równocześnie łamie przepisy dotyczące organizacji i porządku w procesie pracy, to pracodawca może w stosunku doń zastosować karę porządkową (art. 108

Transkrypt

1 Niniejszy komentarz przeznaczony jest dla praktyków, zwłaszcza dla pracodawców, których mienie (w warunkach rozwijającej się gospodarki rynkowej) narażone jest na różnorodne szkody lub straty i to niejednokrotnie spowodowane przez pracowników. Pracownicy bowiem nie zawsze przestrzegają zasad dotyczących sumiennego i starannego wykonywania swych obowiązków, zwłaszcza w zakresie dbałości o dobro zakładu pracy oraz chrony mienia pracodawcy (por. art. 100 KP w kontekście art. 20 Konstytucji RP). W związku z tym ustawodawca wprowadził do Kodeksu pracy (oraz tzw. przepisów okołokodeksowych) instytucję pracowniczej odpowiedzialności odszkodowawczej, pozwalającą na optymalne (w tym także ugodowe) likwidowanie szkód powstałych z winy pracowników w mieniu pracodawcy (por. m.in. art KP). Instytucja ta uwzględnia wzajemne prawa oraz obowiązki stron stosunku pracy, a także ważne, acz kolidujące ze sobą konstytucyjne zasady prawa pracy, a to: a) ochronę ze strony Państwa najemnej pracy oraz b) swobodę pracodawców w prowadzeniu działalności gospodarczej (por. art. 24 w zw. z art. 20 Konstytucji RP). Oznacza to także, że znowelizowane w latach r. przepisy Kodeksu pracy (korespondujące także z międzyzakładowym prawem pracy) mają na względzie takie wartości społeczno-gospodarcze, jak: 1) czynnik prewencyjno-wychowawczy stojący na straży zapobiegania szkodom, 2) czynnik kompensujący, pozwalający na przesunięcie (chociażby częściowe) uszczerbku w mieniu pracodawcy na pracownika oraz 3) czynnik represyjny stanowiący dla pracownika stosowną dolegliwość ekonomiczną, która może być w określonych warunkach wzmocniona odpowiedzialnością porządkową, służbową, dyscyplinarną, a nawet karną. Należy mieć także na uwadze, że omawiana tu odpowiedzialność odszkodowawcza pracowników mimo swej dolegliwości finansowej dla danego pracownika nie jest karą. Sankcja karna może bowiem wchodzić w rachubę wyjątkowo i to w ściśle określonych przez ustawę sytuacjach faktycznoprawnych. Przykładowo, jeżeli pracownik wyrządzający pracodawcy szkodę XI

2 równocześnie łamie przepisy dotyczące organizacji i porządku w procesie pracy, to pracodawca może w stosunku doń zastosować karę porządkową (art. 108 i dal. KP). Pracownik może zostać także ukarany w trybie wykroczeniowym przez inspektora pracy lub sąd karny, jeśli łamie przepisy dotyczące BHP (por. art. 283 w zw. z art. 211 KP). Ponadto pracownik może odpowiadać w trybie karnym, jeżeli np. dopuści się przestępstwa przeciwko mieniu pracodawcy (por. m.in. art. 278, 283, 284, 288, 296 KK). Powyższe czynniki pozwalają stronom stosunku pracy na określenie zakresu winy danego pracownika, który wbrew swym obowiązkom pracowniczym nie wykonał pracy starannie i sumiennie, a zwłaszcza nie zatroszczył się o dobro zakładu pracy lub w sposób niedostateczny chronił mienie pracodawcy. Należy mieć przy tym na uwadze, że tzw. miernik staranności pracowniczej jest zmienny, gdyż inaczej należy podchodzić do wykonywania pracy przez zwykłego pracownika aniżeli przez pracownika pełniącego odpowiedzialną czy samodzielną funkcję albo pracującego w trudnych warunkach. Rzutuje to na zakres winy danego pracownika, w tym zwłaszcza winy nieumyślnej, podlegającej stosownemu stopniowaniu, a w ślad za tym także na wysokości odszkodowania należnego pracodawcy (por. art. 114, 119, 122, 124 i 125 KP oraz wytyczne Sądu Najwyższego z r., III PZP 20/85, MP Nr 24, poz. 192, akcentujące m.in., iż wobec pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy lub pełniących samodzielne funkcje, np. związane z powierzeniem im mienia do rozliczenia się należy stosować ostrzejsze kryteria odpowiedzialności odszkodowawczej za powstałą szkodę w mieniu pracodawcy). W związku z tym ustawodawca wprowadził podział na dwa podstawowe rodzaje odpowiedzialności odszkodowawczej pracowników: 1) odpowiedzialność związaną z samym pozostawaniem w stosunku pracy i z właściwym wykonywaniem przyjętych przez to obowiązków pracowniczych (por. art KP) oraz 2) szczególną odpowiedzialność związaną z odrębną umową z tytułu powierzenia pracownikowi mienia pracodawcy, a w tym także przyjęcie wspólnej odpowiedzialności materialnej za to mienie (art KP oraz rozporządzeń Rady Ministrów z r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie, t.j. Dz.U. z 1996 r. Nr 143, poz. 66 i z r. w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu, t.j. Dz.U. z 1996 r. Nr 143, poz. 662). Powyższy podział wskazuje także na wyodrębnienie instytucji pracowniczej odpowiedzialności odszkodowawczej z reżimu ogólnej odpowiedzial- XII

3 ności odszkodowawczej, zawartej w Kodeksie cywilnym, gdyż ta druga (zarówno w przedmiocie odpowiedzialności deliktowej, jak i odpowiedzialności kontraktowej) hołduje zasadzie pełnego odszkodowania za powstałą szkodę (por. art. 415 i 471 KC w zw. z art KC), co jest jednak nie do pogodzenia m.in. ze szczególną ochroną wynagrodzenia za pracę (por. art. 84 KP). Stąd też można zaakcentować trzy odmienne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej pracowników, różniące się od wspomnianej wyżej odpowiedzialności odszkodowawczej zawartej w Kodeksie cywilnym, a to: 1) związaną z winą nieumyślną, która statuuje ograniczoną odpowiedzialność odszkodowawczą do wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia za pracę, przysługującego danemu pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody (por. art KP); 2) związaną z winą umyślną, przewidującą pełną odpowiedzialność odszkodowawczą (por. art. 122 KP) oraz 3) zawierającą mieszaną winę takich pracowników, którym powierzono mienie pracodawcy z obowiązkiem rozliczenia się, skutkującą pełną odpowiedzialnością odszkodowawczą (por. art KP). Zarówno Wydawnictwo, jak i autor wyrażają przekonanie, że Komentarz, dotyczący przepisów regulujących pracowniczą odpowiedzialność odszkodowawczą, przysłuży się do poprawnego wdrażania w życie tych przepisów i spotka się z przychylnym przyjęciem przez Czytelników parających się w codziennej pracy zawodowej ochroną mienia pracodawców w procesie pracy. Ponadto z niniejszym Komentarzem koresponduje rozległa judykatura, wydzielona w poszczególnych partiach Komentarza oraz literatura pracownicza, w ramach której na uwagę zasługują (w porządku alfabetycznym) następujące pozycje: 1. K.W. Baran Ugodowe likwidowanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy, Kraków 1992; 2. G. Bieniek Roszczenia regresowe zakładu pracy wobec pracownika, Warszawa 1978; 3. L. Dzikiewicz Odpowiedzialność majątkowa personelu sprzedającego. Zobowiązanie łączne pracownika handlu, Warszawa 1971; 4. L. Florek Ograniczona odpowiedzialność materialna za szkodę wyrządzoną zakładowi pracy, PUG 1975, Nr 3; 5. S. Grzybowski Rozgraniczenie podstaw prawnych odpowiedzialności majątkowej pracowników, PiP 1957, Nr 7 8; 6. J. Jończyk Spory ze stosunku pracy, Warszawa 1965; Odpowiedzialność materialna pracowników, PiP 1975, Nr 1; XIII

4 XIV 7. J. Kruszewska, M. Rogalski Odpowiedzialność zakładu pracy za szkodę wyrządzoną przez pracownika osobie trzeciej oraz odpowiedzialność regresowa i dodatkowa pracownika, Pal. 1976, Nr 4 5; 8. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska Wyrządzanie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978; 9. U. Ludian Wyłączenie odpowiedzialności materialnej pracowników za mienie powierzone z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się. Z problematyki prawa pracy i polityki socjalnej 2002, Nr 15; 10. E. Łętowska Miarkowanie odszkodowania należnego zakładowi pracy za szkodę wyrządzoną przez pracownika, PiP 1965, Nr 8 9; 11. W. Marek Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę wyrządzoną zakładowi pracy w mieniu innym niż powierzone, NP 1975, Nr 10 11, 12. W. Muszalski Komentarz do Kodeksu pracy, Warszawa 2004, s. 358 i dal.; 13. W. Patulski Odpowiedzialność materialna pracowników, Gdańsk 1999 oraz także w: Prawo pracy, akty wykonawcze. Komentarz pod redakcją W. Muszalskiego i K. Walczaka, Warszawa 2002, s ; 14. M. Piekarski Odpowiedzialność odszkodowawcza za niedobory, Warszawa 1976; 15. J. Pietrzykowski Odpowiedzialność materialna stron stosunku pracy, Warszawa 1975 oraz Odpowiedzialność materialna pracowników, Studia i Materiały IPiSS 1976, Nr 17; 16. M. Rafacz-Krzyżanowska Odpowiedzialność materialna pracownika wobec zakładu pracy, Warszawa 1969; 17. A. Rembieliński Odpowiedzialność cywilna za szkodę wyrządzoną z winy podwładnego, Warszawa 1971; 18. W. Sanetra Ryzyko osobowe zakładu pracy, Warszawa 1971 oraz Wina w odpowiedzialności pracowniczej, Warszawa Wrocław 1976; 19. I. Sierocka Odpowiedzialność materialna pracowników na zasadach ogólnych (art KP) Pr.Przed. 1997, Nr 4; 20. P. Skorupa Klauzule konkurencyjne w stosunkach pracy, Pr.Przed. 1999, Nr 18 19, s. 31; 21. A. Stelmachowski Podstawy prawne majątkowej odpowiedzialności pracowników, PiP 1956, Nr 10; 22. A. Szpunar Zbieg roszczeń odszkodowawczych, RPEiS 1974, Nr 1;

5 23. A. M. Świątkowski Komentarz do kodeksu pracy, Warszawa 2004, s. 736 i n.; 24. J. Wratny Zmiany w przepisach wykonawczych o odpowiedzialności materialnej pracowników, PiZS 1996, Nr 12; 25. T. Zieliński Odpowiedzialność deliktowa pracowników według Kodeksu pracy, PiP 1975, Nr 6. XV