyskanie poziomu ryzyka nieakceptowanego wymaga zatrzymania instalacji i wprowadzenia dodatkowych środków bezpieczeństwa i ochrony, zwanych środkami ograniczenia lub kontroli ryzyka. W obszarze ALARP należy obniżać poziom ryzyka tak dalece jak to jest tylko możliwe o ile okażą się praktycznie uzasadnione. Wspólnym sposobem określenia, co jest możliwe? jest zastosowanie analizy kosztów i korzyści jako podstawy do podjęcia decyzji w sprawie wdrażania środków ograniczania ryzyka. Niemal zawsze górna granica dopuszczalna jest definiowana, podczas gdy dolna granica może czasami pozostawać nieokreśloną, co nie rzutuje na efektywne stosowanie tego podejścia, ponieważ ocena ALARP w kontekście środków ograniczania ryzyka jest zawsze wymagana. 24

25 Obszar nieakceptowalności Obszar akceptowalności, gdy będzie stosowana zasada ALARP Tak wysoki poziom ryzyka nie może być w żaden sposób usprawiedliwiony Poziom ryzyka akceptowalny tylko, jeżeli nie można ograniczyć ryzyka lub gdy koszty ograniczenia są dużo większe niż uzyskana poprawa Poziom ryzyka akceptowalny nawet, jeżeli koszty związane z ograniczeniem ryzyka przekroczą uzyskaną poprawę Obszar szerokiej akceptowalności bez podejmowania działań, zgodnie z zasadą ALARP Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko pozostaje na tym poziomie Zaniedbywalne ryzyko Rys. 2.8 Zasada ALARP a akceptacja ryzyka Ustalenie dokładnych liczbowych granic ryzyka indywidualnego i grupowego jest przedmiotem licznych analiz i interpretacji. W wydanym przez HSE dokumencie o dopuszczalności [19], który jest odpowiedzią na raport Grupy Studyjnej Towarzystwa Królewskiego Wielkiej Brytanii, zasugerowano, że ryzyko utraty życia przez jedną osobę na tysiąc w przeciągu roku jest największą z wartości możliwych do zaakceptowania przez brytyjskich pracowników. Można więc powiedzieć, że wartość ta tj na rok reprezentuje aktualną, górną granicę dopuszczalności ryzyka. W raporcie podano, że maksymalnie dopuszczalne ryzyko dla członka społeczności w wyniku jakiegokolwiek większego zagrożenia przemysłowego powinno być w dekadzie mniejsze niż 1x10 4 na rok; Oczywiście obie wartości muszą podlegać kontroli ALARP. Dla niższego 25

26 poziomu, który mógłby zdobyć szerszą akceptację, ale który jednak nie jest zaniedbywalny, zaproponowano wartość 1x10-6 na rok. Ogólnie rzecz biorąc panuje zgoda (choć nie całkowita) co do tego, że przedstawione kryteria stanowią rozsądną reprezentację aktualnych oczekiwań opinii publicznej; może się jednak zdarzyć, że różnice liczbowe pomiędzy sytuacjami ryzyko dobrowolne a ryzyko narzucone, rozumiane w kontekście ekspozycji na zagrożenie, nie spotkają się z tak powszechną aprobatą. W efekcie, bardziej wartościowym porównaniem dwóch proponowanych kryteriów jest (przy założeniu około 2000 godzin pracy w roku): - ryzyko narzucone (ciągłe) 1 x 10-8 /godz-1, - ryzyko dobrowolne (w pracy) 5 x 10-7 /godz-1, przy czym trzeba zmodyfikować określenie ciągłe, biorąc pod uwagę nieobecności w pracy. Oczywiście, kryteria ryzyka indywidualnego mogą być stosowane zarówno porównawczo, jak i w kontekście absolutnej dopuszczalności. Jest to szczególnie wartościowe w przypadku analiz ALARP. Wartość maksymalnego poziomu ryzyka różni się w poszczególnych krajach zależy od rodzaju aktywności. W większości europejskich krajów, np. w Holandi, maksymalnie akceptowane indywidualne ryzyko wynosi 10-6 na rok, natomiast ryzyko grupowe 10-5 na rok lub nawet 10-4 na rok (Dania) [28]. Aktualnie wartość ryzyka 10-8 jest prawie niemożliwa do osiągnięcia chociaż dana instalacja odpowiada wszystkim wymogom standardowym. Rys przedstawia kryteria ryzyka (zewnętrznego) przyjęte do stosowania w Holandii dla oceny instalacji o nadzwyczajnych zagrożeniach (np. instalacje LPG, chloru). Kryteria ryzyka dla planowania urbanistycznego w sąsiedztwie instalacji o potencjalnych nadzwyczajnych zagrożeniach podaje poradnik HSE [18]. Proponowana wartość ryzyka indywidualnego tolerowanego dla ludzi narażonych na skutki działalności przemysłowej wynosi 10-5 na rok, natomiast ta sama wartość dla zatrudnionego w takiej działalności wynosi 10-3 na rok. 26

27 Rys. 2.9 Kryteria ryzyka stosowane w Holandii Należy dodać, że kryteria akceptowalności ryzyka dotyczą, instalacji o różnej skali. Jest dość wątpliwym, aby duże instalacje mogły reprezentować taki sam poziom jak i małe instalacje. Innym istotnym problemem w zakresie akceptowalności ryzyka jest fakt, że zostały one określone wyłącznie dla ludzi. Jednakże jak uczy doświadczenie, np. awaria w firmie SANDOZ, Zurich, awarie niebezpiecznych instalacji mogą często powodować poważną degradację w środowisku naturalnym. Zagadnienie to podejmuje ocena ryzyka środowiskowego i nie ulega wątpliwości że prowadzone obecnie liczne badania z pewnością pozwolą na stopniowe rozszerzenie procesu analizy ryzyka na ten obszar ryzyka. Dla ilustracji kryteriów ryzyka grupowego posłużymy się publikacją na temat transportu w Wielkiej Brytanii [17]. Podsumowując, kryteria zostały wprowadzone i zastosowane następująco: - punkt wyjścia stanowiła druga analiza ryzyka dla Canvey Island, gdzie po przeprowadzeniu analizy ryzyka generowanego przez instalacje niebezpieczne, dla oceny akceptowalności tego ryzyka uwzględniono uwarunkowaniami społecznopolityczne, włącznie z wynikami badań opinii publicznej i debaty parlamentarnej - ryzyko było postrzegane jako mieszczące się na granicy dopuszczalności; pozwoliło to 27

28 ustalić wyższą wartość wzorcową ryzyka społecznego dla społeczności lokalnej wychodząc z założenia, że F-N jest prostą o nachyleniu 1 przechodzącą przez punkt F= 2, na rok, N=500 (ofiar); - obszar zaniedbywalny został ustanowiony z częstością 3 rzędów wielkości poniżej linii ustalonej w przypadku Canvey i z takim samym nachyleniem; - linie te były używane jako wzorce początkowe w orzeczeniu przeciwko trzem portom morskim szacowanym indywidualnie; - dla portów, w których tonaż substancji niebezpiecznych mógł być istotnie mniejszy niż w przypadku Canvey, częstość mogłaby być przeliczona w dół w zależności od tonażu na rok w celu otrzymania poziomu skrutacyjnego (tzn. poziomu, powyżej którego wymagane jest podjęcie konkretnego wysiłku w celu ograniczenia ryzyka). Poziom skrutacyjny nie niesie ze sobą tak poważnych skutków jak poziom dopuszczalny, ale z równie dobrym efektem odnosi się do obszaru ALARP; - ponadto oprócz wartości granicznych dla lokalnych portów morskich i poziomów skrutacyjnych, zaproponowano krajowy poziom skrutacyjny ; wprowadzony w taki sam sposób jak lokalna linia skrutacyjna (np. w zależności od tonażu), ale dla całkowitego krajowego przeładunku substancji niebezpiecznych we wszystkich portach; - zastosowano jeden test oparty na limicie z przypadku Canvey w odniesieniu do każdej określonej trasy drogowej i kolejowej dla określonej substancji. Zapewnia to, że populacja sąsiadująca z taką trasą nie będzie narażona na większe ryzyko społeczne niż społeczność Canvey. W celu przetestowania prawdopodobnej istotności ryzyka i bezpieczeństwa środków ostrożności ALARP rozpoznano pewne elementy społecznej awersji do wydarzeń o katastrofalnych skutkach w nachyleniu 1, ale nie podjęto żadnych kroków dla wymodelowania żadnego z aspektów awersji ze względu na nachylenie. Jednakże uznano, że istotnie strome nachylenia zawierały elementy ekstremalnej awersji w stosunku do wydarzeń o katastrofalnych skutkach. Jest widoczne, że w przypadku niektórych przedstawionych powyżej kryteriów łączy się, czasami niewłaściwe, ryzyko społeczne (np. ilość osób narażonych) z kwestiami społecznymi ( wrażliwość przeważnie polityczna niektórych zagrożonych grup lub jednostek). 28

29 3. WYKORZYSTANIE OCEN RYZYKA 3.1. Filozofia zarządzania bezpieczeństwem W odniesieniu do zarządzania bezpieczeństwem istnieją dwa podstawowe podejścia: nakazowe (zwane również deterministycznym) i oparte na osiąganiu wytyczonych celów (zwane również analitycznymi), formułowanych np. w postaci wielkości ryzyka akceptowalnego (wtedy zwane jest probabilistycznym). Podejście oparte na osiąganiu wytyczonych celów, wsparte ocenami ryzyka, nie jest powszechnie uznawane. W praktyce wymaga ono przeanalizowania zachowań źródeł ryzyka we wszystkich możliwych aspektach ich występowania i możliwości generowania scenariuszy awaryjnych o niepożądanych skutkach dla człowieka, środowiska i instalacji przemysłowych. Zarządzanie bezpieczeństwem odnoszące się bezpośrednio do wielkości ryzyka akceptowalnego najczęściej określa się zarządzaniem ryzykiem. Tradycyjne podejście do zarządzania bezpieczeństwem działają w oparciu o ukrytą kontrolę poziomu ryzyka. Jest to nakazowa metoda, która bazuje na rygorystycznie stosowanych i utrzymywanych standardach projektowania i eksploatacji. Stosujący to podejście argumentują, że ryzyko jest pod kontrolą wtedy, gdy zachowane są wszystkie wymogi zgodności ze standardami i regulacjami odnoszącymi się do procesu produkcyjnego. Pewność działania i bezpieczeństwa eksploatowanych instalacji jest uzyskiwana przez utrzymanie standardów technicznych odnoszących się do projektowania i budowy, które uwzględniają wcześniej zdobyte doświadczenie. Standardy działania są zapewniane przez normy wymuszające procedury eksploatacji, wysoki poziom szkolenia ogólnego, doskonalenia zawodowego i właściwą motywację pracowników. Utrzymanie wysokich standardów bezpieczeństwa w wyniku nakazowego podejścia do zarządzania ryzykiem jest z pewnością możliwe. Można argumentować, że ten typ podejścia jest sprawdzony (poprzez długoletnie doświadczenie) ale jednocześnie należy jednak pamiętać, że wykorzystuje ono standardy lat poprzednich. Ustanawianie standardów jest zazwyczaj działaniem o charakterze technicznym, w którym wymagane jest szczegółowe zrozumienie zagadnień inżynieryjnych. Zwykle zajmuje się tym wybrane grono zawodowych inżynierów, reprezentujące poglądy i interesy szerszej opinii 29

30 grupy ekspertów i organizacji. Z powodu takiego mechanizmu reprezentacji można argumentować, że podejście to oferuje rezultaty, które są pośrednio równoważne do tych otrzymanych poprzez analityczne podejście do oceny ryzyka. Porównania są jednakże bardzo trudne, chociażby dlatego, że to podejście nie umożliwia otrzymania oszacowań częstości występowania zdarzeń awaryjnych i wykorzystywania tych informacji w procesie zarządzania. Proponowane środki ułatwiające osiąganie odpowiedniego poziomu zarządzania ryzykiem jak również wytyczanie celów można postrzegać jako kompromis między wydającymi przepisy a zobowiązanymi do ich przestrzegania oraz nadzorowania ich wdrażania. Wybór środków, przez które są one osiągane na miejscu zależą od przemysłu, którego zadaniem jest ich interpretacja a następnie wdrażanie. W takim reżimie proces interpretacji umożliwia elastyczność podejścia do wymagań prawnych. Pobieżne spojrzenie na zestawione kryteria pozwala stwierdzić całkiem poważny rozdźwięk pomiędzy regulacjami, które zawierają elementy nakazowe (np. we Francji i w Niemczech) a pozostałymi. Istnieje zasadnicza zgoda w spostrzeganiu przez przemysł we wszystkich tych krajach małej elastyczność lub jej braku w stosowaniu przepisów prawnych. Nie jest to zaskakujące, ponieważ przepisy prawne są zazwyczaj tworzone w formie pewnej liczby dobrze określonych norm (lub kryteriów). Z drugiej strony spostrzeżenia organów władzy w tych krajach dotyczą możliwości orzekania w sprawach związanych z zarządzaniem poważnymi zagrożeniami. Ponieważ regulacje to umożliwiają, stąd generalnie stosują ostrożne podejście do przeprowadzanych interpretacji, które uwzględnia potrzeby szczególnych sytuacji Praktyczne podejście do zarządzania bezpieczeństwem i ryzykiem Zarządzanie systemowe Obecnie wyraźną popularnością cieszy się zarządzanie systemowe, łączące zarządzanie bezpieczeństwem z innymi istotnymi dla przedsiębiorstwa celami. Bezpieczeństwo, środowisko i jakość podlegają wspólnie jednemu systemowi zarządzania. Koncepcja ta jest dominująca. Jest ona atrakcyjna dla władz i przemysłu ze względu na swą elastyczność i 30

31 łatwość dostosowania. Zarządzanie systemowe najczęściej łączy elementy zarządzania deterministycznego i bezpośredniego zarządzania ryzykiem (probabilistycznego). Decyzja w sprawie ustawienia znaczenia zarządzania probabilistycznego w całym systemie jest bezpośrednio w rękach kompetentnego menadżera. Bardziej krytycznie i z większą nieufnością wypowiadają się o rozwiązaniach systemowych związki zawodowe. Podsumowując, podejście systemowe w zarządzaniu ryzykiem jest ogólnie uznawane, pozostaje jednak wątpliwość co do tego, czy niektóre systemy nie są zbyt powierzchowne. Większość firm, które przyjęły tę metodę, znacząco zbliżyła się do wymagań określonych w normie (tj. ISO 9000) a ze strony amerykańskiej podniosły się głosy o wprowadzenie bardziej wysublimowanych wymagań, takich jakie zawarte są np. w schemacie OSHA PSM [26] Wykorzystanie standardów technicznych Najlepszy przykład stosowania standardów/norm technicznych jako środków zarządzania bezpieczeństwem stanowią Niemcy. W podejściu tym zakłada się, że każda lekcja, z której wypływa wiedza w zakresie ograniczania ryzyka jest wdrażana w życie jako norma. W wielu przypadkach taka wykładnia może się okazać daleko niewystarczająca. Należy wziąć to pod uwagę, np. w przypadku integrowania kilku sprawdzonych, bezpiecznych projektów. Zaletą norm technicznych jest łatwość udowodnienia, że ich zastosowanie jest jednakowe dla wszystkich. Tego aspektu regulacji ryzyka nie wolno nie docenić. Podstawowym problemem dla wszystkich stosunkowo liberalnych ustawodawców jest stosowanie tych samych norm kontroli bezpieczeństwa bez względu na rozmiar prowadzonej działalności Scenariusze deterministyczne Zasadniczym problemem, przed jakim stają prawnicy i inżynierowie we zmaganiach o kontrolę poważnych awarii, jest odpowiednie potraktowanie zagadnień przypadkowości, jakie kryją się w takich sytuacjach. Przy analizowaniu ryzyka jest oczywiście możliwe oddzielenie tych dwóch charakterystyk dla dowolnego wybranego zdarzenia początkowego. Pierwszym krokiem QRA jest zidentyfikowanie całego spektrum źródeł zagrożeń, reprezentatywnych dla wszystkich możliwych zdarzeń, które mogłyby oddziaływać na 31