1. Przegląd istniejących hipotez

Transkrypt

1 Norbert Ostrowski (UAM) Lit. perk nas piorun, grzmot próba weryfikacji etymologii Celem artykułu jest omówienie istniejących etymologii litewskiego perk nas a z perspektywy współczesnej wiedzy o historycznym słowotwórstwie litewskim, a następnie wskazanie najbardziej prawdopodobnej z nich. 1. Przegląd istniejących hipotez Poglądy na temat etymologii perk nas a zestawił Pranas Skardžius 1. Na podstawie jego artykułu oraz stosownych słowników etymologicznych można mówić o dwóch hipotezach na temat pochodzenia perk nas a: a) jest to rzeczownik utworzony od czasownika o rdzeniu ide. *per- bić, uderzać (por. lit. perti, -ia bić witkami w łaźni ; scs. perą, pьrati bić, prać ), do którego dodano sufiks -ūnas. Aby wyjaśnić spółgłoskę /k/ formy bałtyckiej, przyjmuje się, że jest to tzw. rozszerzenie pierwiastka (niem. Wurzelerweiterung), czyli *per-k- 2, b) jest to derywat od ide. *perk -u- dąb ; por. łac. quercu-s dąb (< *perk u-s) i goc. fairhwus Welt < * Lebensbaum 3 z dodanym sufiksem -no- 4. Niekiedy bazę porównawczą próbuje się poszerzać jeszcze o hetycki peru (nom./ acc.), perun- (casus obliqus) skała 5, ale hetytolodzy takie zrównanie zdecydowanie odrzucają uważając formy hetyckie za kontynuanty ide. (indoeuropejskiego) rzeczownika z tzw. sufiksem heteroklitycznym - er- / - en-, czyli P. Skardžius, Dievas ir perkūnas, [w:] Albertas Rosinas. Rinktiniai raštai, red. P. Skardžius, Vilnius 1998, t. IV, s [Przedruk z: Aidai, 1963, 6, s ; 7, s ]. E. Fraenkel, Litauisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1962, Bd. I, s. 575; P. Skardžius, op. cit., s A. Casaretto, Nominale Wortbildung der gotischen Sprache. Die Derivation der Substantive, Indogermanische Bibliothek. Dritte Reihe, Heidelberg 2004, 194 i n. H. Hirt, Die Urheimat der Indogermanen, Indogermanische Forschungen 1892, 1, s. 479 i n.; A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. VI, Warszawa 1993, s. 414; V. Mažiulis, Prūsų kalbos etimologijos žodynas, Vilnius 1996, t. I, s. 265 i n. Zob. Fasmer ES [M. Fasmer], Ėtimologičeskij slovarь russkogo jazyka. Perevod s nemeckogo i dopolnenija, O.N. Trubačeva, Moskva 1987, t. III, s Pruthenia, 2011, t. VI, s

2 276 Norbert Ostrowski nom. *pér-ur / gen. pér- (e)n-; dalej stind. parvata skalisty; góra < *per- -toi stgr. πειραρ granica < *pér- r Krytyka hipotezy 1a) Oczywiście obie etymologie nawzajem się wykluczają. Obie są niestety również wadliwe metodologicznie, gdyż są to tzw. etymologie pierwiastkowe, czyli wskazuje się rdzeń, który zdaniem badacza zawarty jest w leksemie i na tej podstawie ustala się pierwotne znaczenie derywatu. Lekceważy się natomiast charakter dodanego sufiksu, w efekcie czego właściwie oba tłumaczenia są możliwe i wybór między nimi zależy od gustu badacza. W tej sytuacji wszelka dyskusja jest jałowa, a objaśnienia nie poddają się falsyfikacji. Na początek zajmijmy się tłumaczeniem, zgodnie z którym perk nas to rzeczownik etymologicznie związany z uderzaniem, biciem, skąd znaczenie piorun, grzmot. Podział morfologiczny wyrazu w tym ujęciu wygląda następująco: rdzeń per-k- + sufiks -ūnas. Sprawa się komplikuje, jeśli przyjrzeć się użyciu sufiksu -ūnas w języku litewskim, czyli regułom tworzenia nowych wyrazów z sufiksem -ūnas. Litewski, inaczej niż polski, dysponuje intonacją wyrazową, czyli opozycją prozodyczną między tzw. intonacją akutową 7 a intonacją cyrkumfleksową 8, np. áušti (akut) stygnąć : aũšti (cyrkumfleks) świtać. Zestaw fonemów w obu wyrazach jest jednakowy, różnią się one jedynie na poziomie prozodycznym intonacją (akut : cyrkumfleks). Sufiks -ūnas w litewskim może mieć intonację zarówno akutową, jak i cyrkumfleksową, przy czym akutowany - nas pojawia się w formacjach patronimicznych, np. Alẽksius Aleksi nas syn Aleksego i wg tego wzoru również karãlius król karali nas królewicz 9. Akutowany jest również perk nas, ale brak śladów w materiale, aby ten rzeczownik był kiedykolwiek patronimicum. Derywaty z cyrkumflektowanym - nas to z kolei albo nomina agentis, np. lit. atej- nas przybysz ateĩti przyjść, albo nomina attributiva, np. lit. bais- nas straszydło baisu s straszny. Przeciwko zaliczeniu perk nas a do którejś z tych grup przemawiają różnice intonacyjne. Biorąc więc pod uwagę istniejący w litewskim system derywacji rzeczowników z sufiksem -ūnas musimy odrzucić hipotezę, że perk nas jest derywatem na -ūnas od czasownika *perk- bić, zresztą nigdzie niezaświadczonego. W ten sposób przeprowadzono dowód negatywny. A contrario pozostaje hipoteza, wg której podstawą, od której wyderywowano omawiany leksem, była ide. nazwa dębu, w językach bałtyckich nie zachowana, zastąpiona przez niejasny etymologicznie neologizm lit. ąžuolas, łot. ozols. Zgodnie z tą hipotezą perkūnas dzielimy na perkū- + sufiks -na-. Również jednak i to tłumaczenie nastręcza pewne trudności. Po pierwsze, temat perkū- zakłada, że mamy do czynienia z formacją A. Kloekhorst, Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon, Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, ed. By Alexander Lubotsky, Brill 2008, vol. V, s Zapisywaną znakiem ʹ nad literą samogłoskową. Zapisywaną znakiem. J. Otrębski, Gramatyka języka litewskiego, t. II: Nauka o budowie wyrazów. Warszawa1965, s. 207.

3 Lit. perk nas piorun, grzmot próba weryfikacji etymologii 277 fleksyjną z końcówką -ū, a dla takiej postaci leksemu *perk w u-s brak oparcia w materiale. Podstawa *perkū- byłaby z pochodzenia collectivum, czyli znaczyłaby tyle, co las dębowy i takie collectiva mamy zaświadczone szczątkowo w litewskim 10, jednak brak przykładów na derywaty z sufiksem -na- od collectiwów. Po drugie, bez objaśnienia pozostaje wariant łotewski pērkuons < *perkōn- (obok dial. pērkūns), a zadowalające tłumaczenie to takie, które wyjaśni rolę użytego sufiksu i to w taki sposób, aby jednocześnie objaśnić formy litewską i łotewską. 3. Lit. perk nas / łot. perkuons jako * posiadacz dębu Język ide. (indoeuropejski), z którego wywodzą się języki bałtyckie, dysponował klasą derywatów rzeczownikowych o znaczeniu posesywnym ( mieć coś ). Rzeczowniki te tworzono z sufiksem -Hon- (w nom. i acc.) oraz -Hn- (w pozostałych przypadkach). Jego ślady odnajdujemy w różnych językach, np.: stgr. μάραθον koper włoski Μαραθών * miejsce, gdzie rośnie koper ; γναθός pysk, szczęka γνάθων pasożyt, żarłok (dosł. który ma pysk ); łac. nāsus nos Nāsō * który ma nos i stind. kanyā [kaníyā] dziewczyna < *kan an- < *koni-hon- * mająca świeżość, por. scs. is-koni na początku 11. W języku litewskim (i łotewskim) istnienie tego przyrostka zaświadcza przymiotnik jáunas młody (odpowiednik etymolog. m.in. w pol. jun-ak, jun-iec młody byk ) < * āunos mający siłę < *h 2 é -Hn-, gdzie *h 2 é - to temat dopełniacza ide. rzeczownika *h 2 ó -u- siła. Znaczenie etymologiczne jáunas to który ma siłę 12. Śladem po H, czyli tzw. spółgłosce laryngalnej jest w litewskim intonacja akutowa w jáunas. W zależności od określonej pozycji w wyrazie spółgłoska laryngalna zanikając pozostawiała akut jak w jáunas lub też powodowała pojawienie się akutowanej długości na poprzedzającej spółgłoskę laryngalną samogłosce pierwotnie krótkiej, np. ide. *deh 3 - > bałt. *dō-tey (por. stgr. δι-δω-μι daję ) > dúoti dać. W podanym przykładzie dúoti spółgłoska laryngalna dodatkowo jeszcze przebarwiła samogłoskę /e/ na /o/, po czym zanikając wzdłużyła ją dając /ō/, które na gruncie bałtyckim przekształciło się w /uo/ 13. W związku z przedstawionymi wyżej danymi możemy perk n- wyprowadzić wprost z tematu fleksyjnego *perku-hn- i przyjąć dla tak zrekonstruowanej praformy znaczenie etymologiczne * mający dąb. Przedstawione tłumaczenie jest zgodne zarówno z prawami rozwoju fonetycznego języka litewskiego, jak i z zasadami budowy morfologicznej języka litewskiego. Poza tym pozwala objaśnić również formę łotewską 10 Ibidem, s K. Hoffmann, Ein grundsprachliches Possessivsuffix, Münchener Studien zur Sprachwissenschaft 1955, 6, s [Przedruk w: Johanna Narten (Hg.) Karl Hoffmann, Aufsätze zur Indoiranistik, Wiesbaden 1976, Bd. II.]; K. Stüber, The Historical Morphology of n-stems in Celtic, Maynooth Studies in Celtic Linguistics, 1998, 3, s K. Hoffmann, op. cit. 13 Zainteresowanych teorią laryngalnych odsyłam do książki F.O. Lindemana, Introduction to the Laryngeal Theory, Innsbruck 1997.

4 278 Norbert Ostrowski pērkuons, która zakłada starszą postać *perkōn- różną w sposób oczywisty od perkūn-. Łot. pērkuons kontynuuje wariant z sufiksem -Hon-, a ściślej rzecz biorą *-Hō(n)-, który charakteryzował pierwotnie temat nominatiwu singularis 14. Na podstawie danych litewskich i łotewskich możemy więc założyć istnienie w prabałtyckim paradygmatu z alternacją -Hōn- / -Hn- w kolumnie sufiksalnej, czyli: nom. sg. *pérku-hō(n) > *pérk -ō(n)- > * perk-ō(n)- (zanik przed ō) > łot. pērkuongen. sg. *perku-hn-és > lit. perk n- (zamiast *p ku-hn-és > *pirkūnés). Przyjmujemy postać *p ku-hn-és w gen. sg. jako oczekiwaną, ponieważ derywaty na -Hn- należały do tzw. typu amfikinetycznego 15, tzn. w gen./dat. akcent przeskakiwał z rdzenia na końcówkę, co pociągało za sobą alternację morfonologiczną pérku- (nom./ acc.) : *p ku- (gen./dat.). Jednak języki bałtyckie uogólniły postać rdzenia z nom./acc. na cały paradygmat i po oczekiwanym *pirkūn- nie mamy żadnych śladów. Natomiast alternacja w obrębie kolumny sufiksalnej zachowała się i jest jeszcze uchwytna w łotewskim pērkuons i dial. pērkūns = lit. perkūnas. 4. Słowiański perunъ Jeśli przyjąć związek perkūnas a z ide. nazwą dębu oraz założyć jego związek etymologiczny z perunem, to forma słowiańska pozostaje crux interpretum, a dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, brakuje spółgłoski /k/. Po drugie, -un- może pochodzić tylko z -aun-, ponieważ długiemu /u:/ w litewskim odpowiada w językach słowiańskich zawsze samogłoska /y/, por. lit. sūnus : scs. synъ, lit. būti : scs. byti itd. Gdyby więc dokonać transpozycji formy litewskiej na słowiański, to otrzymalibyśmy psł. *perkynъ (polski *przekin). Szukając ide. nazwy dębu *perk w u- w językach słowiańskich zwrócono uwagę na drzewo brzekinia jarząb, drzewo z rodzaju Sorbus < psł. *berkynji, pierwotnie derywat o znaczeniu owoc brzekini, utworzony od podstawy *berkъ 16. Problem stanowi jednak nagłosowe /b/, dla którego pojawienia się możliwe scenariusze podaje Babik 17 : Wobec zaświadczonego licznymi przekazami podobieństwa kory starszych okazów tego gatunku do kory dębowej zwraca też uwagę wysokie podobieństwo hipotetycznie wyjściowego *berkъ do nieznanego skądinąd perkъ oczekiwanego słowiańskiego kontynuantu jednej z prajęzykowych nazw [ ] dębu właśnie [ ]. Być może wyraz ten został przesunięty na jarząb brzekinię, a następnie przeprowadzono w nim sonoryzację nagłosu o podłożu kontaminacyjnym [ ]. Możliwe są wreszcie rozmaite scenariusze mieszane, np. prowadząca do kontaminacji konkurencja synonimiczna owego *perkъ 14 /n/ w -uon- mogło zostać wprowadzone analogicznie pod wpływem pozostałych przypadków, czyli dla nominatiwu należy przyjąć starszą postać sufiksu *-Hō < *h 3ō, K. Stüber, op. cit. 15 K. Stüber, op. cit. 16 Z. Babik, Pojednanie z lasem. W stulecie argumentu florystycznego w slawistycznych badaniach etnogenetycznych ( ), Kraków 2008, VII Ibidem, VII.7.

5 Lit. perk nas piorun, grzmot próba weryfikacji etymologii 279 (dostarczającego szkieletu fonemicznego) i jakiegoś zachowującego zredukowany wokalizm osnowy nie dochowanego derywatu na *bъrkъ (przekształcającego nagłos). Nadal niejasne jest jednak przekształcenie *perkynъ w perunъ. Według Brücknera 18 *perkynъ został zmieniony pod wpływem czasownika per-ą, pьrati bić, uderzać, co skutkowało zanikiem /k/, natomiast sufiks -un- wprowadzono analogicznie na wzór rzeczowników typu bieg-un (stpol.) uciekinier; biegacz. Obie zmiany, choć prawdopodobne, trudno jednak udowodnić. Z tego samego powodu, jako niemożliwe do udowodnienia odrzucam także wszelkie tłumaczenia odwołujące się do tabu językowego czy ekspresji językowej. Dlatego albo perunъ i perkūnas etymologicznie nie mają ze sobą nic wspólnego, albo różnice między nimi są wynikiem zmian, które dziś już trudno dowieść. Aby uniknąć wszelkich nieporozumień dodam, iż nie przesądzam, że brak jest związku genetycznego między bałtyckim perkūnasem a słow. perunem. Uważam jedynie, że na gruncie językoznawstwa historycznego trudno, przynajmniej póki co, wyjaśnić wskazane różnice w budowie. Dlatego argumentów muszą dostarczać inne nauki. Świadomość ograniczeń dziedziny naukowej, którą się zajmujemy, pozwala uniknąć pułapki, jaką jest pycha wiodąca do prób wyjaśnienia wszystkiego za wszelką cenę. 5. Materiał germański Z mitologii skandynawskiej znamy boga Fj rgynn a i boginię Fj rgyn, którzy niekiedy są zestawiani z omawianymi leksemami bałtyckimi 19. O funkcjach Fj rgynn a nie wiemy nic, pojawia się tylko jako ojciec bogini Frigg i, żony Odyna. Z kolei Fj rgyn to matka Thora, boga piorunów, a jej imię jest używane jako poetycki synonim ziemi 20 i znajduje dokładny odpowiednik etymologiczny w stwniem. Firgunnea Rudawy < *fer ug jō- < coll. *perk un eh 2 - Eichenwald, który tłumaczy się jako derywat od ide. *perk u- dąb, zaświadczonego w goc. fairhwus Welt < *perk -u- 21. Dalsze nawiązania to neutrum gockie fairguni góra oraz stang. fyrgin, firgen Berg, bergiges Waldland 22, pochodzące z *fer unja- bergiges, bewaldetes Land 23. Dla goc. fairguni góra Casaretto przyjmuje pierwotne znaczenie kolektywne * mit Eichen bewachsener Ort. Jak widać, nie ma podstaw w materiale germańskim, by przyjmować u: w temacie, czyli nie możemy bezpośrednio łączyć leksemów germańskich z bałtyckimi i sprowadzać ich do jednej praformy, gdyż te pierwsze są utworzone od podstawy fairhwu- z pomocą sufiksów *-nja- < *-njo- (neutr.) oraz -n eh 2 - (collectivum), a formy bałtyckie, jak zostało wskazane w punkcie trzecim, zawierają sufiks posesywny -Hon- / -Hn-. Wspólna 18 A. Brückner, Osteuropäische Götternamen, Zeitschrift für Sprachwissenschaft, 1922, 50, s Zob. P. Skardžius, op. cit. 20 M.L. West, Indo-European Poetry and Myth, Oxford2007, s A. Casaretto, op. cit., s Jako paralelę dla znaczeń Berg i bergiges Waldland można wskazać lit. giria las, puszcza oraz jego odpowiednik etymologiczny w językach słowiańskich, czyli scs. gora, pol. góra i in. 23 A. Casaretto, op. cit.

6 280 Norbert Ostrowski jest tylko podstawa słowotwórcza, tj. *perk u- dąb, od której utworzono niezależnie wyrazy bałtyckie i germańskie 24. Lit. perk nas Blitz, Donner Zusammenfassung Der Artikel bespricht zwei Hypothesen über die Etymologie des litauischen Substantivs perkūnas Blitz, Donner aus der Perspektive des derzeitigen Kenntnisstandes über die historische Wortbildung im Litauischen. Nach Ansicht des Verfassers ist die Festsstellung berechtigt, dass perkūnas ein Derivat mit einem sogenannten Possessivsuffix -Hon- / -Hn- von der indoeuropäischen Bezeichnung der Eiche ist, was erlaubt, die Bedeutung des analysierten Lexems als der eine Eiche hat; so einer, der eine Eiche hat zu rekonstruieren. Lit. perk nas Thunder, Thunderbolt Summary This article discusses two hypotheses concerning etymology of Lithuanian noun perkūnas meaning thunder, thunderbolt from the perspective of modern knowledge about historic Lithuanian word-formation. According to author it is etymologically right to state that perkūnas is a derivation with possessive suffix -Hon- / -Hn from the name of an oak, which helps to reconstruct the meaning of analyses lexeme as having an oak, or the one who has an oak. 24 W tym miejscu należy zresztą dodać, że przedstawione tłumaczenie wyrazów germańskich nie jest jedynym możliwym. Stefan Schaffner (S. Schaffner, Das Vernersche Gesetz und der innerparadigmatische grammatische Wechsel des Urgermanischen im Nominalbereich, Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft, 2001, 103, s. 193 i n.) analizując fairguni góra oraz odpowiedniki nordyckie połączył je ze wspomnianym wyżej rzeczownikiem ide. *per-u- skała, a rozwój wg Schaffnera wyglądał następująco: ide. *per-w -yo- > *ferwún-iya- > *fer unija-.