Odpowiedzialność materialna pracownika

Transkrypt

1 e-poradnik Praca i Ubezpieczenia Praca i Ubezpieczenia Odpowiedzialność materialna pracownika Niewykonywanie obowiązków pracowniczych Ochrona tajemnicy pracodawcy Wielkość szkody Skutki nieobecności w pracy Zakres odpowiedzialności Rozwiązanie umowy Porady ekspertów Wzory umów

2 Adres redakcji: Warszawa, ul. Okopowa 58/72 tel. (22) ; Projekt okładki i makieta: Kinga Pisarczyk Redaktor merytoryczny: Anna Puszkarska Redakcja: Maciej Weryński DTP: Joanna Archacka Biuro Obsługi Klienta: Marki, ul. Okólna 40 tel. (22) , ; bok@infor.pl Copyright by INFOR Biznes Sp. z o.o. ISBN Wydanie luty 2013 r.

3 Spis treści Rozdział 1. Zasady pracowniczej odpowiedzialności materialnej...5 Odpowiedzialność na zasadach ogólnych...6 Niewykonanie obowiązków pracowniczych... 7 Dbałość o dobro zakładu pracy... 7 Ochrona tajemnicy pracodawcy...8 Warunki wykonywania pracy...9 Przesłanki odpowiedzialności...9 Wielkość szkody...10 Bezprawność zachowania Wina umyślna lub nieumyślna Związek przyczynowy między zachowaniem pracownika a szkodą Zmniejszenie lub wyłączenie odpowiedzialności Wyrządzenie szkody przez kilku pracowników...18 Wyrządzenie szkody osobie trzeciej...19 Obniżenie odszkodowania...23 Skutki niewykonania ugody...25 Wystąpienie pracodawcy do sądu...26 Odpowiedzialność za powierzone mienie...27 Z obowiązkiem zwrotu albo wyliczenia się...27 Surowsza odpowiedzialność...29 Prawidłowe przekazanie...32 Przyjęcie wspólnej odpowiedzialności...33 Dodatkowe regulacje...35 Odpowiednie stosowanie przepisów...35 Zasady łącznego powierzenie mienia...36 Inne osoby w miejscu powierzenia mienia Zakres odpowiedzialności...38 Konieczna inwentaryzacja Rozwiązanie umowy o wspólnej odpowiedzialności Skutki nieobecności w pracy...42 Zarzuty w stosunku do osób współodpowiedzialnych...43 Utrata zaufania do osób niezwiązanych umową...43 Rozwiązanie umowy o pracę...44 Czas odpowiedzialności...45 Złagodzona odpowiedzialność...46 Praca w magazynach, sklepach...47 Niższe odszkodowanie...49 Odpowiedzialność za bezpodstawne wzbogacenie...53 Termin przedawnienia roszczeń...55 Dowiedzenie się o szkodzie...55 Poniesienie szkody przez osobę trzecią...56 Umyślne wyrządzenie szkody...56 Popełnienie przestępstwa...57

4 Skutki wyroku lub ugody...58 Bieg przedawnienia...58 Dochodzenie przedawnionych roszczeń...59 Rozdział 2. Porady eksperta Czy można żądać odszkodowania gdy nie powstała szkoda...61 Czy pracownik odpowiada za szkodę wyrządzoną nieumyślnie...61 Czy działanie w stanie wyższej konieczności wyłącza odpowiedzialność...62 Czy pracownik, który nie odniósł osobistej korzyści z wyrządzenia szkody, ma obowiązek jej naprawienia...63 Czy podpisanie weksla wyłącza wymóg wykazania odpowiedzialności...64 Czy za szkodę wyrządzoną przez pracownika mogą odpowiadać jego spadkobiercy...65 Kto odpowiada za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej...65 Czy pracodawca może przenieść na pracownika obowiązek naprawienia szkody...66 Jakie mogą być skutki ogłoszenia upadłości pracodawcy...67 Kto odpowiada za szkody wyrządzone pracownikowi przez drugiego pracownika Czy pracodawcy przysługuje roszczenie w stosunku do sprawcy szkody...69 Kiedy pracodawca odpowiada za naruszenie dóbr osobistych...70 Czy sprawcy kradzieży odpowiadają solidarnie...72 Od czego zależy odpowiedzialność za powierzony sprzęt...72 Czy zawsze trzeba wykazać wyłączną przyczynę szkody Jak pracownik może ograniczyć swoją odpowiedzialność za powierzone mienie...74 Kiedy pracownik może odpowiadać za kradzież mienia przez inną osobę...74 Jakie okoliczności wyłączają odpowiedzialność za powierzone mienie...75 Czy można zawrzeć umowę o współodpowiedzialności ze zleceniobiorcą...76 Czy wspólna odpowiedzialność za powierzone mienie może być solidarna Czy można obciążyć odpowiedzialnością tylko kierownika...78 Czy nieobecność w pracy zwalnia od odpowiedzialności...79 Czy pracownik, któremu udowodniono kradzież, zawsze ponosi wyłączną odpowiedzialność Czy sąd pracy może ustalić wartość niedoboru inaczej niż sąd karny...81 Jakie są skutki zapłacenia przez pracodawcę mandatu za pracownika...82 Czy umowa o współodpowiedzialności jest ważna po przejściu zakładu pracy...83 Czy pracodawca i pracownik mogą zawrzeć ugodę bez sądu...84 Od czego zależy termin przedawnienia roszczeń odszkodowawczych pracodawcy...84 Jak ustalić moment, w którym pracodawca dowiaduje się o wyrządzeniu szkody...85 Czy pracodawca powinien najpierw zwrócić się do kontrahenta...87 Czy ugoda między pracownikiem i poszkodowanym pracodawcą obniży koszty procesu Czy pracownica może odwołać ugodę Czy można wycofać się z ugody z powodu złej sytuacji inansowej Rozdział 3. Wzory umów Umowa powierzenia mienia...93 Umowa o współodpowiedzialności za powierzone mienie...94

5 Rozdział 1 Zasady pracowniczej odpowiedzialności materialnej Odpowiedzialność majątkowa pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy została uregulowana w dziale V kodeksu pracy (k.p.). Przepisy określają ją mianem odpowiedzialności materialnej. Regulacje kodeksu pracy mają charakter bezwzględnie obowiązujący i normują odpowiedzialność materialną pracowników na zasadach odmiennych niż przyjęte w kodeksie cywilnym. Odróżniają one odpowiedzialność zatrudnionego za szkodę wyrządzoną pracodawcy na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków w procesie pracy, o której mowa w art k.p. (tzw. odpowiedzialność na zasadach ogólnych) oraz odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się, o której mowa art k.p. Odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy jest oparta na zasadzie winy. Dla ustalenia jej zakresu istotne jest rozróżnienie winy nieumyślnej i umyślnej. Kodeks pracy nie dzieli natomiast odpowiedzialności zatrudnionego na wynikającą z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy (tzw. odpowiedzialność kontraktową) oraz odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego (tzw. odpowiedzialność deliktową). Istnienie winy, a tym samym odpowiedzialność, są wyłączone np. w razie istnienia stanu wyższej konieczności. W przypadku odpowiedzialności za mienie powierzone przyjęto domniemanie winy. Jak podsumował to Sąd Najwyższy w wyroku z 9 sierpnia 1985 r. (IV PR 153/85, OSNC 1986/5/80), jeżeli odpowiedzialność materialna pracownika została oparta na art. 114 k.p., na pracodawcy ciąży obowiązek wykazania zarówno szkody, jak i uchybień zatrudnionego oraz związku przyczynowego między tymi uchybieniami a powstałą szkodą. Natomiast przy konstrukcji prawnej z art. 124 k.p. wykazanie przez pracodawcę istnienia szkody stwarza domniemanie, że miały miejsce zawinione uchybienia pracownika pozostające z nią w związku przyczynowym, a dopiero zatrudniony, jeżeli chce uwolnić się od odpowiedzialności, powinien wykazać, że szkoda powstała z niezależnych od niego przyczyn (art. 124 par. 3 k.p.). W kodeksie pracy określono również zasady ponoszenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez pracownika w procesie pracy osobie trzeciej. Co do zasady obowiązek naprawienia szkody ciąży wówczas

6 6 e-biblioteka Gazety Prawnej na pracodawcy, który dopiero w drodze regresu może żądać rekompensaty od zatrudnionego. Odpowiedzialność na zasadach ogólnych W myśl art k.p. zatrudniony, który na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych z winy nieumyślnej wyrządził szkodę pracodawcy, odpowiada za nią w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Zgodnie z art. 122 k.p. w przypadku umyślnego wyrządzenia szkody przez zatrudnionego jest on obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości. Dla powstania wskazanej wyżej odpowiedzialności nie jest konieczne zawarcie dodatkowej umowy z zatrudnionym, gdyż wynika ona wprost z treści przepisów. Regulacje te mają zastosowanie do wszystkich pracowników. Zgodnie z art. 2 k.p. odnoszą się więc do osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Zasadniczo nie ma przy tym znaczenia zajmowane przez pracownika stanowisko lub pełniona przez niego funkcja. W szczególności osoba na stanowisku kierowniczym ponosi odpowiedzialność majątkową według zasad dotyczących pozostałych pracowników, gdyż w aktualnym stanie prawnym brak jest odrębnych uregulowań dotyczących odpowiedzialności kierowników (por. wyrok SN z 5 grudnia 1977 r., IV PR 287/77, PiZS 1979/9/79). Ważne Zgodnie z par. 30 rozporządzenia Rady Ministrów z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. nr 3, poz. 19 z późn. zm.) za szkodę wyrządzoną nakładcy wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków wynikających z umowy (a także za szkodę w mieniu powierzonym) wykonawca odpowiada na zasadach określonych w kodeksie pracy. Odrębny problem stanowi odpowiedzialność spadkobierców pracownika odpowiedzialnego za szkodę wyrządzoną pracodawcy. Wydaje się słuszny pogląd, że odpowiedzialność spadkobierców nie powinna być szersza niż odpowiedzialność uregulowana w kodeksie pracy. Na jej zakres mogą jednak oddziaływać przepisy prawa spadkowego. W wyroku z 28 stycznia 1975 r. (I PR 187/74, OSNC1975/7 8/141) SN przyjął, że jeżeli spadkobierca odrzuci spadek, to w zasadzie wyłączona jest jego odpo-

7 Odpowiedzialność materialna pracownika 7 wiedzialność np. za niedobór spowodowany przez zmarłego pracownika, chyba że powstał on wskutek zagarnięcia mienia, a spadkobierca świadomie skorzystał z wyrządzonej w ten sposób szkody. Niewykonanie obowiązków pracowniczych Pracownik ponosi odpowiedzialność w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków, którego skutkiem jest wyrządzenie szkody pracodawcy. W niektórych sytuacjach może zachodzić trudność w ustaleniu, czy dany obowiązek ma charakter pracowniczy. Obowiązków pracowniczych nie można bowiem utożsamiać z zakresem umówionej pracy. Najczęściej odszkodowawcza odpowiedzialność materialna jest konsekwencją naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków wymienionych przykładowo w art. 100 k.p., a w szczególności wymogów: n sumiennego i starannego wykonywania pracy, n dbałości o dobro pracodawcy i jego mienie, n zachowania w tajemnicy informacji i przestrzegania tajemnic ustawowo chronionych, n stosowania się do poleceń przełożonych, n przestrzegania regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku, a także przepisów i zasad bhp oraz przepisów przeciwpożarowych. Katalogu obowiązków pracowniczych nie można jednak określić wyczerpująco w oparciu o art. 100 k.p., gdyż nie ma on charakteru zamkniętego. Przyjmuje się, że w katalogu obowiązków pracowniczych mieszczą się nie tylko powinności związane z pełnioną funkcją lub zajmowanym stanowiskiem oraz czynności podejmowane na polecenie przełożonego, ale również czynności wykraczające poza obowiązek pracowniczy wynikający z umowy o pracę, lecz podejmowane w interesie i na rzecz pracodawcy (wyrok SN z 19 kwietnia 1979 r., IV PZP 1/79, Lex nr 14493). Działanie pracownika w tych granicach oznacza, że wykonuje on obowiązki pracownicze, a wyrządzenie w tych warunkach szkody pracodawcy jest podstawą jego odpowiedzialności majątkowej na zasadach określonych w kodeksie pracy (por. G. Bieniek: Odpowiedzialność materialna pracowników w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Warszawa 1991, s. 63 oraz T. Zieliński: Odpowiedzialność deliktowa pracowników według kodeksu pracy, PiP 1975 nr 6, s. 34). Dbałość o dobro zakładu pracy Z punktu widzenia pracodawcy bardzo istotny jest obowiązek dbałości o jego dobro i ochrona jego mienia. Oznacza to z jednej strony koniecz-

8 8 e-biblioteka Gazety Prawnej ność powstrzymania się pracownika od jakichkolwiek działań, które mogą szkodzić zakładowi pracy, a z drugiej podejmowanie wszelkich koniecznych działań dla dobra zakładu pracy. Zakres dbania o dobro zakładu pracy nie powinien być ograniczany jedynie do czasu, w którym pracownik świadczy pracę i tylko do miejsca pracy. Niewątpliwie ważnym kryterium oceny jest tutaj zawód pracownika (rodzaj świadczonej pracy) i usytuowanie zajmowanego przez niego stanowiska w strukturze zakładu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego za naruszenie przez pracownika obowiązku dbałości o dobro zakładu pracy uznaje się np. świadome organizowanie przez pracownika równoczesnego przejścia kilku pracowników do pracodawcy prowadzącego działalność konkurencyjną (wyrok z 5 kwietnia 2005 r., I PK 208/04, OSNP 2006/1 2/3) oraz użytkowanie bez wiedzy i zgody pracodawcy sprzętów z jego zakładu w prywatnym sklepie współmałżonka pracownika (wyrok z 24 lutego 1998 r., I PKN 547/97, OSNP 1999/4/119). Ochrona tajemnicy pracodawcy Podstawowym obowiązkiem którego naruszenie może rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą pracownika jest także zachowanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, oraz przestrzeganie tajemnicy określonej w odrębnych przepisach. Chodzi tu przede wszystkim o informacje stanowiące tajemnicę przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 11 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 153, poz z późn. zm.), a zatem o nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności. Tajemnicami określonymi w odrębnych przepisach są ponadto tajemnice państwowe i służbowe (por. ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, Dz.U. nr 182, poz. 1228). W wyroku z 3 października 2000 r. (I CKN 304/00, OSNC 2001/4/59) SN wskazał jednak, że wykorzystanie przez pracownika we własnej działalności gospodarczej informacji, co do których przedsiębiorca (pracodawca) nie podjął niezbędnych działań w celu zachowania ich poufności, należy traktować jako wykorzystanie powszechnej wiedzy, do której przedsiębiorca nie ma żadnych ustawowych uprawnień. Dla niektórych grup zawodowych przepisy szczególne przewidują dodatkowo obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej. Chodzi tu np. o pracowników banków oraz o pracowników urzędów i izb skarbowych.

9 Odpowiedzialność materialna pracownika 9 Warunki wykonywania pracy Należy jednak zaznaczyć, że nie każde naruszenie obowiązków, w następstwie którego powstała szkoda, uzasadnia odpowiedzialność pracownika. Dotyczy to w szczególności odmowy wykonania polecenia sprzecznego z prawem, działania w granicach dopuszczalnego ryzyka (art. 117 k.p.) oraz obiektywnej niemożliwości realizacji obowiązku. Co do zasady pracownik odpowiada za szkodę wyrządzoną pracodawcy w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków, jeżeli miał warunki, aby je należycie wykonać. Ich stworzenie jest obowiązkiem pracodawcy. Na pracodawcy spoczywa też ryzyko gospodarcze (np. skutki złej koniunktury na rynku) lub techniczne (np. przestoje). Egzekwowanie odpowiedzialności majątkowej za wyrządzoną szkodę nie wyklucza ponoszenia przez pracownika innych konsekwencji w związku z naruszeniem przez niego obowiązków. W szczególności może on być pociągnięty do odpowiedzialności porządkowej, jeżeli swym zachowaniem naruszył jednocześnie reguły porządkowe obowiązujące w firmie. Poza tym brak dbałości o mienie pracodawcy może stanowić uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę, a w przypadku rażących zaniedbań także rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia. Przykład Odpowiedzialność materialna nie wyklucza zwolnienia Pracodawca stwierdził nieuczciwość pracownika i rażące uchybienia w kierowaniu jednym z działów irmy, które naraziły go na poważną szkodę. Pracodawca zamierza zażądać od pracownika naprawienia wyrządzonej szkody oraz chce zwolnić go z pracy bez wypowiedzenia. Jeżeli wskutek ciężkiego naruszenia przez zatrudnionego podstawowych obowiązków pracowniczych pracodawca poniósł szkodę, pracownik, który ją wyrządził, ponosi odpowiedzialność majątkową według zasad określonych w przepisach kodeksu pracy i to niezależnie od rozwiązania z nim umowy o pracę. Jeśli zachodzą przesłanki rozwiązania z zatrudnionym umowy o pracę bez wypowiedzenia z jego winy, pracodawca może obok egzekwowania odpowiedzialności majątkowej podjąć także decyzję o rozstaniu się z pracownikiem w tym trybie. Przesłanki odpowiedzialności W przypadku ponoszenia przez zatrudnionego odpowiedzialności na zasadach ogólnych obowiązek wykazania okoliczności uzasadniających tę od-

10 10 e-biblioteka Gazety Prawnej powiedzialność oraz wysokości poniesionej szkody ciąży na pracodawcy. Dla egzekwowania odpowiedzialności majątkowej pracowników konieczne jest wykazanie przez niego łącznie wszystkich przesłanek tej odpowiedzialności, czyli: powstania szkody, bezprawności działania lub zaniechania, winy oraz związku przyczynowego pomiędzy zawinionym działaniem lub zaniechaniem pracownika a powstałą szkodą. Przykład nie można zastrzec kary umownej W umowie o pracę pracodawca zawarł zapis o karze umownej w wysokości trzykrotnego wynagrodzenia za pracę, którą zatrudniony będzie zobowiązany zapłacić niezależnie od ponoszenia odpowiedzialności majątkowej w razie wyrządzenia szkody naruszeniem obowiązków pracowniczych. Taki zapis jest niezgodny z regulacjami kodeksu pracy normującymi zasady odpowiedzialności majątkowej pracowników. Pracodawca nie może bowiem w drodze umowy rozszerzyć zakresu tej odpowiedzialności. Nie może też uwolnić się od obowiązku wykazania okoliczności uzasadniających odpowiedzialność pracownika i ustalenia wysokości powstałej szkody. W orzecznictwie SN słusznie uznaje się więc za niedopuszczalne zastrzeżenie kary umownej na wypadek wyrządzenia pracodawcy przez pracownika szkody wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych (por. wyrok z 8 stycznia 2008 r., II PK 120/07, OSNP 2009/3 4/40). Wielkość szkody W razie wyrządzenia szkody z winy nieumyślnej pracodawca może ustalić wielkość poniesionej szkody tylko w granicach rzeczywistej straty, co oznacza, że nie może wziąć pod uwagę utraconych korzyści. Ustalenie szkody w granicach rzeczywistej straty nie jest ostateczną granicą odpowiedzialności zatrudnionego. Zgodnie z art. 119 k.p. odszkodowanie nie może bowiem przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Sąd Najwyższy w uchwale z 8 października 1975 r. (IV PZP 8/75, NP 1977/1/119) wyjaśnił, że gdy pracownik odrębnymi czynami wyrządził temu samemu pracodawcy kilka szkód, za każdą z nich odpowiada oddzielnie. Natomiast jeżeli jednym działaniem wyrządził szkodę zarówno pracodawcy, jak i osobom trzecim, łączna suma odszkodowania nie może przewyższać jego trzymiesięcznego wynagrodzenia. Przyjmuje się, że jeśli szkodę wyrządziło wspólnie kilku pracowników, to obniżenie odszkodowania do trzymiesięcznego wynagrodzenia następuje wobec każ-