Wpływ treningu tlenowego i beztlenowego na mikrokrążenie skórne

Transkrypt

1 Fizjoterapia 2009, 17, 3, ISSN The impact of aerobic and anaerobic training on cutaneous microcirculation /v y Wydział Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii Katedra Turystyki i Rekreacji Politechniki Opolskiej Technical University of Opole, Faculty of Physical Education and Physiotherapy Division of Tourism and Recreation Streszczenie: Celem pracy jest określenie zmian wartości wybranych parametrów łożyska naczyniowego następujących pod wpływem systematycznego treningu tlenowego (kolarze szosowi) i beztlenowego (podnoszenie ciężarów) w porównaniu do osób prowadzących sedenteryjny tryb życia. Badaniami objęto 12 sportowców: 6 kolarzy szosowych oraz 6 ciężarowców, posiadających drugą i pierwszą klasę sportową, trenujących przynajmniej od 4 lat. W charakterystyce obciążeń treningowych w grupie zawodników podnoszących ciężary zdecydowanie przeważał trening siłowy, natomiast w grupie kolarzy szosowych priorytetowym zadaniem treningu było kształtowanie zdolności do wysiłków długotrwałych. Grupę kontrolną stanowiło 30 osób aktywnych fizycznie przez około 1-2 godziny tygodniowo, a aktywność ta związana była z czynnościami dnia codziennego (np. wejście po schodach, spacer itp.). Mikrokrążenie skórne było mierzone za pomocą laserowego przepływomierza Dopplerowskiego Perifl ux 4001 (Perimed, Szwecja). Badano przepływ spoczynkowy, reakcję przekrwienną na okluzję i temperaturę, reakcję ortostatyczną oraz maksymalny pobór tlenu. Oprócz częstotliwości analizowano również moc sygnału w każdym przedziale. Z wyjątkiem zera biologicznego wszystkie mierzone parametry były istotnie statystycznie wyższe u kolarzy (RF-35,33 ± 3,25 PU; BZ-2,97 ± 0,24 PU; PORH MAX-150,67 ± 1 0,14 PU; TH MAX-278,94 ± 60,22 PU; OR- 57,06 ± 3,1%, max-66,11 ± 7,01 ml/kg/min), w porównaniu z obiema grupami: ciężarowców i grupą kontrolną (ciężarowcy: RF-16,01 ± 3,53 PU; BZ-3,0 ± 0,19 PU; PORH MAX-84,19 ± 19,46 PU; TH MAX 221,85 ± 91,57 PU; OR-43,68 ± 1,89%, max-42,07 ± 3,63 ml/kg/min; grupa kontrolna: RF-15,58 ± 16,27 PU; BZ-2,81 ± 0,42 PU; PORH MAX-70,95 ± 24,48 PU; TH MAX 171,39 ± 32,18 PU; OR-42,36 ± 2,97%, max-35,14 ± 8,65 ml/kg/min). Analiza częstotliwości wykazała niższe oscylacje w zakresie neurogennym i sercowym oraz wyższe wartości w zakresie śródbłonkowym w grupie kolarzy. Wnioski: 1. Regularny trening tlenowy wpływa zdecydowanie pozytywnie na mikrokrążenie skórne poprawiając znacząco jego parametry. 2. Regularny trening siłowy w bardzo nieznaczny sposób zmienia wartości wskaźników skórnego łożyska naczyniowego. 3. Wpływ aktywności fizycznej na mikrokrążenie skórne wymaga dalszych badań. Słowa kluczowe: mikrokrążenie skórne, laserowa przepływometria Dopplerowska, trening aerobowy i anaerobowy. Abstract: The aim of the study was to determine alterations of the values of chosen parameters of the vascular bed resulting from systematic aerobic (road cyclists) and anaerobic (weightlifters) training compared to individuals with a sedentary way of life. The tested group consisted of 12 athletes: 6 cyclists and 6 weightlifters, with II and I sport group, practising for at least 4 years. In the weightlifters group predominant training load was directed at strength, whereas in the cyclists group priority was to form endurance capabilities. All athletes were tested during the competition period. The control group consisted of 30 persons, who practiced motor activity for 1-2 hours a week whereas their activity was connected with everyday routines (climbing the stairs, walking etc). The microcirculation was measured using Doppler laser fl owmeter Perifl uks 4001 (Perimed, Sweden). Rest fl ow, hyperaemic, hyperthermic and orthostatic reactivity of skin microcirculation and maximal minute oxygen uptake ( max), were evaluated. Apart from frequency, the signal power was also analyzed. Beside biological zero, all other measured parameters were statistically significant higher in the cyclists (RF-35,33 ± 3,25 PU; BZ-2,97 ± 0,24 PU; PORH MAX-150,67 ± 10,14 PU; TH MAX-278,94 ± 60,22 PU; OR-57,06 ± 3,1%, max-66,11 ± 7,01 ml/kg/min), compared with the both group: weightlifters and control group (weightlifters: RF-16,01 ± 3,53 PU; BZ-3,0 ± 0,19 PU; PORH MAX-84,19 ± 19,46 PU; TH MAX 221,85 ± 91,57 PU; OR-43,68 ± 1,89%, max-42,07 ± 3,63 ml/kg/min; control group: RF-15,58 ± 16,27 PU; BZ-2,81 ± 0,42 PU; PORH MAX-70,95 ± 24,48 PU; TH MAX 171,39 ± 32,18 PU; OR-42,36 ± 2,97%, max- 35,14 ± 8,65 ml/kg/min;). The frequency analysis showed smaller oscillations of the sympathetic system and also in the cardiac frequency and increased activity of the endothelium in the cyclists. Conclusions: 1. Regular aerobic exercise has a benefi cial impact on cutaneous microcirculation thus signifi cantly improving the value of its parameters.2. Regular force training merely alters the values of the cutaneous microcirculation indexes. 3. The impact of physical activity on cutaneous microcirculation requires further studies. Key words: skin microcirculation, laser Doppler fl owmetry, aerobic and anaerobic training. 17

2 Fizjoterapia 2009, 17, 3 18 Wprowadzenie Mikrokrążenie, a szczególnie śródbłonek naczyniowy, odgrywają istotną rolę w procesach wymiany metabolitów i gazów pomiędzy krwią a tkankami, uczestniczą w termoregulacji, a także ze względu na swą objętość w mechanizmach regulacji ciśnienia tętniczego krwi [1, 2]. Do niedawna śródbłonek naczyniowy uważany był za fi zyczną granicę pomiędzy środowiskiem zewnątrz- i wewnątrznaczyniowym, jednak w ostatniej dekadzie udowodniono jego istotną rolę w regulacji średnicy naczynia krwionośnego. Śródbłonek wpływa na napięcie naczyń krwionośnych przez syntezowanie i metabolizowanie substancji naczyniowo czynnych, tj. wazokonstryktorów (głównie endotelina ET1 i tromboksan TXA2) oraz wazodylatatorów (głównie tlenek azotu NO i prostacyklina PGI2) [3]. Istnieje ścisła, dodatnia korelacja pomiędzy sprawnością funkcjonowania śródbłonka a regularną aktywnością fi zyczną. U osób młodych, prowadzących aktywny tryb życia, stwierdzono wyższe wartości czynników naczyniorozszerzających, produkowanych przez śródbłonek, w stosunku do ich rówieśników prowadzących sedenteryjny tryb życia [4]. Kingwell i wsp. udowodnili korzystny wpływ 4- tygodniowego treningu na cykloergometrze rowerowym na ciśnienie tętnicze oraz łożysko naczyniowe. Te efekty utożsamiają ze zwiększeniem wydzielania NO przez śródbłonek naczyniowy [5]. Zwiększenie poziomu metabolitów tlenku azotu w osoczu oraz zwiększenie perfuzji skórnej dostrzegli również Wang i wsp. w efekcie 8-tygodniowego treningu z obciążeniem 50% max [6]. Coraz częściej zwraca się uwagę na fakt, że to właśnie dysfunkcje śródłonka naczyniowego determinują, bądź towarzyszą, nadciśnieniu tętniczemu, cukrzycy i innym chorobom sercowo-naczyniowym. Systematyczne ćwiczenia fi zyczne są ściśle związane z poprawą funkcji śródbłonka i stanowią niefarmakologiczny środek zwiększający biodostępność produkowanych tutaj wazodylatatorów [7]. Wielu autorów podkreśla, że poprawa funkcji śródbłonka poprzez trening powinna być zasadniczym elementem profi laktyki i leczenia chorób sercowo-naczyniowych [8-10]. Regularna aktywność fizyczna jest również środkiem zapobiegającym naturalnemu, związanemu z wiekiem, obniżeniu funkcji śródbłonka u osób zdrowych. U osób starszych (średnia wieku 67 lat) trenujących Tai Chi Chan stwierdzono wyższe wartości i sprawniejsze reakcje łożyska naczyniowego niż u osób prowadzących siedzący tryb życia [11]. Efekt wazodylatacyjny można zauważyć nie tylko w pracujących mięśniach, ale również w przewodach tętniczych niezaangażowanych mięśni [12]. Pozwala to przypuszczać, że relaksacja naczyń zależna od śródbłonka jako wynik systematycznego wysiłku fi zycznego nie ogranicza się do aktywnych grup mięśniowych, ale stanowi odpowiedź układową i znajduje swoje odbicie również w mikrokrążeniu skórnym [10,13]. Celem pracy jest określenie zmian wartości wybranych parametrów łożyska naczyniowego, następujących pod wpływem systematycznego treningu tlenowego (kolarze szosowi) i beztlenowego (podnoszenie ciężarów), w porównaniu do osób prowadzących sedenteryjny tryb życia. Materiał i metody badań Badaniami objęto 12 sportowców: 6 kolarzy szosowych oraz 6 ciężarowców, posiadających drugą i pierwszą klasę sportową, trenujących przynajmniej od 4 lat. W charakterystyce obciążeń treningowych w grupie zawodników podnoszących ciężary zdecydowanie przeważał trening siłowy, natomiast w grupie kolarzy szosowych priorytetowym za- Introduction Microcirculation, and especially its endothelium, plays an important role in the processes of metabolic and gaseous exchange between blood and other tissues, contributes to thermoregulation and thanks to its capacity regulation of the arterial blood pressure [1, 2]. Until recently endothelium was regarded as a physical barrier between extra- and intravascular space, yet over the last decade its substantial role in the regulation of the vessel diameter was also proven. Endothelium affects the vessels tone by the means of synthesis and metabolism of vasoactive substances i.e. vasoconstrictors (mainly endothelin ET1 and thromboxane TXA2) and vasodilators (nitric oxide NO and prostacyclin PGI2) [3]. There is a direct positive correlation between regular physical activity and effi ciency of the endothelium. Young people preferring an active lifestyle showed higher concentrations of the endothelium derived vasodilative factors compared to their peers living a sedentary life [4]. Kingwell et al. proved benefi cial infl uence of a 4 weeks training programme on a cycloergometer on arterial pressure and microcirculation. These effects are attributed to increased secretion of NO by endothelium [5]. Increased concentration of NO metabolites and increased cutaneous perfusion after 8 weeks of training with a load of 50% maximal oxygen uptake ( max) was also reported by Wang et al. [6]. More and more frequently, as it may be noticed, endothelial malfunctions determine or at least accompany hypertension, other cardio-vascular disorders and diabetes. Systematic physical exercises are in close relation with improved function of the endothelium and present a nonpharmacological measure to increase the bioavailability of vasodilators produced there [7]. Many authors stress the fact that activity-related improvement of the endothelial function should be the principal element of prophylaxis and therapy of the cardiovascular disorders [8-10]. Regular physical activity also help to avoid the natural, age related decline of the endothelial function in healthy individuals. In elderly persons (mean age 67), practising Tai Chi Chan the concentration of vasodilators was higher and the reactions of the vascular bed better than in their sedentary peers [11]. The vasodilative effect can be observed not only in currently working muscles but also in arteries of the inactive muscles [12]. Therefore it can be suspected that endothelium dependent vaso-relaxation, resulting from systematic physical activity, is not limited to the active muscle groups but presents a systemic reaction, which should also be refl ected in cutaneous microcirculation [10, 13]. The aim of the study was to determine the alterations of the values of chosen parameters of the vascular bed resulting from systematic aerobic (road cyclists) and anaerobic (weightlifters) training compared to individuals with a sedentary way of life. Material and methods The tested group consisted of 12 athletes: 6 cyclists and 6 weightlifters, with II and I sport group, practising for at least 4 years. In the weightlifters group predominant training load was directed at strength, whereas in the cyclists group priority was to form endurance capabilities [14]. All athletes were tested during the competition period. A characteristic

3 Physiotheraphy 2009, 17, 3 daniem treningu było kształtowanie zdolności do wysiłków długotrwałych [14]. Wszyscy zawodnicy byli badani w okresie startowym. Grupę kontrolną stanowiło 30 osób aktywnych fizycznie przez około 1-2 godziny tygodniowo, a aktywność ta związana była z czynnościami dnia codziennego (np. wejście po schodach, spacer). Średnia wieku wynosiła 21 ± 1,11 lat, a max 35,14 ± 65 ml kg min -1. Wszyscy badani byli zdrowi, mieli prawidłowe ciśnienie krwi oraz prawidłowe BMI. The impact of the aerobic and anaerobic training on cutaneous microcirculation of the tested group is presented in Table 1. The control group consisted of 30 persons, who practiced motor activity for 1-2 hours a week whereas their activity was connected with everyday routines (climbing the stairs, walking etc). The mean age in the control group was 21,0 ± 1,11. max was 35,14 ± 8,65. All subjects were in good general health, had normal arterial pressure and correct Body Mass Index (BMI). Tabela 1. Wskaźniki morfologiczne i fi zjologiczne badanych sportowców Table 1. Morphologic and physiologic characteristic of the tested athletes Lp. wiek [lata] age [years] wzrost [cm] height [cm] Kolarze / Cyclists waga [kg] weight [kg] max [l/min] max [ml/kg/min] HR [cycle/min] ,22 59, ,53 57, ,04 73, ,01 63, ,06 67, ,76 74,4 60 Ciężarowcy / Weightlifters Lp. wiek [lata] age [years] wzrost [cm] height [cm] waga [kg] weight [kg] max [l/min] max [ml/kg/min] HR [cycle/min] ,68 43, ,58 42, ,28 44, ,43 44, ,34 34, ,54 43,2 79 Charakterystykę badanych grup przedstawia tab. 1. Badanie wybranych parametrów mikrokrążenia skórnego Badanie przeprowadzono w pozycji leżącej na plecach, w temperaturze stałej pomieszczenia 21 C ± 1,2 C, wilgotności powietrza 40-60%, po około 20-minutowym okresie adaptacyjnym. Pomiaru mikrokrążenia skórnego dokonano laserowym przepływomierzem Dopplerowskim Perifl uks 4001, fi rmy Perimed (Szwecja). Technika zastosowana w aparacie wykorzystuje światło lasera neonowo-helowego o długości 780 nm. Pomiary opierają się na zjawisku Dopplera, gdzie wiązka światła odbija się od elementów ruchomych krwi, zmieniając swoją częstotliwość. Pozwala to na pomiar przepływu krwi będący iloczynem liczby poruszających się erytrocytów w danej objętości tkanki i średniej ich prędkości. Optoda została umieszczona na skórze grzbietu ręki dominującej, pomiędzy I a II kością śródręcza, przy użyciu obustronnie przylepnego krążka. Wartości przepływu mierzono w umownej skali jednostek perfuzji (PU Perfusion Unit), proporcjonalnej do energii sygnału dopplerowskiego (1 PU = 10 mv) [1]. Dwie godziny przed badaniem uczestnicy nie spożywali produktów mających wpływ na krążenie (kawa, herbata, coca-cola, alkohol), a także nie uczestniczyli w intensywnym wysiłku fizycznym. Oceniano przepływ spoczynkowy, reakcję hyperemiczną, hypertermiczną i ortostatyczną mikrokrążenia skórnego. Zanalizowano również częstotliwość sygnałów otrzymywanych drogą laserowej przepływometrii dopplerowskiej w przedziale od 0,01 do 2 Hz podczas przepływu podstawowego. W tym przedziale wyodrębniono pięć grup: I pasmo częstotliwości w przedziale 0,01-0,02 Hz; II pasmo częstotliwości w zakresie 0,021-0,05 Hz; III pasmo częstotliwości od 0,051-0,145 Hz; IV pasmo częstotliwości w przedziale 0,15-0,5 Hz; V pas- The test of selected parameters of skin microcirculation The test was performed in horizontal position (on the back), in constant surrounding temperature of 21 C ± 1,2 C, air humidity 40-60%, after ca. 20 minutes of adaptation. The microcirculation was measured using Doppler laser flowmeter Perifl uks 4001 (Perimed, Sweden). The technique applied in the instrument uses the laser light of wavelength 780 nm. It measures the blood fl ow which is a product of number of moving erythrocytes in the given tissue times their mean speed. The optode was placed on the skin of the back of the hand between the fi rst and second metacarpal bones using special both sides adhesing ring. The fl ow was measured in conventional Perfusion Units score (PU), in proportion to the energy of the Doppler signal. 1 PU corresponds the voltage of 10 mv at the outlet [1]. The participants were asked not to take part in physical activities and to avoid products that infl uence the circulation (coffee, tea and Coca-Cola).Rest fl ow, hyperaemic, hyperthermic and orthostatic reactivity of skin microcirculation were evaluated. The frequency of signals received by means of the laser Doppler fl uximetry between 0.01 up to 2 Hz during basic fl ow was also analysed. In this range fi ve groups were singled out: I frequency band between Hz; II frequency band between Hz; III frequency band between Hz; IV frequency band between Hz; V frequency band between Hz. In each band range there is a different factor which determines blood fl ow oscillation. I shows vascular oscillations depending on the endothelium metabolic activity (ER); II shows the effect of the sympathetic system on skin fl ow 19

4 20 mo częstotliwości w przedziale 0,51-2 Hz. W każdym przedziale inny czynnik decyduje o oscylacji przepływu krwi. I przedstawia oscylacje naczyniowe zależne od aktywności metabolicznej śródbłonka (RŚ); II przedstawia wpływ układu współczulnego na przepływ skórny (RN); III obrazuje oscylacje wynikające z podstawowego napięcia skurczowego arterioli, powstającego na skutek wyładowań poszczególnych miocytów tworzących okrężną warstwę mięśniówki naczyń; reakcja ta nazywana jest często miogenną i jest niezależna od układu współczulnego; IV częstotliwość oddechowa; V częstotliwość sercowa. Wybrano stałą czasową 0,03 s, a każdy sygnał przepływu krwi był pobierany przy częstotliwości 32 Hz [12]. Oprócz częstotliwości analizowano również moc sygnału w każdym przedziale. Przebieg badania 1. Procedurę rozpoczynano u pacjenta po około 20 minutach stabilizacji przepływu w pozycji leżącej. 2. Pomiar ciśnienia tętniczego RR (mm Hg) na tętnicy ramiennej. 3. Rejestracja przepływu podstawowego (rest fl ow RF) w pozycji leżącej, na kończynie górnej dominującej, czas badania 2 min. 4. Rejestracja przepływu w reakcji na zaciśnięcie na ramieniu mankietu ciśnieniomierza napełnionego powietrzem, do ciśnienia wyższego o 50 mm Hg od ciśnienia skurczowego, zmierzonego wcześniej na tętnicy ramiennej tzw. zero biologiczne (biological zero BZ), czas badania 4 min. 5. Rejestracja reakcji przekrwiennej w odpowiedzi na rozluźnienie mankietu (reactive hyperemia RH), czas badania 2 min. 6. Stabilizacja przepływu do poziomu przepływu podstawowego. 7. Podwyższenie temperatury optody za pomocą modułu grzewczego wbudowanego w sondę do 44 C, czas 1 min. 8. Rejestracja przepływu w reakcji na temperaturę (thermal hyperemia TH), czas badania 2 min. 9. Stabilizacja przepływu do poziomu przepływu podstawowego. 10. Zmiana pozycji z poziomej na pionową. 11. Rejestracja przepływu w pozycji stojącej po 2 min adaptacji. Badanie maksymalnego pułapu tlenowego ( max) Pomiaru maksymalnego poboru tlenu ( max) dokonano metodą bezpośrednią za pomocą ergospirotestu firmy Jaeger. Test mocy tlenowej miał charakter progresywny i wykonany był na cykloergometrze rowerowym przy prędkości pedałowania 60 obrotów na minutę. Rozpoczynał się od obciążenia 50 W, a następnie zwiększano obciążenie co 3 min o kolejne 50 W aż do odmowy kontynuowania wysiłku. Test przerywano również w sytuacji, gdy wzrostowi obciążenia nie towarzyszył wzrost. Wartości badanych parametrów podano jako średnie, ± odchylenie standardowe (SD). Analizę statystyczną przeprowadzono z użyciem testu Tukeya, przyjmując za istotne wartości p < 0,05. Badania zostały zaakceptowane przez Komisję Bioetyczną Opolskiej Izby Lekarskiej w Opolu (Uchwała nr 132 z r.). Wyniki Poziom parametrów fizjologicznych uzyskanych podczas testu mocy tlenowej pozwolił ocenić wydolność tlenową badanych. Najwyższe wartości maksymalnego minutowego poboru tlenu ( max), zarówno globalne, jak i w przeliczeniu na kilogram masy ciała, uzyskała grupa kolarzy szosowych (4,44 ± 0,88 l/min oraz 66,11 ± 7,01ml/kg/min). W grupie zawodników Fizjoterapia 2009, 17, 3 (SR); III illustrates oscillations resulting from the arteriola basic systolic tonus which occurs due to discharges of particular myocytes forming a circular layer of the vessel muscle coat, this response is often referred to as myogenic and it is independent of the sympathetic system (MR); IV breath frequency (BR); V heart frequency (HR). A time constant of 0.03 s was selected, and every blood fl ow signal was taken at the frequency of 32 Hz [12]. Apart from frequency, the signal power was also analyzed. The course of the experiment 1. The procedure was started after 20 minutes of stabilization of the circulatory system in horizontal position. 2. Blood pressure measurement (mm Hg) on the brachial artery. 3. Heart rate measurement (per one minute). 4. Registration of the rest fl ow (RF) in horizontal position, on a dominating upper limb, registration time 2 min. 5. Registration of the fl ow after occluding the arm with the cuff of the manometer fi lled with air up to pressure exceeding the formerly measured systolic pressure by 50 mmhg, biological zero (BZ), registration time 4 min. 6. Registration of the reactive hyperemia (RH) after loosening the cuff, registration time 2 min. 7. Stabilization of the blood fl ow back to rest fl ow level. 8. Rising the optode s temperature up to 44 C, using the built-in heating module, 1 min. 9. Registration of the thermal hyperemia (TH), registration time 2 min. 10. Stabilization of the blood fl ow back to rest fl ow level. 11. Changing the position from horizontal to vertical. 12. Registration of the RF in standing position, after 2 minutes adaptation. The test of the maximal oxygen uptake ( max) The maximal oxygen uptake ( max) was measured directly using the ergospirotest produced by Jaeger. The power test was of progressive nature and was performed on a cycloergometer with pedalling velocity of 60 rpm. The test was started at the load of 50W and increased every 3 min by another 50W until refusal to further exercise. Test was also stopped when increasing load did not evoke increase in. The values of the examined parameters were presented as median ± standard deviation (SD). Statistic analysis was performed with the use of the Tukey test, assuming p < 0.05 to be signifi cant. The study was approved by the Bioethics Committee of the Medical Council in Opole (Resolution No 132 on ). Results The values of the physiological parameters obtained during the oxygen power test permitted evaluation of the oxygen effi ciency of the tested individuals. The highest maximal minute oxygen uptake ( max) was recorded in the cyclists, both globally and per kg of the body mass (4.44 ± 0.88

5 Physiotheraphy 2009, 17, 3 podnoszących ciężary wskaźniki max kształtowały się na poziomie 3,31 ± 0,49 l/min i 42,07 ± 3,63 ml/kg/min. W obu tych grupach wartości tego parametru w przeliczeniu na kilogram masy ciała były istotnie wyższe niż w grupie kontrolnej (2,32 ± 0,65 l/min, 35,14 ± 8,65 ml/kg/min; p < 0,001). Różnice istotne statystycznie odnotowano również pomiędzy grupami kolarzy i ciężarowców (p < 0,005). Natomiast globalne wartości pochłaniania tlenu różniły się znamiennie pomiędzy grupą kolarzy szosowych a grupą ciężarowców (p < 0,000) oraz pomiędzy kolarzami i grupą kontrolną (p < 0,000). Przepływ podstawowy rejestrowany po 20-minutowym okresie adaptacyjnym był najniższy w grupie osób niećwiczących (15,58 ± 6,27 PU). Niemal jednakową wielkość odnotowano w grupie ciężarowców (16,01 ± 3,53 PU), natomiast znacznie wyższe przepływy spoczynkowe wykazano w grupie kolarzy szosowych (35,33 ± 3,25 PU), a różnica była znamiennie wyższa w porównaniu z poprzednio wymienionymi grupami odpowiednio p < 0,000 i p < 0,009. Zero biologiczne u zdrowych osobników oscyluje w granicach zera lub przyjmuje niewielkie wartości wynikające z przypadkowego ruchu krwinek. W badanych grupach przybierało wartości: grupa kontrolna 2,81 ± 0,42 PU, ciężarowcy 3,0 ± 0,19 PU, kolarze 2,97 ± 0,99 PU. Pookluzyjna reakcja przekrwienia jest odpowiedzią łożyska naczyniowego na otwarcie mankietu sfingomanometru po 4-minutowej okluzji. Najniższe wartości tego wskaźnika charakteryzowały grupę kontrolną (70,95 ± 24,48 PU), w grupie zawodników podnoszących ciężary wynosiły 84,19 ± 19,46 PU, natomiast w grupie kolarzy były najwyższe 150,67 ± 10,14 PU. Różnice międzygrupowe były istotne pomiędzy grupami kolarzy i ciężarowców (p < 0,000) oraz kolarzami i grupą osób nietrenujących (p < 0,000). W trakcie pookluzyjnej reakcji przekrwiennej mierzono również czas do hiperemii (TH1), czas do osiągnięcia szczytowych wartości hiperemii (TM), czas spadku wartości do max hiperemii (TH2), czas od szczytu hiperemii do powrotu wartości spoczynkowych (TP). Średnie wartości uzyskane w grupach przedstawia ryc. 1. The impact of the aerobic and anaerobic training on cutaneous microcirculation Ryc. 1. Średnie wartości czasu mierzonego w pookluzyjnej reakcji przekrwiennej Fig. 1. Mean values of time in post-occlusive reaction recorded in given groups Łożysko naczyniowe silnie reaguje na bodziec termiczny. Podgrzanie sondy do 44 C spowodowało podniesienie wartości przepływów do 171,39 ± 39,18 PU w grupie kontrolnej, 221,85 ± 91,57 PU wśród osób podnoszących ciężary oraz do 278,94 ± 60,22 PU w grupie kolarzy. Badania wykazały istnienie statystycznie istotnych różnic między grupą osób prowadzących sedenteryjny tryb życia a kolarzami szosowymi (p < 0,000), natomiast różnice pomiędzy pozostałymi grupami nie były znamiennie istotne. Wybrane parametry mikrol/min and ± 7.01 ml/kg/min). Among the weightlifters max reached on the average 3.31 ± 0.49 l/min and ± 3.36 ml/kg/min respectively. In both groups the values of max signifi cantly exceeded the values for the control group (2.32 ± 0.65 l/min and ± 8.65 ml/ kg/min, p < 0.001). The differences between cyclists and weightlifters were also statistically signifi cant (p < 0.005). However, the total values showed significant differences between the group of cyclists and the group of weightlifters (p < 0.000) as well as between cyclists and the control group (p < 0.000). The basal fl ow recorded after an adaptive period of 20 min was the lowest in the non-practising group (15.58 ± 6.27 PU), an almost identical value was found in the weightlifters group (16.01 ± 3.53 PU), whereas the cyclists basal fl ows were considerably higher (35.33 ± 3.25 PU) which was statistically signifi cant with p < and p < respectively. In healthy individuals the value of biological zero oscillates around zero or has minor values resulting from random movements of the erythrocytes. In the tested groups recorded values were: control group 2.81 ± 0.42 PU; weightlifters 3.0 ± 0.19 PU; cyclists 2.97 ± 0.99 PU. Post-occlusive hyperaemic reaction shows the response of the vascular bed to the opening of the sphygmomanometer s cuff after a 4 minute occlusion. The lowest values of that index were recorded in the control group (70.95 ± PU), in the weightlifters group were ± PU and reached their highest among the cyclists ( ± PU). The differences were statistically significant between the cyclists and the weightlifters group (p < 0.000) as well as between the cyclists and the non-practising group (p < 0.000). During the post-occlusive hyperaemic reaction the time to reach half maximal hyperaemia (TH1) was also measured as well as time to reach the maximal hyperaemia (TM), time of return to half maximal hyperaemia (TH2) and time of return from max hyperaemia to baseline (TP). Mean values recorded in given groups are presented in the Fig. 1. The vascular bed reacts intensely to thermal stimuli. Heating the probe up to 44 C resulted in increased blood fl ow up to ± PU in the control group, to ± in the weightlifters group and to ± PU in the cyclists group. The study showed statistically significant differences in that range between the non-practising group and the cyclists (p < 0.000), whereas the differences between other two groups weren t considerable. Mean values of microcircu- 21

6 Fizjoterapia 2009, 17, 3 Ryc. 2. Wybrane parametry mikrokrążenia skórnego w badanych grupach Fig. 2. Selected parameters of microcirculation recorded in given groups krążenia skórnego w badanych grupach przedstawia ryc. 2. Kolejnym bodźcem prowokującym zmiany mikrokrążenia skórnego jest zmiana pozycji z leżącej na stojącą (reakcja ortostatyczna). Mikrokrążenie reaguje wówczas obniżeniem przepływu. Największe obniżenie przepływu widoczne był w grupie kolarzy szosowych o 54,06 ± 3,1%. W grupach ciężarowców i kontrolnej zmiany były bardzo podobne i wynosiły odpowiednio 43,68 ± 1,89% oraz 42,36 ± 2,97%. Różnice istotne statystycznie odnotowano pomiędzy grupą kolarzy oraz obiema pozostałymi: ciężarowców (p < 0,000) i osób nietrenujących (p < 0,000). Wyniki analizy częstotliwości oraz mocy sygnału przeprowadzonej podczas przelation recorded in given groups are presented in the Fig. 2. Change of the body position from lying to standing (orthostatic reaction) is another stimulus for changes in the cutaneous microcirculation leading to decreased blood fl ow. The blood fl ow decrease was best visible in the group of cyclists with ± 3.1%. In other groups the values of the drop were very similar reaching ± 1.89% in weightlifters and ± 2.97% in the control group. Statistically signifi cant differences were recorded between the cyclists group and the other two groups (p < 0.000). The results of the analysis of the signal frequency and power, when the basal fl ow was observed, are presented in table below. Tabela 2. Średnie wartości (x) i odchylenie standardowe (SD) analizowanych podczas przepływu podstawowego parametrów w określonych przedziałach częstotliwości Table 2. Mean values (x) and standard deviation (SD) of the parameters analyzed in basal fl ow in given frequencies Parametry Parameters Kolarze Cyclists częstotliwość sygnału [cykle/min] frequency of signals [cycles/min] siła sygnału signal power Ciężarowcy Weightlifters częstotliwość sygnału [cykle/min] frequency of signals [cycles/min] siła sygnału signal power Grupa kontrolna Control group częstotliwość sygnału [cykle/min] frequency of signals [cycles/min]] siła sygnału signal power HR 60,87 ± 2,39* ** 0,66 ± 0,32** 71,5 ± 6,0 0,47 ± 0,29 72,0 ± 5,28 0,31 ± 0,23 BR 12,93 ± 0,98 0,56 ± 0,29 13,23 ± 1,55 0,58 ± 0,46 13,77 ± 1,5 0,52 ± 0,59 MR 6,15 ± 0,49 2,51± 0,53 6,3 ± 0,46 1,69 ± 0,91 5,94 ± 0,4 1,64 ± 1,52 SR 2,2 ± 0,46 0,52 ± 0,41*** 1,9 ± 0,0 2,67 ± 1,48 2,2 ± 0,43 2,71 ± 1,53 ER 0,9 ± 0 5,28 ± 1,51*** 0,9 ± 0 3,02 ± 1,65 0,9 ± 0 2,05 ± 0,89 * różnice istotne statystycznie pomiędzy grupą kolarzy a ciężarowców statistically signifi cant differences between cyclists and weightlifters, ** różnice istotne statystycznie pomiędzy grupą kolarzy a grupą kontrolną statistically signifi cant differences between cyclists and control group, *** różnice istotne statystycznie pomiędzy grupą ciężarowców a grupą kontrolną statistically signifi cant differences between weightlifters and control group 22 pływu podstawowego przedstawia tab. 2. Statystycznie istotne różnice międzygrupowe występują w zakresie rytmu sercowego, gdzie kolarze mają znamiennie niższą ilość cykli na minutę, zarówno w stosunku do grupy ciężarowców (p < 0,000), jak i grupy kontrolnej Statistically significant differences occurred in the band of the cardiac rhythm where the cyclists had a considerably lower number of cycles per minute compared both to the weightlifters (p < 0.000) and the non-practising individuals

7 Physiotheraphy 2009, 17, 3 (p < 0,000). W zakresie rytmu oddechowego i miogennego oraz mocy sygnału w tych zakresach nie odnotowano znaczących różnic międzygrupowych. Natomiast moc sygnału w zakresie neurogennym była znacząco niższa w grupie kolarzy w stosunku do grupy kontrolnej (p < 0,004) i grupy ciężarowców (p < 0,03), a w zakresie rytmu śródbłonkowego znamiennie wyższa w stosunku do obu tych grup, odpowiednio p < 0,000 i p < 0,001. Dyskusja Adaptacja wysiłkowa ustroju związana jest przede wszystkim ze zmianami w układzie krążenia. Jako pierwsze pojawiają się zmiany czynnościowe, a następnie strukturalne. Efekt taki można zauważyć nie tylko w pracujących mięśniach, ale również w przewodach tętniczych nieaktywnych mięśni, jak i również w skórnym włośniczkowym łożysku naczyniowym [12]. Zwiększenie przepływu skórnego w spoczynku u osób poddanych systematycznemu treningowi tlenowemu obserwowane było przez wielu autorów. Johnson i wsp. uzasadniają ten fakt adaptacją wysiłkową w obrębie układu autonomicznego, nie jest jednak jasne, w jaki sposób trening miałby wpływać na nerwy wazokonstrykcyjne i wazodylatacyjne w skórnym łożysku naczyniowym [15]. Jednak większość autorów tłumaczy zwiększenie przepływów spoczynkowych poprawą funkcji śródbłonka naczyniowego, następującą pod wpływem wysiłku fi zycznego. W badaniach na zwierzętach stwierdzono poprawę wazodylatacji zależnej od śródbłonka już po 7 dniach ćwiczeń, a kontynuowanie wysiłku fi zycznego powodowało dalszy progres [10]. Dorneyei i wsp. stwierdzili zwiększenie syntezy NO przez śródbłonek krążenia obwodowego u szczurów poddanych trzymiesięcznemu treningowi biegowemu (bieg w kieracie) o stopniowo wzrastającym obciążeniu [16]. Czterotygodniowy trening na cykloergometrze rowerowym u 13 zdrowych, młodych osób znacznie podniósł stężenie metabolitów tlenku azotu NO, co świadczy o zwiększonym wydzielaniu tego wazodylatatora produkowanego przez śródbłonek naczyniowy i w efekcie zwiększeniu przepływu krwi [5]. Untriainen i wsp. zwrócili uwagę na dodatnią korelacje miedzy syntezą NO a zwiększoną masą mięśniową przedramienia [17]. Natomiast Franzoni i wsp. stwierdzili porównywalne przepływy podstawowe pomiędzy grupą sportowców i osób nieaktywnych fizycznie [18]. Można przypuszczać, że jest to efekt dużej rozpiętości wieku w badanej grupie (od 22 do 72 lat), a jak wiadomo, wraz z wiekiem aktywność śródbłonka jest mniejsza [19, 20]. W badaniach własnych wykazano znacząco większe przepływy w grupie kolarzy szosowych, natomiast w pozostałych grupach przepływy były bardzo zbliżone. Potwierdza to tezę o pozytywnym wpływie treningu tlenowego na przepływy spoczynkowe, natomiast można przypuszczać, że trening anaerobowy nie powoduje takich zmian adaptacyjnych. Jedynie Baynard i wsp. w swoich badaniach wykazali większe przepływy wśród zawodników o siłowej charakterystyce treningu niż wśród zawodników preferujących trening tlenowy. Jednak badana grupa 10 osób uczestniczyła w ćwiczeniach siłowych tylko przez 4 tygodnie, co być może nie dało pełnego obrazu zmian adaptacyjnych w łożysku naczyniowym [21]. Informacji na temat pojemności i sprawności skórnego łożyska naczyniowego dostarczają reakcje prowokowane. Stymulatorem w takich reakcjach może być zmiana temperatury, okluzja czy zmiana pozycji badanego. W badaniach własnych wyraźnie widoczne są, istotnie statystycznie, większe wartości maksymalne pookluzyjnej reakcji przekrwiennej, reakcji na ciepło i reakcji ortostatycznej w grupie kolarzy szosowych w stosunku do pozostałych obu grup. Natomiast różnice pomiędzy ciężarowcami i grupą kontrolną są niewielkie (wyższe wartości zawsze występują w grupie The impact of the aerobic and anaerobic training on cutaneous microcirculation (p < 0.000). Regarding the respiratory and myogenic rhythm bands as well as signal power in these bands no signifi cant differences between the groups were found. Whereas the power of the signal in the neurogenic band was signifi cantly lower in the cyclists group compared to the control group (p < 0.004) and weightlifters group (p < 0.03) while regarding the endothelial rhythm it was signifi cantly higher in this group (p < and p < respectively). Discussion The adaptation of the organism to exertion is related above all to the changes in the circulation. Initially the functional changes occur, followed by structural changes. This effect can be noticed not only in the working muscles but also in arteries of the inactive muscles as well as in the cutaneous capillary bed [12]. Increased basal (resting) cutaneous blood fl ow in persons undergoing systematic aerobic training was reported by many authors. Johnson et al. explain this effect with adaptation of the autonomic nervous system but the impact of exercise on vasoconstrictive and vasodilative nerves in the skin remains unclear [15]. However, most of the authors explain increased basal fl ow with improved function of the endothelium due to physical exercise. Studies on animals showed improved endothelium-dependent vasodilation already after 7 days of exercise while continued exercise led to further progress [10]. Dornyei et al. noted increased nitric oxide (NO) synthesis in the endothelium of peripheral vessels in rats subjected to 3 months practise of running with gradually increased exercise load [16]. In another study 4 weeks of training with the use of a cycloergometer considerably increased the concentration of NO metabolites in 13 young healthy individuals, which suggests increased secretion of this endothelium-derived vasodilator resulting in intensifi ed blood fl ow [5]. Utriainen et al. noticed positive correlation between increased production of NO and increased muscle mass of the forearm [17]. Although Franzoni et al. recorded comparable basal blood fl ows in both athletes and non-practising individuals [18]. This could be attributed to great age span in the tested group (22-72 years) while it is known that the activity of the endothelium decreases with age [19, 20]. The author s own material showed signifi cantly higher fl ows in the group of cyclists while the other groups showed similar blood fl ows. This confi rms the thesis that aerobic training benefi cially infl uences the resting fl ow, whereas it can be suspected that the anaerobic training doesn t contribute to such adaptive changes. Only Baynard et al. reported higher fl ows in strength exercising athletes compared to the ones preferring aerobic training. However, the tested group of 10 individuals participated in strength exercises for 4 weeks only, which could be too short to evoke appropriate changes in the vascular bed [21]. The capacity and efficiency of the cutaneous vascular bed is investigated with the use of evoked reactions. The stimulus is usually a change of temperature, occlusion or change of the body position. The author s own material showed remarkable, statistically signifi cant increased maximal values of the post-occlusive hyperaemic reaction, reaction to temperature and orthostatic reaction in the group of cyclists compared to both other groups. However, the differences between the weightlifters and non-practising persons are small (with higher values occurring always in weightlifters) and statistically insignifi cant. Numerous studies have proven that aerobic exercise improves the vasodilative capacity of the vascular bed. Rinder et al. showed significantly higher hyperaemic post-occlusive response after long-term endurance exercise [12]. That was confirmed by Lenasi et al. who tested 19 professional cyclists and additionally found that the response of the microcirculation was present both 23

8 24 Fizjoterapia 2009, 17, 3 trenujących podnoszenie ciężarów) i nieistotne statystycznie. Liczne badania dowiodły, że trening tlenowy zwiększa pojemność wazodylatacyjną łożyska naczyniowego. Rinder i wsp. wykazali istotnie wyższą odpowiedź hyperemiczną na okluzję po długotrwającym treningu wytrzymałościowym [12]. Tezę tę potwierdzili Lenasi i wsp. badając 19 zawodowych kolarzy, dodatkowo stwierdzając, że dotyczy ona mikrokrążenia skórnego, zarówno na owłosionej, jak i nieowłosionej skórze [22]. O Sullivan stwierdził w grupie zdrowo żyjących osób stale poddawanej intensywnemu treningowi tlenowemu, znamiennie wyższe wartości w reakcji hyperemicznej na okluzję w stosunku do osób preferujących sedenteryjny tryb życia [4]. W drugiej części eksperymentu grupę osób siedzących poddano 5-tygodniowemu umiarkowanemu treningowi aerobowemu, co przyniosło wzrost wartości pookluzyjnej reakcji przekrwiennej do poziomu prezentowanego w grupie fitness. Autorzy zwracają jednak uwagę na to, że zbyt intensywny trening tlenowy zwiększa wskaźniki stresu oksydacyjnego i może mieć negatywny wpływ na parametry mikrokrążenia [23]. Zalecają trening umiarkowany lub średnio intensywny [24]. Większość badaczy do wyjaśnienia tych zjawisk wykorzystuje hipotezę tzw. stresu nożycowego. Według niej wzrost przepływu krwi w wyniku tlenowego, systematycznego wysiłku fi zycznego wyzwala siły ścinające, które stymulują śródbłonek naczyniowy do produkcji NO wazodylatatora naczyń krwionośnych. Takie długotrwałe zmiany przepływu krwi wywołują w efekcie strukturalne zmiany adaptacyjne w naczyniach. Niewiele wiadomo o zmianach adaptacyjnych w obrębie skórnego łożyska naczyniowego u przedstawicieli sportów siłowych. Huonker i wsp. wykazali zwiększenie światła tętnic zaopatrujących mięśnie u kolarzy i triathlonistów, brak natomiast takich zmian adaptacyjnych u kulturystów i sztangistów [25]. Baynard i wsp. zwracają uwagę, że trening oporowy (siłowy) powoduje niewielki, w porównaniu do trenujących wytrzymałościowo, wzrost pojemności wazodylatacyjnej [21]. Podobne tendencje widoczne są w badaniach własnych. Badania oscylacji częstotliwości i mocy sygnału podczas przepływu niestymulowanego wskazują, że w zakresie rytmu oddechowego i miogennego badane grupy nie różnią się między sobą. Znamienne różnice są widoczne w zakresie rytmu sercowego, który jest zdecydowanie niższy u kolarzy. Silniejsza jest natomiast moc sygnału. Wpływ treningu tlenowego na obniżenie częstości akcji serca w spoczynku jest w literaturze dostatecznie udokumentowany. Zauważono również obniżenie aktywności układu współczulnego wśród trenujących wytrzymałościowo. Badania własne potwierdziły tę prawidłowość wyrażoną znacząco mniejszą mocą sygnału w zakresie oscylacji neurogennej w grupie kolarzy. Wykazana w niniejszej pracy zdecydowanie wyższa moc sygnału w zakresie częstotliwości zależnej od śródbłonka w grupie kolarzy jest prawdopodobnie związana z większą bidostępnością i sprawnością uwalniania NO z komórek śródbłonka pod wpływem treningu tlenowego [26]. Parametrem różnicującym badane grupy był również maksymalny pobór tlenu. Wielkość max wyrażona w litrach/minutę, a także relatywna w przeliczeniu na kg masy ciała, była wyraźnie wyższa w grupach systematycznie uprawiających aktywność fi zyczną niż w grupie kontrolnej, a w grupie kolarzy szosowych znacząco większa niż w grupie sztangistów. Omawiany wskaźnik, uznawany za wykładnik wydolności tlenowej organizmu, jest między innymi uzależniony od stopnia wytrenowania oraz rodzaju treningu, co zostało już wielokrotnie udokumentowane we wcześniejszych pracach innych autorów. Jakkolwiek trening tlenowy zdecydowanie poprawia parametry mikrokrążenia skórnego, nadal pozostaje niejasny mechanizm tego procesu. Także wpływ treningu siłowego nie jest do końca poznany. Dlatego też problem ten wymaon hirsute and hair free skin [22]. The studies of O Sullivan proved signifi cantly higher values of the post-occlusive hyperaemic reaction in the group of healthy living individuals subjected to intensive aerobic exercise compared to persons preferring a sedentary lifestyle [4]. In subsequent part of the study the sedentary individuals were subjected to 5 weeks moderate aerobic training, which resulted in an increase of the post-occlusive response values up to those observed in the fi t group. Although, the authors point that too intensive aerobic training increases the indexes of the oxidative stress and may adversely infl uence the microcirculatory parameters [23]. They recommend moderate or medium intensive exercise [24]. In order to explain these phenomena most authors apply the shear stress theory according to which increased blood fl ow that results from systematic aerobic physical activity stimulates the shearing forces that intensify the endothelial production of NO with its vasodilative activity. Such prolonged blood fl ow alterations result in adaptive structural alterations of the vessels. Little is known so far about the adaptive alterations of the cutaneous vascular bed in strong-arm sports. Huonker et al. showed increase in diameter of the muscle supplying arteries in cyclists and triathlon practising athletes as well as lack of such alterations in bodybuilders and weightlifters [25]. Baynard et al. point to the fact that force training results in ample increase of the vasodilative capacity compared to endurance training [21]. Author s own material shows similar tendencies. Studies on signal s frequency and power oscillations during non-stipulated fl ow reveal that in the range of respiratory and myogenic rhythms the tested groups show no differences. Signifi cant differences are visible regarding the cardiac rhythm which is noticeably lower in cyclists, whereas the signal power is greater. The downturn in heart rate resulting from the aerobic training is well documented in literature. The endurance practising athletes were also noted to have lower sympathetic nervous tone. The author s own research confi rmed this effect showing substantially smaller power of the signal for the neurogenic oscillation in the cyclists group. Remarkably higher signal power in endothelium dependent oscillation in cyclists that was recorded in presented study is probably related to better bioavailability and more effi cient release of NO from endothelium due to aerobic training [26]. Maximal oxygen uptake was another differentiating parameter for the tested groups. The value of max, both global (l/min) and relative (ml/kg/min) was signifi cantly higher in individuals who systematically practised sport compared to non-practising individuals and in cyclists compared to weightlifters. The discussed parameter, being the index of the body s aerobic effi ciency depends, among other things, upon the level of training proficiency and upon the type of exercise which was repeatedly documented in many studies of various authors. Although the aerobic training markedly improves the parameters of the cutaneous microcirculation, the mechanic of this process remains unclear. The impact of the anaerobic (strength) training is not exactly known as well. Therefore the further investigations are needed to inquire this problem.

9 Physiotheraphy 2009, 17, 3 ga dalszych badań. Wnioski 1. Regularny trening tlenowy wpływa zdecydowanie pozytywnie na mikrokrążenie skórne poprawiając znacząco jego parametry. 2. Regularny trening siłowy w bardzo nieznaczny sposób zmienia wartości wskaźników skórnego łożyska naczyniowego. 3. Wpływ aktywności fi zycznej na mikrokrążenie skórne The impact of the aerobic and anaerobic training on cutaneous microcirculation Conclusions 1. Regular aerobic exercise has a benefi cial impact on cutaneous microcirculation thus signifi cantly improving the value of its parameters. 2. Regular force training merely alters the values of the cutaneous microcirculation indexes. 3. The impact of physical activity on cutaneous microcircu- Piśmiennictwo [1] Sundberg S. Accute effects and long-term variation in skin blood fl ow measured with Laser Doppler fl owmetry. Scand J. Clin. Lab. Invest., 1984, 44, [2] Żygocki K., Wąsak-Szulkowska E., Cwetsch A. i wsp. Ocena wpływu leków hipotensyjnych na mikrokrążenie skórne u chorych z nadciśnieniem tętniczym samoistnym. Lekarz Wojskowy, 1998, 3-4, II, [3] Wang J. S., Lan C., Chen S. Y. i wsp. Tai Chu Chuan training is associated with enhanced endothelium dependent dilation in skin vasculature of healthy older men. J. Am. Geriatr. Soc., 2002, 50, 6, [4] O Sullivan S. E. The effects of exercise training on markers of endothelial function in young healthy men. Int. J. Sports Med., 2003, 24, 6, [5] Kingwell B. A., Sherrard B., Jennings G. L., Dart A. M. Four weeks of cycle training increases basal production of nitric oxide from the forearm. Am. J. Physiol., 1997, 272, (3Pt2), H [6] Wang J. S. Effects of exercise training and detraining on cutaneous microvascular function in man: the regulatory role of endothelium dependent dilation in skin vasculature. Eur. J. Appl. Physiol., 2005, 93, 4, [7] Walther C., Gielen S., Hambrecht R. The effect of exercise training on endothelial function in cardiovascular disease in humans. Exerc. Sport. Sci. Rev., 2004, 32, 4, [8] Dickhuth H. H., Niess A. M., Rocker K. i wsp. The signifi cance of physical activity on the physiological stress reaction. Kardiol., 1999, 88, 5, [9] Green D. J., Walsh J. H., Maiorama A. i wsp. Comparison of resistance and conduit vessel nitric oxide mediated vascular function in vivo: effects of exercise training. J. Appl. Physiol., 2004, 97, 2, [10] Maiorana A., O Driscoll G., Taylor R., Green D. Exercise and the nitric oxide vasodilator system. Sports Med., 2003, 33, 14, [11] Wang J. S., Lan C., Wong M. K. Tai Chi Chuan training to enhance microcirculatory function in healthy elderly men. Arch. Phys. Med. Rehabil., 2001, 82, 9, [12] Rinder M. R., Spina R. J., Ehsani A. A. Enhanced endothelium dependent vasodilation in older endurance trained men. J. Appl. Physiol., 2000, 88, 2, [13] Boegli Y., Gremion G., Golay S. i wsp. Endurance training enhances vasodilation induced by nitric oxide in human skin. J. Invest. Dermatol., 2003, 121, 5, [14] Olszewski K., Zatoń M. Związki między wielkością i rodzajem bodźców treningowych a zmianami zdolności wysiłkowej, [w:] M. Zatoń, Z. Jethon (red.) Aktywność ruchowa w świetle badań fizjologicznych. Wrocław [15] Johnson J. M. Physical training and the control of skin blood flow. Med. Sci. Sports Exerc., 1998, 30, 3, [16] Dornyei G., Monos E., Kaley G., Koller A. Regular exercise enhances blood pressure lowering effect of acetylocholine by increased contribution of nitric oxide. Acta Physiol. Hung., 2000, 87, 2, [17] Utriainen T., Makimattila S., Virkamaki A. i wsp. Physical fi tness and endothelial function (nitric oxide synthesis) are independent determinants of insulin stimulated blood fl ow in normal subjects. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1996, 81, 12, [18] Franzoni F., Galetta F., Morizo C. i wsp. Effects of age and physical fi tness on microcirculatory function. Clin. Sci. Lond., 2004, 106, 3, [19] Rossi M., Cupisti A., Mariani S. i wsp. Endotheliumdependent and endothelium-independent skin vasoreactivity in the elderly. Aging Clin. Exp. Res., 2002, 14, 5, [20] Taddei S., Galetta F., Virdis A. i wsp. Physical activity prevents age-related impairment in nitric oxide availability in elderly athletes. Circulation, 2000, 101, 25, [21] Beynard T., Miller W. C., Fernhall B. Effects of exercise on vasodilatory capacity in endurance and resistance trained men. Eur. J. Appl Physiol., 2003, 89, 1, [22] Lenasi H., Strucl M. Effect of regular physical training on cutaneous microvascular reactivity. Med. Sci. Sports Exerc., 2004, 36, 4, [23] Goto C., Higashi Y., Kimura M. i wsp. Effect of different intensities of exercise on endothelium-dependent vasodilation in humans: role of endothelium-dependent nitric oxide and oxidative stress. Circulation, 2003, 108, 5, [24] Bergholm R., Makimattila S., Valkonen M. i wsp. Intense physical training decreases circulating antioxidants and endothelium-dependent vasodilatation in vivo. Atherosclerosis, 1999, 145, [25] Huonker M., Hake M., Keul J. Structural and Functional Adaptations of the Cardiovascular System by Training. International Journal of Sports Medicine, 1996, 17, suppl. 3, [26] Kvernmo H. D., Stefanovska A., Kirkeboen K. A., Kvernebo K. Oscillations in the human cutaneous blood perfusion signal modifi ed by endothelium dependent vasodilators. Microvasc. Res., 1999, 57, 3, Adres do korespondencji: Address for correspondence: Renata Szyguła ul. Prószkowska Opole tel r.szygula@po.opole.pl Wpłynęło/Submitted: VIII 2009 Zatwierdzono/Accepted: IX